151Гипогидратация немесе сусыздану.
Организмнің сусыздануын, оның дөрежелерін жөне салдарларын ең алғаш XVII ғ. екінші жартысывда Өтебойдақ Тілеуқабьшұлы зертгеп анықтаған. Ол кісінін қолжазбасында хижраның 1060 ж. Есіл өзені тартьшып, кұдықтағы сулар жоғалып кеткені туралы баявдалады. Сонда адамдар мен жануарлар қатты шөлге ұшыраға-ны жазылады. Осыдан қанның қоюланатыны туралы дерек келтіреді. Организмнін сусыздануын бұл бабамыз: «дегду, кеберсу, күрғал кету» деп үш дөрежеге ажыра-тыпты. «Құрғап кету» бүгінгі тілмен айтқанда эксикозға дөлме дөл келеді.
Организмнің сусыздануы:
- организмге су жеткіліксіз түсуінен (сусыз жерде адасып кеткеңде, өртүрлі апатгардың нәтижесінде адам сыртқа шыға алмай қалғанда, өңеш тарылуынан жұту бүзылғанда, ауыр сырқаттарда, шала туған балаларда, кейбір ми ауруларында т. б. жағдайларда адам су іше алмауынан);
- судың организмнен тым артық шығарылуынан (іш өту, қүсу, қан кету, полиурия, гипервентиляция, қатгы терлеу, гиперсаливация, күйіктік ауру т. б. кездерінде тері жаралары арқылы т. с. с);
- бүлардың біріккен әсерлерінен байқалады.
Сусыздану организмге біршама теріс өсер етеді. Оның нөтижесінде қан қоюланады, айналымдағы қанның көлемі азаяды, артериялық және веналық қан қысымдары төмеңдейді, қан ағуының жыддамдығы баяу-лайды.
Осылардың нөтижесінде көптеген ішкі ағзаларда микроциркуляция бүзылады, гипоксия дамвды, тырыспа-селкілдек үстамалары, елестеу, кома т. т. пайда болады. Олардың даму жолдарының негізінде миға:
— қоректік заттардың (глюкозаның) аз жеткізілуі;
— оттегінің жеткіліксіз түсуі;
— жүйке жүйесінде ферменттік үрдістердің бүзылуы жатады. Гипоксиядан, организмнің сүйықтарында осмостық тепе-тендік бүзы-
лыстарынан, метаболизмдік ацидоз және гиперазотемия дамуынан жо-ғары жүйке әрекеттерінің бүзылыстары байқалады.
Бүйректе қан айналым нашарлауына байланысты, оның несеп шы-ғару қызметі бүзьшады. Осыдан организмде гиперазотемия мен уремия дамуы мүмкін. Бүл да метаболизмдік ацидоз дамуына үлкен үлес қоса-ды.
Ac қорыту жолдарында сусызданудың нәтижесінде ферменттік үрдістер бүзылады, ішек-қарынның қимылдық әрекеттері тежеледі. Осы-дан іш кебуі, астың дүрыс сіңірілмеуі байқалады.
Балаларда сусыздану ересек адамдарға қарағанда біршама ауыр өтеді. Өйткені оларда ересек адамдарға қарағанда:
— жасуша сыртындағы сүйықтың мөлшері көбірек болады. Сусыз-дану кезінде ең алдымен жасуша сыртындағы, содан кейін оның ішіндегі су мен электролиттер шығарыла бастайды;
— бүйректің бастапқы несептен суды қанға кері сіңіруі қабілеті жетілмеген болады;
— тыныс алу жиі болуынан су деммен көптеп шығарылады;
152
— су мен электролиттер алмасуының нейро-гуморалдық реттелу жолдары жетілмеген. Осылардың нәтижесінде 2 жасқа дейінгі балаларда уытгы диспепсиялардан, гипервентиляциядан т. б. жағдайлардан дененің сусыздануынан баланың шетінеуіне дейін өкелетін қауіпті асқынулар дамуы мүмкін.
Изомостық гипогвдратация (лат. hypo — аз, төмен, hydor — су) су мен түздардың біршамадай азаюынан дамиды. Бүндай жағдай полиурия, диспепсия кездерінде жөне қан кетуден байқалуы мүмкін. Бүл кезде негізінен жасуша сыртындағы сүйық азаяды.
Гипосмостық гипогидратация организмнен сумен бірге түздардың су-дан басымырақ шығарылуынан дамиды. Оны түзташпылықты гипогид-рия деуге де болады. Электролиттердің организм үшін көптеген маңыз-ды қасиеттерімен бірге, суды байланыстырып, организмде үстап түра-тын қасиеті бар. Бүл жағынан әсіресе натрий, калий, хлор т. б. ионда-рының маңызы өте үлкен. Сондықтан организмнен бүл түздардың ар-тық шығарылуы оның сусыздануына өкеледі. Бүл кезде организмде электролиттердің мөлшері қалпына келмей, қанша су іше бергеніне қара-май организмнің сусыздануы тоқтамайды. Сусыздану негізінен жасуша сыртындағы сүйықтың есебінен болады. Жасуша сыртындағы электро-литтердің артық шыіып кетуінен онда осмостық қысым азаяды. Жасу-ша ішіңце электролиттер біршама сақталуына байланысты онда осмос-тық қысым жасуша аралық сүйықтан басым болады. Осыдан жасуша сыртындағы су оның ішіне енеді, жасушаның ісінуі дамиды. Жасуша сыртындағы сүйық азаюына байланысты қанның қоюлануы т.с.с. жоға-рыда көрсетілген қанайналымның бүзылыстары байқалады.
Электролиттердің организмнен артық шығарылуы ішек-қарын жол-дарымен, бүйрек жөне тері арқылы болуы мүмкін. Ішек-қарын жолда-рымен қайта-қайта қүсу немесе іш өту (гастроэнтритгер, жүкті әйелдердің уыттанулары т. б.) кездерінде ересек адам төулігіне организмдегі натрийдің жалпы көлемінен 15%, хлордың 28%, судың 22%-на дейін шығарады. Бүл кездерде организмнің қышқылдық-сілтілік үйлесімділігі бүзылады. Асқазанның селі сыртқа көп шығарылудан көптеп хлор мен сутегі ион-дары жоғалады да, организмде газдық емес алкалоз дамвды. Ал, үйқы безі мен ішектердің сөддерімен көп натрий иондары шығарылады. Осы-дан келіп газдық емес ацидоз дамиды.
Электролиттер кейбір нефритгердің түрлерінде, Аддисон ауруы т. б. кездерінде бүйрек арқьшы көптеп шығарылуы мүмкін. Бүл кездерде бүйрек өзекшелері жасушаларының денеде бар әлдостеронға сезімталдығы төмендейді немесе әддостеронның тым аз өндірілуі ықтимал.
Сонымен бірге электролиттер қатты терлегенде тері арқылы шыға-рылады. Терлеу сыртқы ортаның ыстық температурасынан және ауыр қол жүмысын атқарудан болады. Осыған байланысты термен тәулігіне 800 мл-ден 10 л-ге дейін сүйық шығарьшады. Онымен бірге 420 ммоль/ л-ден астам натрий, 150 ммоль/л-ден астам хлор шығарылады. Сондық-тан қатты терлеуден организмнің ауыр және тез сусыздануы байқалады. Бүл кезде түз қоспай таза сусын ішсе жасуша сыртындағы сүйықтың
153осмостық қысымы одан сайын төмендеп, судың жасуша ішіне кіріп кетуі көбейеді.
Гиперосмостық гиногидрагация судың электролиттерден басымырақ шығарылуы (сутапшылықты гипогидрия). Бүңцай жағдай терең тыныстың жиілеуінен, сілекейдің көп шығарылуынан жөне қантсыз диабет т. б. кездерінде полиуриядан дамуы мүмкін. Бүл кезде жасуша сыртындағы сүйықтьщ көлемі азаяды, оның осмостық қысымы жоғарылайды. Осыдан су жасуша іпгінен оның сыртьша ауысады. Жасушаньщ сусыздануы қатты шөлдеу сезімін шақырады, тіңдік нөруыздардың ыдырауын күшейтеді, дене қызуьш көтереді, кейде сана-сезімінің болмауьша, кома дамуына әкеледі.
Дененің қүрғап кетуін боддырмау үшін гипогидратация кездерінде организмге сүйық енгізу қажет. Ол үшін организмге қанша су жетіспейтінін немесе судың тапшылық мөлшерін анықтау керек. Судың тапшылығы (СТ) мына өрнек бойынша анықталады:
СТ = 0,6 Ө дене массасы (кг) Ө (1—140 : натрийдің қан плазмасын-дағы деңгейі);
Мөселен: дене массасы 80 кг болса, қан плазмасында натрий 158 мМ/л болса, СТ=0,6Ө80Ө(1-140:158)=48Ө0,114=5,47 л. Сонда судын тапшылығы 5,47 л.