Қаржылық есеп І пәнінен лекциялық кешен

   1-тақырып.Ағымдағы активтердің есебі

Ақша қаражаттары мен оның эквиваленттерінің есебі

1.1   Ақша қаражаттары мен оның эквиваленттерінің есебі

1.2   Кассадағы ақша қаражаттарының есебі

1.3   Ағымдағы есеп айырылсу счетындағы ақша қаражаттарының есебі

1.4.  Жолдағы ақшаның есебі

1.1. Ақша қаражаттары мен оның эквиваленттерінің есебі

Актив деп кәсіпорынның ақшаға (қүнмен) бағала-натын игіліктері мен қүқықтарын, мүліктерін (заттарын) айтады. Олар үйымның чэткен уақыттардағы қызметінің нәтижесі болып есептеледі. Кәсіпорыңцар мен үйымдар өзінің меншігівдегі активтерін сол кәсіпорынды басқару, өнім өндіру, басқадай заңцы және жеке түлғаларға қызмет көрсету, яғни үйымның алдағы уақытгарда табыс табуы үшін пайдаланады. Осы активтерді пайдалану арқылы алдағы уақытгарда алынатын кіріс (пайда) – кәсіпорындар мен үйымдардың ақшаларына тікелей немесе жанама түр-де келіп қосылып оның көлемін (үлесін) арттырып оты-рады. Жалпы бүл үлестің көбейуі (артуы) кәсіпорынның негізгі немесе негізгі емес қызметгері нәтижелерінде пайда болуы мүмкін. Кәсіпорындар мен үйымдардың активтерді пайдалану арқылы табатын кірістері (пайдалары):

өнім өндіру нәтижесіңде;

қызмет көрсету нәтижесінде;

басқа активтерге айырбастаудың нэтижесіңце;

міндетгемелерді өтеу үшін пайдалану нәтижесінде;

үйымның  меншік -иелері  арасында   бөліске  түсуі нәтижесінде және тағы да басқа операциялардың нәтижесінде пайда болуы мүмкін.

Кәсіпорындар активтерді өздері өндіріп шығару (жасап шығару), сатып алу немесе басқалардан уақытша жалға алу арқылы иеленеді. Активтер өздерінің пайдалану мерзіміне қарай мынадай екі топқа бөлінеді:

ағымдағы   активтер   (бір   жыл   уақыт   аралығында пайдаланатын).

үзақ мерзімді активтер (бір жылдан артық уақыт пайдаланатын);

Америка Қүрама Штаттары (АҚШ) елінің экономист мамавдары Белверд Нидлз, Хенри Андерсон және Джеймс Колдуэлл – активтерді қаржылық акгивтер жөне жүм-салмаған шығындар деп екі топқа бөлген. Бұндағы бірінші топқа, яғни қаржылық активтерге тез арада ақшаға айнала алатын активтер жатқызылса, жұмсалмаған шығындар деп аталатын активтер қүрамында аванс ретінде төленген тө-лемдер, материалдық қүндылықтар, үйлер мен ғимараттар, қозғалмайтын мүліктер және материалдық емес акгивтер қарастырылған.

 

Жалпы бухгалтерлік есеп стандартгарына сәйкес ағым-дагы акгивтер мынадай баптары бойынша жіктеледі:

а)қысқа мерзімді қаржы салымы (инвестиция);
ә) ақшалар;

б)тауарлық-материалдық қорлар;

в)алдагы уақыт шыгындары (бір жыл уақыт аралыгында есептен шыгарылатын);

г)қысқа мерзшді дебиторлық борыштар, оныц ішінде:

төленген аванстар;

алынуга тиісті борыштар;

алынган ввксельдер;

жумысшылар мен қызметкерлердің дебиторлық қарызы;

басқа да дебиторлык, борыштар.

Ағымдағы активтердің өзін өтімділігіне қарай жоғары өтімділікті және баяу (төмен) өтімділікті активтер деп екі топқа бөледі. Өтімділігі жоғары активтер өздерінің тез арада қысқа мерзімді міндетгемелерді етей алатындығымен ерекшеленеді. Бүлардың қатарына ақшаларды, қысқа мер-зімді қаржы салымын, түсуге тиісті қаражаттар мен алынған вексельдерді жатқызуға болады. Ал кәсіпорындар мен үйымдардың өз өндірісіне, яғни шаруашылық қыз-метіне пайдаланылатын активтері баяу (төмен) өтімділікті активтер қатарына жатқызады.

Мысалы: баяу (төмен) өтімділікті акгавтердің қатарына кәсіпорындар мен үйымдардың материадцық қорларын жатқызуға болады.

лардың қайтарылуы» деп аталатын шот дебитгслініп, «Сатып алушылар мен тапсырыс бсрушілердің борыш-тары» — деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредитгелінеді.

Кейін қайтарылтан тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің сомасына «Сату шегерімі» немесе «Баға щегерімі» шоггардың тиістілері дебиттелініп, «Алынуға тиісті борыштар», «Алынған векселъдер», «Сатып алушы-лар мен тапсырыс берушілердің өзгеде борыіитары» деп аталатын шоттардың тиістілсрі кредиттелінсді.

Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жүмыстар мен қызметтерге) есептелінген қосылған қүн салығы сомасы «Алынуға тиісті борыштар», «Алынған вексельдер», «Са-тып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыш-тары» деп аталатын шотгардың тиістілерінің дебитіне, «Қосылған қүн салығы» шотгың кредитіне жазылып сторно етілсді (алып тасталады).

Сатып алушылар және тапсырыс берушілсрмен есеп айырысу опсрациялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айнаяымнан тыс акгиптср, қаржылық инвестициялар, тауарлық-материалдық қорлар бойынша шот фактуралары немесе басқадай ссеп айырысу қү-жатгары жинақталып, топтастырылып болск көрсетілсді. Тізімдемелердегі жазулар — шоггар, фактуралар немесс олардың орнына қолданылатын басқадай қүжатгар не-гізінде активтердің топтары бойынша жазылады, Тізім-дсменің бағандарында (графасында) сатып алушылар (тап-сырыс берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар кошіріледі жоне бүйымдардың атгары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметгері кор-сетіледі. «Сатып алушыпар мен тапсырыс берушілердің борышы» шотының бөлімше шотгарының кредиті бойын-ша операциялардьщ есебі үшін №11 Журнал-ордер қол-данылады.

Тауарларды сату мен сатып алу ксзіндсгі барлық қа-тынастар, жеткізу келісімдері, консигнация жайлы келісім-дср мсн сату және сатып алу келісімдері, сондай-ақ келісімшартгарымен жоне тағы да басқа қүжаггар құқықтық рәсімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі «тауар» болып табылады. Сон-дықтан келісімшартта тауарлардың сипатгамасы толы-ғымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы қүны аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақтьт, тұрақсыз жәнс бекітілген (фиксированный) болып көрсетілуі мүмкін.Тұрақты баға келісімшартта керсстіліп, тауарларды төлеу ксзіндс қадағаланады жоне өзгерістерге үшыра-майды. Инфляция жағдайында (ақшаның қүнсыздануы), әсірссс кслісімшартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға түрақты пайдаланған жағдайда теңге қүнының (бағамының) өзгсруіне байла-нысты тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін. Сон-дықтан келісуші жақтар бағаны түрақты валюта түрінде белгілеуге тырысады. Бүл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады және теңгедегі валюталық эквивалентгі қайта санау тортібі мен бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан, бағам тауардың жеткізілген күнінс, болмаса бслгілі бір банктсгі оның төлсмі жүргізілгсн күніне таңцап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардьгң белгілі бір сомасының немесс 100% (пайызы) сомасының төлснгсңдігі тиімді болады.

Түрақсыз баға келісімшартқа отыру барысында тү-рақты бағаны анықтау қиын болған жағдайда белгіленеді.

Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақытга (кездс). Бүл жағдайда базистік (бастапқы) бағасы бслгілсиіп, оны есетттеудің әдістері мен жағдайлары қа-растырылады. Кслісімшартта қосылған қүн салығы көр-сетілмейді, алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міңцетті. Келісімшартгың басты элементі ретінде қаржьтлық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің түрлерін, төсілдері мен нысаңцарын анықтайды.

Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған векссль анықталған мерзім ішінде белгіленген соманы толеу бойынша жазбаша міндеггемені білдіреді.

Вексель дегеніміз — оның иесінІң белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен соң борышкердің ақша төлеуін талап стетін құқығын куәландыратын жазбаша борыштық мін-детгемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капи-талды қысқа мерзімді инвестициялау қүралы бола отырып, вексель құнды қағаздардың ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.

Векселъ белгіленгсн қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық міндеттеме болып саналады. Векссль өзінің иесінс міндетгеменің мерзімі өткеннен кейін нсмссе мерзімінен бүрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді талап етуге даусыз құқық береді. Всксельді толтырушы, яғни ол вексель бойынша төлем жүргізугс міндет алған занды немесе жске тұлға вексель беруіпі деп аталады. Ал векссль бойынша телем алушы тулға рсмитент болып табылады. Вексельдің жалпы түрін мына төмеңцегі сурегген көруге болады:

 

Егер всксель бойынша сссп айырысу бір жыл мерзім аралыгында (ішінде) жүргізілетін болса, ремитент алынган вексельді баланстың акгив бөлімінің өтімділігі жогары активтер бабында керсетуі керск. Соған сәйкес вскссль беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді мін-детгемелер бөлімідцегі берілген векссльдер бабында кор-сстеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып векссль бойыншателем жүргізілетін уақыт алынады, яғни вексель қыз-метінің аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетге всксельдер пайдаланылуы барысында бір нсмссе бірнеші міндетті орындайды. Бүндай міндетгерге мьшаларды жатқызута болады:

дебиторлық қарыздын етелу мерзімін  бслгілі бір уақытқа үзарту;

шот-фактураға немесе басқа да қүжаттарға қарағанда дебиторлық қарыздарды нақты дәлелдеу;

пайыз тұрінде төлсм алу үшін негіз;

айналымға жіберілу мүмкіндігі.

Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, всксельге айырбасталған тауарлар және қызметтердід нарықтық қүнымен, ақшалай баламасымен немссе барлық ақшалай толсмдердің ағымдағы (дисконтгалған) қүнымен есепте-лінеді. Жалпы сомасы дегеніміз бүл пайыз (процент) есептелінетін сома болып табылады. Ал вексель бойынша алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы болып ссептелінеді. Вексельдің атаулы (номиналъ-дық) қүны вексельде көрсетілген пайыз сомаларын қос-пағандағы вексель айналымы мерзімінің соңындағы тө-ленугс тиісті ақшалардың сомасы болып табылады.

Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша векселъдср жәй және аударылмалы деп аталатьтн екі түрге бөлінеді.

Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кездс вексель үстаушыға белгілснген сомада ақша төлеуді век-сельді бсруші озіне ешқандай шарт қоймай-ақ міндет-тсйтін қүжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндетгемесін білдіреді. Жай вексель борыш-ксрдің (қарызкердің) жазбаша міндеттемесі болып сана-лады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік мівдсттсменің сомасы, төленілетін мерзімі мен жсрі, төлсм толсугс тиісті кредитордъщ аты корсетіліп, борышкердің, яғни вексель берушінің колы қойылуы керек.

Айпалым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайьт тіркеліп жазылғаннан кейін ғана берілсді. Табыстау жазбасы вексельдің теріс жағында немесе ко-сымша парағында жазылады.

Аударылмалы вексель – (тратта) кредитордың (транс-санггың) қарызкерге (трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды түлғаға немесе жеке түлғаға (ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналынады. Яғни оның жәй векселъден ерекшелігі, аударылмалы вексельде вексель үстаушының толсушіге вексельдс корсетілген ақша сома-сын үшінші бір адамға эмитенткс төлеу туралы жазбаша бұйрыган бере алады.

Вексельдерді соньшен қатар пайыздық және пайыз-сыздық деп екіге болуге болады.

Пайыздык, вексельдердің атаулы қүнында төленетін пайыз сомасы өз алдына бөлек кәрсетіледі.

Пайызсыздык, вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді, бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастыры лады.

Вексельдср өздерінің турлері бойынша коммсрциялық, қаржылық және қазыналық болыл үш түрге бөлінеді.

Коммерциялык, вексельдер онім өндіруші косіпорындар мен үйымдарға ол онімді түтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен үйымдардьщ төлем жасау мсрзімінің кешіктірілу себебінс байланысты беретін коммерциялық несиесі рстінде рәсімделеді.

Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісімшарт-тарға жатпайтын әр түрлі банктер арасындағы борыш-керлік қатынастар рәсімделсді.

Қазыналық вексельдер мемлскеттік қазыналық міндет-тсмеге жатады. Олар Мемлскеттің ішкі қарыздарын отеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық всксельдср негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қоса алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мсн үйымдарға сатылады. Ал оларды кері қарай сатып алу толык атаулы қүны бойынша жүргізіледі. Қазыналық вексельдер иелерінің табысын атаулы жоне сату бағасы арасындағы айырмашылық қүрайды. Жалпы алғанда қазыналық вексельдср банктер үшіи қысқа мер-зімге капитал салу нысаны болып табылады. Олар банк арқылы ақ,ща рыногында пайдаланылады.

Вексельдер эмитентгер бойынша:

қазыношшық және жекеше.

Төлем турі бойьшша:

жай жоне аударылмаш.

Төлем кепіддігінің барлығьша қарай:

қамтамасыз етілген жэне қамтамасыз етілмеген.

Төлеу тәртібі бойынша;

мерзімділік   вексель   және   усынушылық   векселъ   болып

бөлінеді.

Вексельдерді толтыру мсн рссімдеу белгіленгсн ережені сақтауды керек етеді. Құжатта мідцеггі түрде вексельдік таңба ягни вексслъ деген жазу жазылып, оның үсынылған күні мен орны (жері), вексельдін сомасы, пайызы, төлеу мерзімі көрсетілуі қажет, Аударылмалы всксельді трассат (борышкер) акцептсу керек, ондай болмаған жағдайда трассантшң всксель бойынша ешқандай міңдстгемесі бол-майды. Векссль берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем толеу үшін басқа заңцы тұлғаға нсмесс жеке тулғаға берілуі немесе банк мексмесінен несие алу ушін павдаланылуы мүмкін. Вексельдің маңызды дсрекгемесі (реквизиті) болып толем мерзімі саналынады. Кәсілорыңдар мен үйымдардьщ бухгалтерия қызметксрлері вексель бойынша төлем мср-зімдерінің сақталуын кадағалап оны бақылап отыруы қажет. Вексельмен есеп айырысу есебі арнайы «Алынған век-сельдер» шотында жүргізіледі. Бүл шотта сатушылардың сатып алушылар жәнс тапсырыс берушілсрмсн арадағы олардан алынған вексслвдср бойынша есеп айырысу опе-рациялары жайлы ақпаратгар жинақталады.

Сатылған тауарлар мсн дайын өнімдср үшін нексельдер алынғанда:

Д-т: Алынған векселъдер шоты

К-т: Алынуға тиісті борьтштар шоты

Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыш-тарының жабылуына, яғни ақіиа келіп түскен мсрзіміңдс (пайызсыз);

Д-т: Ақшалар шоты

К-т: Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

 

 

Касса операцияларының есебі

 

Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасы жүмысшы-қызметкерлерге есептелінген еңбекақы бойынша есеп айырысу үшін, күнделікті көлік құралдарына қажетті шығындарды (жанар-жағар майға) төлеп отыру үшін, кеңсе тауарларын сатып алу үшін, сондай-ақ үйымның хат және басқа да қүжаттарды пошта арқылы жөнелтуі үшін есеп айырысуға арналған Жасса арнайы жабдықталған, яғни дабылдама (дыбыстық белгілер, сигнализация) орнатылған, және ақшаларды сақтайтын сейфі бар белмеде орна-ластыруды қажет етеді. Кассадағы нақты ақшалар касса қызметкерінің мөрі сүргіш (сургуч) арқылы басылып жа-былатын сейфте сақталуы тиіс. Бүл сейфтің кілті мен сүргіш (сургуч) басатын мөр касса қызметкерінде, ал кілттің екінші данасы арнайы ыдысқа салынып кәсіп-орындар мен үйымдардың басшысында сақталады. Касса қызметкері әрбір жүмыс күнінің соңында кассаны жауып күзетшіге тапсыруы тиіс. Кассадағы ақшалардың түгел-дігіне касса қызметкері, яғни кассир толық жауап береді. Кәсіпорындар мен ұйымдарда кассирлік жүмысқа қызметкер орналасқан уақытта, яғни үйым басшысы касса қызметкерін тағайындау туралы (жайлы) бүйрыққа қол қойғаннан кейін кәсіпорынмен касса қызметкері арасында материалдық жауапкершілікке келісімшарт жасалуы қажет.    Кәсіпорындар мен үйымдар өздерінің есеп айырысу шо-тынан нақты ақшаны сол есеп айырысу шоты ашылған банк мекемесі берген чек кітапшасы арқылы ғана ала алады. Банк мекемесінен нақты ақша алу үшін кәсіп-орынның касса қызметкері чек кітапшасындағы парақты толтырады. Бүл чек парағын толтыру барысында чекке банк мекемесінен алынғалы отырған, яғни кәсіпорынның жүмсауға тиісті нақты ақшаларының сомасы және бүл соманың қандай мақсатқа жүмсалатындығы жазылып көрсетілуі тиіс. Толтырылған чекке көсіпорынның бас бух-галтері және басшысы қол қойып, осы үйымның мөр таңбасы басылады. Барлық толтыруға тиісті ақпараттар толтырылмағанша, чекке қол қоюға болмайды. Сонымен қатар чекке лауазымды адамдардың, яғни қол қоюға тиісті адамдардың қолы қойылмаса (екі адамның қолдары қойылмайынша), мер басуға рүқсат етілмейді. Кәсіп-орындар мен үйымдардың касса қызметкері банк меке-месінен нақты ақша аларда банк бақылаушысының қаты-суымен ақшаны санап алуы тиіс. Сонымен қатар банк мекемесінен алынған нақты ақша сол алынған күні кәсіпорындар мен үйымдардың кассасына кіріске алынуы керек. Ол үшін кассир кассалық кіріс ету ордерін тол-тырып, содан соң оны кассалық кітапқа жазады. Кәсіп-орынның кассасына қолма-қол нақты ақшаны кіріске алу, ягаи қабылдау үшін бас бухгалтердің немесе ол сенім білдірген адамның кассалық кіріс ету ордеріне қол қоюы керек және ақша телеген занды немесе жеке түлғаға осы толтырылған кассалық кіріс ету ордерінің квитанциясы беріледі. Осы нақты ақшаны кассаға қабылдау бары-сында толтырылатын кассалық кіріс ету ордеріне үйым-ның аты, ақша төлеуші занды немесе жеке түлғаның аты-жөні, қандай мақсатқа және не үшін ақша төлеп жатқандькы, сол ақшаның төленген уақыты (күні, айы,жылы) жазылып, кассир мен бас бухгалтердің қолдары қойылуы қажет.

 

Кассалық кіріс ету ордері толтырылады

 

Кәсіпорындар мен үйымдардың кассасыннан нақты ақша кассалық шығыс ету ордері немесе тиісті үлгілі түрде дайындалған басқа да ақша төлеу тізімдемелері, сондай-ақ кәсіпорындар мен үйымдардың басшысы мен бас бух-галтерінің қолдары қойылған ақша алу үшін жазылған өтініштер, шоттар тағы да басқа қүжатгар бойынша беріледі. Бүл қүжаггарға кассалық ордердің деректемесі (реквизиті) көрсетілген мөртаңба (штамп) басылуы керек. Егер кассалық шығыс ету ордеріне қоса тіркелген қүжаттарда кәсіпорындар мен үйымдардың басшысының «рүқсат етемін» деген жазуы және қолы қойылған болса, онда кассалық шығыс ету ордеріне оның қол қоюы аса қажет болып саналмайды. Кәсіпорындар мен үйымдардың кассасынан адамдарға кассалық шығыс ету ордері бо-йынша ақша берген кезде касса қызметкері нақты ақшаметкер орналасқан уақытта, яғни үйым басшысы касса қызметкерін тағайындау туралы (жайлы) бүйрыққа қол қойғаннан кейін кәсіпорынмен касса қызметкері арасында материалдық жауапкершілікке келісімшарт жасалуы қажет. Кәсіпорындар мен үйымдар өздерінің есеп айырысу шо-тынан нақты ақшаны сол есеп айырысу шоты ашылған банк мекемесі берген чек кітапшасы арқылы ғана ала алады. Банк мекемесінен нақты ақша алу үшін кәсіп-орынның касса қызметкері чек кітапшасындағы парақты толтырады. Бүл чек парағын толтыру барысында чекке банк мекемесінен алынғалы отырған, яғни кәсіпорынның жүмсауға тиісті нақты ақшаларының сомасы және бүл соманың қандай мақсатқа жүмсалатындығы жазылып көрсетілуі тиіс. Толтырылған чекке көсіпорынның бас бух-галтері және басшысы қол қойып, осы үйымның мөр таңбасы басылады. Барлық толтыруға тиісті ақпараттар толтырылмағанша, чекке қол қоюға болмайды. Сонымен қатар чекке лауазымды адамдардың, яғни қол қоюға тиісті адамдардың қолы қойылмаса (екі адамның қолдары қойылмайынша), мер басуға рүқсат етілмейді. Кәсіп-орындар мен үйымдардың касса қызметкері банк меке-месінен нақты ақша аларда банк бақылаушысының қаты-суымен ақшаны санап алуы тиіс. Сонымен қатар банк мекемесінен алынған нақты ақша сол алынған күні кәсіпорындар мен үйымдардың кассасына кіріске алынуы керек. Ол үшін кассир кассалық кіріс ету ордерін тол-тырып, содан соң оны кассалық кітапқа жазады. Кәсіп-орынның кассасына қолма-қол нақты ақшаны кіріске алу, ягаи қабылдау үшін бас бухгалтердің немесе ол сенім білдірген адамның кассалық кіріс ету ордеріне қол қоюы керек және ақша телеген занды немесе жеке түлғаға осы толтырылған кассалық кіріс ету ордерінің квитанциясы беріледі. Осы нақты ақшаны кассаға қабылдау бары-сында толтырылатын кассалық кіріс ету ордеріне үйым-ның аты, ақша төлеуші занды немесе жеке түлғаның аты-жөні, қандай мақсатқа және не үшін ақша төлеп жатқандькы, сол ақшаның төленген уақыты (күні, айы,жылы) жазылып, кассир мен бас бухгалтердің қолдары қойылуы қажет. Кассалық кіріс ету ордері мына үлгілі түрде болады:     Кәсілорындар мен үйымдардың кассасыннан нақты ақша кассалық шығыс ету ордері немесе тиісті үлгілі түрде дайындалған басқа да ақша төлеу тізімдемелері, сондай-ақ кәсіпорындар мен үйымдардың басшысы мен бас бух-галтерінің қолдары қойылған ақша алу үшін жазылған өтініштер, шоттар тағы да басқа қүжатгар бойынша беріледі. Бүл қүжаггарға кассалық ордердің деректемесі (реквизиті) көрсетілген мөртаңба (штамп) басылуы керек. Егер кассалық шығыс ету ордеріне қоса тіркелген қүжаттарда кәсіпорындар мен үйымдардың басшысының «рүқсат етемін» деген жазуы және қолы қойылған болса, онда кассалық шығыс ету ордеріне оның қол қоюы аса қажет болып саналмайды. Кәсіпорындар мен үйымдардың кассасынан адамдарға кассалық шығыс ету ордері бо-йынша ақша берген кезде касса қызметкері нақты ақша алушы адамның төл қүжатын немесе өзін куәландыратын басқа да қүжатгарын көрсетуді талап етуі керек. Сонымен қатар касса қызметкері осы көрсетілген қүжаттарда жа-зылған дерекгерді, яғни ақша алушы адамның аты-жөнін, қүжатының нөмірін және ол қүжатгы кім бергендігін, қай уақытта берілгендігін кассалық шығыс ету ордеріне жазуы тиіс. Кассадан нақты ақша алушы адамдар кассалық шы-ғыс ету ордеріне алып жатқан сомының теңгедегі белігін жазумен, ал тиынын сандармен көрсетеді. Кассалық кіріс ету ордері және оның квитанциясы, сондай-ақ кассалық шығыс ету ордері және оның орнына жүретін немесе оған қосымша тіркелетін қүжатгарды көсіпорындар мен үйым-дардың бухгалтерия қызметкерлері сиямен немесе шарикті қаламсаппен анық етіп толтырулары қажет. Бүл қү-жатгарды өзгертуге олардагы сандармен әрілтерді түзетуге, өшіруге ешқандай рүқсат етілмейді. Кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлерін немесе олардың орнына жүретін қүжаттарды кассаға берместен бүрын бухгалтерия қызметкерлері тіркеу журналына тіркеп жазады.

 

Кассалық шығыс ету ордері толтырылады:

 

Кәсіпорындар мен үйымдарда жүмысшылар мен қызметкерлерге жәрдемақы,  сыйақы,  еңбекақы төлеу үшін төлеу тізімдемелері қолданылады. Бүл тізімдемелер тіркеу журналына еңбекақы, жәрдемақы және сыйақыларды төлеп, үлестіріп болғаннан кейін ғана тіркеледі. Кассалық кіріс ету немесе кассалық шығыс ету ордерлері, сондай-ақ олардың орнына жүретін қүжатгар бойынша кассаға ақша қабылдауға және кассадан ақша төлеуге тек қана осы қүжатгар толтырылған күні ғана рүқсат етіледі.  Кәсіпорындар мен үйымдардың кассасына нақты ақшаны қабылдау немесе кассадан ақша төлеу барысында (кассир)касса қызметкері кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлерінің дүрыс толтырылғандығын бүл қүжатгарда үйымның  басшысы  мен  бас  бухгалтерінің  қоддарының болуын, және ордерлерд көрсетілген қосымша қүн түгелдігіне- тексеру жүргізуге,  қадағалауға міндетті.  Бүл  операциялар орындалғаннан кейін қүжаттардың тиісті жеріне касса  қызметкері өз  қолын  қоюы  керек.   Касса  операцияларының есебі кассалық  кітапқа тіркеліп  отырылуы тиіс. Бүл кітапты касса қызметкері жүргізеді. Кассалық кітаптың бетгері (парақтары) немірленіп және оған жіп өткізіліп, кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтері қолдары қойып, куәландыруы керек. Кәсіпорынның кассасына келіп түскен, кірістелген немесе кәсіпорынның кассасынан төленген, ягаи шығыс етілген ақшалардың кімнен келіпи түскендігін немесе кімге не үшін төленгендігін білу үшін ол операцияларға толтырылған қүжаттардың нөмірі және бухгалтерлік  жазулар,   сонымен   қатар   кіріске   алынған,сондай-ақ шығыс етілген сомалар кассалық кітапқа жазылуы тиіс. Күн сайын кәсіпорынның касса қызметкері кассадағы нақты ақшалардың қалдығын жүмыс күнінің соңывда  санап,  және  оның  сомасын  кассалық  кітапқа жазады. Бүл кассалық кітаптағы деректерге өзгеріс енгізуге,  ешіруге, түзетуге жол берілмейді және касса операциялары мен оңцағы жүргізілетін, толтырылатын қүжаттардың дүрыстығына  үйымның  бас  бухгалтері  бақылап жасап отыруы керек.  Кәсіпорынның кассадағы шетелдік валюта   түріндегі   нақты   ақшаларының   есебі   үшін   өз алдына кассалық кітап ашылады. Сонымен қатар бүл жағдайда кассалық операциялар бойынша толтырылатын барлық қүжаттарда кіріске алынған яғни келіп түскен және шығыс етілген, кассадан төленген ақшалардың сомасы шетел валютасымен және сол күнгі бағам (курс) бойынша үлттық валютаға (теңгеге) айналдырылып жазылады.

Мысалы: кәсіпорыңцардың сатып алушысы болып табылатын заңцы түлға 2002 жылдың 13 желтоқсаныңца алған тауарлары үшін 5000 (бес мың) АҚШ доллары кө-лемінде кәсіпорынның кассасына ақша төлеген (сол күнгі доллардың теңгеге шаққандағы бағамдық айырмашылығы 149-ға тең) деп алатын болсақ бухгалтерлік есепте мынадай жазу жазылады:

Д-т:  Касса         $ 5000 (745000 тг.)

К-т:  Тауарларды сатудан алынған

табыс     $ 5000 (745000 тг.)

Мүндағы 745000 тг. = 149 х 5000

Жалпы кәсіпорынның кассаеындағы шетел валютасы түріндегі ақшалардың есебі кассадағы үлттық валюта түрінде нақты ақша қаражаттарының есебіне үқсас жүргізіледі.

Кәсіпорындардың кассасывдағы ақшаларын есептейтін шоттар бойынша жүргізілетін операциялар кредиті бо-йынша нөмірі бірінші журнал-ордерде, ал дебиті бойынша осы журнал-ордердің тізімдемесінде жүргізіледі.

1.3 Ағымдағы есеп айырылсу счетындағы ақша қаражаттарының есебі

Кәсіпорындар мен үйымдар өздерінің ақшаларын сақтау үшін өздері қалаған банк мекемелерінен есеп айырысу шотын ашулары тиіс. Кез келген кәсіпорындар үшін әрбір банк мекемесінен бір ғана есеп айырысу шотын ашуына болады.

Есеп айырысу шотын ашу үшін кәсіп-орындар мен үйымдар банк мекемесіне мынадай қүжат-тарды табыс етуі қажет:

-банк мвкемесінің атына шот ашу туралы өтініш;

-кәсіпорынның к,уру туралы (жайлы) шешімдердің көшірмесі;

– кәсторынның басшысы, бас бухгалтері және олардың     орынбасарларыныц қолтаңбалары қойылган, сондай-ақ кәсіпорынның мөр таңбасы басылган арнаулы үлгідегі карточка және басқа қужаттар;

Кәсіпорынның басқа кәсіпорындар мен үйымдарға төлейтін төлемі әдетге қолма-қол ақшасыз есеп айырысу шотынан төленеді.

Қандайда болмасын занды ұйымның басқа кәсіп-орындар мен үйымдарға қарызы, олардан сатылып алын-ған тауарлардың, материалдық қүндылықтардың, тағы да басқалардың қүны және олардың көрсеткен қызметгеріне төленетін төлем шот иесінің келісімімен ғана төленеді. Есеп айырысу шотьшан қаржы кейбір жағдайларда шот иесінің келісімінсіз арбитраждың бүйрығы, соттың үкім қағазы, салық комитеті немесе қаржы полициясының бүйрығы тағы да басқа занда қаралған жағдайлар негізінде аударылуы мүмкін. Есеп айырысу шотындағы ақшадан, нақты ақшамен қаржы алу үшін шот иесіне қызмет көрсететін банк мекемесі чек кітапшасын береді. Үйым-дардың өкілі, әдетте кассир есеп айырысу шотынан кә-сіпорын кассасына нақты ақшаны осы чек кітапшасының тиісті түрде толтырылған чегі бойынша ала алады. Есеп айырысу шотына кәсіпорьшның сатқан өнімі мен та-уарларының, материалдық қүндылықтары мен басқа да активтерінің және басқа заңцы немесе жеке түлғаларға көрсеткен қызмеггерінен түскен табыс сомасы, банктер мен басқа да банкген тыс мекемелерден алған несие, сондай-ақ басқа да кәсіпорындар мен үйымдардан алған қарыздарының сомалары кірістеледі. Ал бүл шоттан кәсіпорынның басқа занды немесе жеке түлғалардан сатып алған мүліктері мен заттарының қүны, бюджет және бюд-жеттен тыс мекемелерге төленетін төлем сомасы төленеді. Сонымен қоса бүл шоттан кәсіпорынның кассасына жүмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысын төлеу үшін және басқадай мақсатгар үшін нақты ақша алынады. Банк мекемесі есеп айырысу шотындағы ақшалардың көлемінде шот иесінің, яғни кәсіпорындар мен үйым-дардың ақша қабылдау, төлеу және аудару жайлы тап-сырмаларын орындайды. Есеп айырысу шоты бойыншаоперациялар  бірыңғайланған  белгілі  қүжаггар   негоівде жТргізіледі Негізгі есеп айырысу қүжаттары болып: төлем псырмасы, есеп айырысу чегі, төлем талабы-тапсырмасы, инкассалық екім, салық және кеден органдарының ин-кассалық өкімі және тағы да басқа қүжатгар саналады. Есеп айырысу қүжатгарында оларға қол қоюға қүқығы бар екі лауазымды адамдардың (кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтерінің) қолдары болуы керек. Онсыз қүжат орын-далуға қабылданбайды.  Банк мекемесі өзі қызмет көр-сететін кәсіпорындар және үйымдармен, яғни есеп аиы-рысу шотының иесімен келісімге келе отырып, белпленген мерзімде оларға шотгың көшірмесін жіберш отырады. Осы көшірмемен  бірге  есеп  айырысу  шоты  боиынша  жүр-гізілетін  операциялардың  негізі  болып  саналатын  есеп айырысу  қүжаты   да   бірге   бершеді.   Көшірмеде   кәсш-орындар мен үйымдардың шотындағы қаржының аидың басындағы және айдың соңындағы қалдығы және опе-рация бойынша есеп айырысу шотына келш түскен, яғни йрістелген және  одан шығыс  етілген,  яғни  жүмсалған қаржылар сомасы көрсетіледі. Кәсіпорындар мен үиьш-дардың бухгалтериясында банк мекемесі берген шотгың кешірмесінде   жазылған   сомалардың   дүрыстығы  және олардың көшірмемен бірге берілген қүжатгарға сәикестіп тексеріледі. Үйымдардың есеп айырысу шотындағы ақша-ларының жүмсалу нөмірі 2-ші (екінші) журнал-ордерде, ал шотқа кіріс етілген ақшалардың сомасы осы журналдың тізімдемесінде есептеледі.

 

               1.4. Жолдағы ақша қаражаттарының есебі

 

Бұл счетта ұйымдар кассасынан немесе есеп айырысу счеттарының басқа ұйымдарға жіберілген, әлі де болса олардың есеп айырысу счетына немесе кассасына түсе қоймаған ақша қаражаттарының есебі жүргізіледі. Жолдағы ақша қаражаттарына: банктегі счетқа есепке алынғанға дейін ақша тасымалдаушы инкассаторларға берілген ақшалай түсімдер, тиісті банкке аудару үшін байланыс мекемесіне өткізілген түсімдер, тұп нұсқадағы  ақша қозғалысына тән құжаттарды банктерге тапсырғанға дейін ақша алушылар счетына аударылған ақша қаражаттары, сатуға арналған шетелдік валюта сатып алу үшін аударылған отандық ақша, тауарлар құнын, жұмыстар мен қызметтер құнын төлеу үшін несиелік карточкалардағы ақшалар жатады.    Жолдағы ақша қаражаттары счетына ақша аудару үшін банктік және кассалық құжаттар: ақша тасымалдаушы инкассаторларға берілген ведомостар; байланыс мекемесіне немесе телеграфқа аударылған соманың пошта квитанциясы; шетелдік валюталарды сатып алу және сату жөніндегі құжаттарды растайтын жеделхат немесе электронды хабарлау т.б. қосымша құжаттар тіркелген банк көшірмесі, несиелік карточка мен төленген ақшаны растайтын электронды чектер қолданылады. Аударылған ақшаларды есептен шығару банк көшірмесі және кассалық кіріс ордерлер арқылы орындалады.

Жолдағы ақша қаражаттарының бухгалтерлік есебі  «Жолдағы ақша қаражаттары» счетында жүргізіледі. Бұл счеттың дебеті, «Теңге түріндегі кассадағы ақша қаражаттары», «Валюта түріндегі кассадағы ақша қаражаттары» счеттарымен корреспонденцияланады.

Мысалға, ақша тасымалдаушы инкассаторларға немесе байланыс бөліміне берілген ақшалар  «Жолдағы ақша қаражаттары» счетының дебетіне, «Теңге, валюта түріндегі кассадағы ақша қаражаттары» счеттарының кредитінен жазылады. Банктегі счеттар бойынша банк көшірмесі құжаты алынғаннан соң, жолдағы ақша қаражаттарының есепке алынғандығы,  «Жолдағы ақша қаражаттары» счетының кредитіне, «Банктегі ағымдағы, счеттардағы теңге (валюта) түріндегі ақша қаражаттары» счеттарының дебетінен жазылады.

Егер ұйымдар өзінің банктегі счетына телеграф немесе электрондық жүйе арқылы ақша қаражатын алса, онда осы ақша қаражаттары жөніндегі құжаттар толығымен банкке түскенге дейін, ұйымдар түскен ақшаны банктегі счетынан алуына және жұмсауына болмайды. Сондықтан, телеграф немесе электрондық пошта арқылы түскен ақша есеп айырысу (теңге немесе валюта) счеттарындағы қалдық сомаларға қосылғанға дейін  «Жолдағы ақша қаражаттары» счетының дебетінде көрсетіліп, ақша төлеушілер счетының кредитінде, мысалға  « Сатып алушылар және тапсырыс берушілер» счетында көрсетіледі.

Банк көшірмесі, барлық төлеу құжаттарымен бірге алынған кезде  «Жолдағы ақша қаражаттары» счеты кредиттеліп, «Банктегі ағымдағы счеттардағы теңге (валюта) түріндегі ақша қаражаттары» счеты дебеттеледі.

Сатуға арналған шетелдік валюта  «Банктегі ағымдағы счеттардағы теңге (валюта) түріндегі ақша қаражаттары» счетының кредитінен  «Жолдағы ақша қаражаттары» счетының дебетіне, теңгелік эквиваленті ақша  «Банктегі ағымдағы счеттардағы теңге түріндегі ақша қаражаттары» счетының дебетіне «Жолдағы ақша қаражаттары» счетының кредитінен жазылады.

Жолдағы ақша қаражаттарына тән бағамдық айырым, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісі қойған ресми бағам айырымынан туындаған шетелдік валюта сатудағы пайда болған айырым сомасы табыс әкелсе  «Бағамдық айырымынан түскен табыстар» счетының кредитіне, ал зиян шеккен жағдайда  «Бағам айырымының шығындары» счетының дебетіне  «Жолдағы ақша қаражаттары» счеты не дебеттеледі, не кредиттеледі.

Шетелдік валюталарды сатып алған жағдайда аударылған ақша қаражаттары   «Банктегі ағымдағы счеттардағы теңге түріндегі ақша қаражаттары» счетының кредитіне  «Жолдағы ақша қаражаттары» счетының дебетінен жазылады. Сатып алынған валютаны валюталық счетқа кіріске алуда  «Жолдағы ақша қаражаттары» счеты кредиттеліп, «Банктегі ағымдағы, счеттардағы теңге (валюта) түріндегі ақша қаражаттары» счеты дебеттеледі.

Пайда болған бағамдық айырым сомалары шетелдік валюталарды сатуға байланысты бағамдық айырым сомалары операциялары сияқты не табыстар, не шығындар счетына жазылады.

 

 

     2-тақырып.   Дебиторлық борыштардың есебі   

 

2.1.  Берешектер қарызының жалпы сипаты

2.2.  Алынатын счеттар және вексельдер бойынша есеп айырысу

2.3.  Басқадай берешектер қарызының есебі

 

2.1. Берешектер қарызының жалпы сипаты

 

Берешектер қарызы – деп заңды және жеке тұлғалардың осы ұйымға берешегін айтамыз. Берешектер қарызы шартты түрде екіге: әдетті жағдай-дағы және сенімсіз (қисынсыз) жағдайдағы болып бөлінеді. Әдетті жағдайда берешектер қарызы деп сатылған өнімдер, тауарлар, қызметтер және жұмыстар үшін екі жақты жасалған келісім-шарт негізінде, тиісті есеп айырысу үлгілерін қолдану арқылы қалыпты жағдайдағы екі жақтың өзара есеп айырысуын айтады. Сонымен қатар, осы ұйымда қызмет атқарушы жауапты тұлғалардың жауапкершілігіне әртүрлі  мақсатты операциялар орындау үшін берілген қаражаттарды және басқада ұйымға қойылған талап-тар да берешектер қарызына жатады. Сенімсіз немесе қисынсыз жағдайдағы берешектер қарызы ұйым қызметтері мен жұмыстарын дұрыс ұйымдастырып, бақыламаған жағдайда тауарлы-материалды құнды-лықтарды түгендеу барысында мысалға, есептен кем шығушылықтан, ысырап жасалғандықтан, ұрлық-қарлық сияқты жағымсыз факторлардан пайда болады.

Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде басқадай заңды және жеке тұлғалармен есеп айырысу жөніндегі берешектер қарызының есебі бухгал-терлік баланстың активі мен пассивінде жекелеген аналитикалық счеттар негізінде жүргізіледі. Егер берешектер қарызы счеттың дебеті бойынша жекелеген аналитикалық счеттардан жинақталған дебеттік қалдық қалса, онда дебеттік қалдық соманы баланстың активіне жазып, мұндай қарыздарды берешектер қарызы деп атаймыз. Ал берешектер счетының кредиті бойынша жекелеген аналитикалық счеттардан жинақталған кредиттік қалдық қалса, онда қалдық соманы баланстың пассивіне жазып, мұндай қарыздарды алашақтар қарызы деп атаймыз. Сондықтан есеп айырысу счеттарына жекелеген аналитикалық счеттар негізінде есептелінген қалдықтар жинақталмайды. Есеп айырысу операцияларының жинағы берешектер және алашақтар қарызы түрінде жеке көрсетіледі.

Берешектер қарызының жағдайын тексеру бухгалтерлік есептің ең күрделі объектісіне жатады. Кеңінен қарағанда берешектер қарызы – ұйым-ның басқалардан өндіре алмай отырған ақша қаражаты. Берешектер қарызы осы ұйымның шаруашылық қызметі айналысына түспей тұрған қаражаттары. Аса көп мөлшердегі берешектер қарызын – ұйымның қаржылық жағдайына кері әсер етуші жағымсыз фактор деп, ал берешектер қарызының өсуі динамикасын ұйым қызметінің төмендеуі деп қарау керек.

Есепке алынған күннен кейінгі 12 ай ішінде алынатын берешектер қарызы жөніндегі мәліметтер және есепке алынған күннен кейінгі 12 айдан ұзақ мерзімде алынатын берешектер қарызы жөніндегі мәліметтер жеке көрсетіледі. Яғни, 12 ай ішінде жабылатын берешектер қарызы – қысқа мерзімді, ал 12 айдан артық мерзімде жабылатын берешектер қарызы – ұзақ мерзімді болып анықталады.

Бухгалтерлік баланста ұзақ мерзімді берешектер қарызы сапасында қаралған және есепті жыл ішінде жабылатын берешек қарыздар, есепті жылдың басында қысқа мерзімді берешек қарыздар сапасында көрсетіледі. Бұрында ұзақ мерзімді берешектер қарызы сапасында қаралған, ендігі есепті жыл ішінде қысқа мерзімді берешектер қарызы сапасында алынуға тиісті  қарыздар мазмұны бухгалтерлік қорытынды есептегі түйіндемеге (есеп саясатына) жазылуы керек.

Жөнелтілген тауарлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер құнын заңды және жеке тұлғалардың осы ұйымға күні бүгінге дейін төлемей отырған ақшаларын берешектер қарызы немесе борышы деп атаймыз. Заңды және жеке тұлғалармен қатар берешектер категориясына тапсырыс беруші-лердің, еншілес, тәуелді ұйымдардың, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар-дың берешек қарыздары да жатады.

Берешектер қарызының есебі бухгалтерлік баланстың активінде қаралады. Берешектер қарызы белгілі бір уақытта алынып, ақша қаражатта-рына немесе түскен ақшаға айналуы керек.

Нарықтық экономика жағдайында сатып алушылардың алған дайын өнімдері, тауарлар т.б. үшін қарыз болып қалуы жиі кездесетін фактор. Бере-шектермен есеп айырысудың есебі қатысушы жақтардың әр қайсысының бухгалтерлік есебінде танылған (қойылған) ереже – тәсілдермен жүргізіледі. Яғни осы ұйымға қарыз болып тұрған басқа ұйымның берешегі активтер құрамын-да, ал осы ұйымның басқа ұйымға берешек қарыздарының есебі пассивтер құрамында қаралады. Заңды және жеке тұлғалармен есеп айырысу операция-лары әр уақытта өзара салыстырылып тексерілуі қажет. Өткен кезеңдерде құндылықтар алушы жақтардың дер кезінде берешектер қарызын өтемегені үшін алынатын берешек қарыздар сомасына пайыздық айып сомалары қосылып есептелуі мүмкін.

Берешектер қарызының бухгалтерлік есебі «Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің қарызы» счеты құрамында жүргізілетін «Алынатын счеттар», «Алынған вексельдер», «Сатып алушылар және тапсырыс беруші-лердің басқадай қарыздары» счеттарында және «Күмәнды қарыздар резерві», счетында жүргізіледі.

 

               2.2. Алынатын счеттар  және вексельдер бойынша есеп айырысу

 

Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операцияларын жүргізуде маңызы жағынан күрделі болып танылатын, берешектер қарызы есебін жүргізуге арналған «Алынатын счеттар» счетың атқаратын міндеттері ауқымды. Осы счетта сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің өнімдер, тауарлар, қызметтер сомасын төлеу жөніндегі төлеуге қабылдап алған счет-фактуралары, басқада есеп айырысуға жататын құжаттардағы сомалардың есебі жүргізіледі. Алынатын счеттарға жазылған сомалар берешектер қарызын көрсетеді. Берешектер қарызы – дайын өнімдерді, материалдық босалқыларды, артық негізгі құралдарды, басқада активтерді сатудан пайда болады.

Халықаралық бухгалтерлік есеп талаптарына сай өнімдер, тауарлар мен көрсетілген қызмет және орындалған жұмыстар үшін сатып алушылардан осы ұйымға түсуге тиісті ақшаны немесе бұларға қойылған талапты сату немесе есептеу принципі деп атайды. Сатып алушыларға қойылған талап деп – бұлардан түсетін ақша қаражаттарын төлеуге, сондай-ақ сатып алушыларға қойылған төлеу счеттарын айтады.

Сатылған өнімдер, тауарлар және көрсетілген қызметтер құны әрқашанда ұйымның активті қаражаттарын азайтып отырады. Егер сатылған өнімдер, тауарлар және басқадай активтер сатып алушының меншігіне өткен кезде, ақшаның түсуі немесе түсуіне қарамастан сатушы ұйымның нақтылы  алынған табыстары сапасында танылады.

Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары талабына сай табыс:

1) сатып алушылардан ақшаның түскен кезінде есепке алынған табыс; 2) ақшаның түскеніне дейінгі есепке алынған табыс; 3) ақша түскеннен кейін есепке алынған табыс сапасында танылып, осындай кезеңдерге бөлініп қаралады.

Осы тақырыпқа тән біздің мақсатымыз – сатып алушылар және тапсырыс берушілерден қазірше түспей тұрған ақша қаражаттары, мүмкін ешқашанда түспейтін берешектер қарызын әр түрлі себептермен орын алған фактілер бойынша төмендегі әдістермен көрсету болып табылады.

1) Сатып алушыларға немесе тапсырыс берушілерге берілген немесе жөнелтілген дайын өнімдер, сатылып алынған тауарларды сату және орын-далған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің нақтылы өзіндік құнына;

Дт «Сатылған дайын өнімдердің (тауарлар, жұмыстар, қызметтер    өзіндік құны)»

Кт «Дайын өнімдер»;

Кт «Сатылып алынған тауарлар»;

Кт «Негізгі өндіріс»;

Кт «Өз өндірісіндегі жартылай фабрикаттар» т.б. счеттар сатылған объектілер бойынша кредиттеледі.

2) Жөнелтілген, сатылған дайын өнімдер, тауарлар, жұмыстар, қызметтердің келісім-шартта көрсетілген құнына;

Дт «Алынатын счеттар»

Кт «Дайын өнімдерді (тауарлар, жұмыстар, қызметтер) сатудан түскен табыс» немесе «Сатылып алынған тауарларды сату», сондай-ақ негізгі құралдарды, материалды емес активтерді, құнды қағаздарды сатудағы тиісті счеттар кредиттеледі.

3) Счет-фактураға қосылып жазылған қосымша құн салығы сомасына

Дт «Алынатын счеттар»

Кт «Қосымша құн салығы» жазылады.

4) Төлеуге қойылған есеп-айырысу төлеу құжаттарындағы сомаларды сатып алушылар және тапсырыс берушілер төлеген кезде

Дт «Ақша қаражаттары – валюталардың түрлері бойынша»

Кт «Алынатын счеттар» бойынша жазылады.

Сатып алушылар және тапсырыс берушілерге жөнелтілген өнімдер т.б. үшін есеп айырысу құжатында көрсетілген сомалар қоюшылардың ақша қаражаты счетына түскен кезде тиісті берешектер қарызы азайтылады.

Жасалған келісім-шартта қаралған есеп айырысу жағдайларына қарай өнімдер жөнелтуші, тауарлар қоюшы ұйымның сатып алушы ұйымдардан алдынала алған аванстық қаражаты

Дт «Ақша қаражаттары»

Кт «Тауарлы-материалды босалқылар қоюдағы алынған аванс» счеттары бойынша жазылады.

Бухгалтерлік есепте алынған аванстар ұйым активтері  құрамында есепке алынып, уақытша алынған көздер сапасында қаралып, келісм-шартта көрсетілген әрекеттердің алдағы мерзімде нақтылы орындалатындығын көрсетеді.

Қоюшылар сатып алушы жақтарға алдын-ала алынған аванс есебіне жатқызып, тауалы-материалды босалқылар жөнелткен кезде

Дт «Тауарлы-материалды босалқылар қоюдағы алынған аванс» немесе  Дт «Орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін алынған аванс»

Кт «Алынатын счеттар» бойынша жазылады.

Егер алынатын счеттағы ақша қаражаты бастапқы кезде шетелдік валютамен көрсетілсе, онда операцияның орындалған күніндегі бағаммен шетелдік валюта теңгеге айналдырылып жазылады. Ал есептілік мерзім аяқталған кезде шетелдік валютамен «Алынатын счетта» көрсетілген сома есептілік жасалған күнгі бағаммен қайта бағаланады. Осы операцияға байланысты жағымды бағамдық айырым сомасы

Дт «Алынатын счеттар»

Кт «Бағамдық айырымнан түскен табыс» счеттарымен корреспонденцияланып, сатып алушылар және тапсырыс берушілердің шетелдік валютадағы қарыздары  жазылады.

Жағымсыз бағамдық айырым сомасы

Дт «Бағамдық айырым шығындары»

Кт «Алынатын счеттар» счеттарымен корреспонденцияланып, сатып алушылар және тапсырыс берушілердің шетелдік валютадағы қарыздары жазылады.

Берешектер қарызын есепке алған кезде берешектер қарызына байланысты түскен табыстар сомасынан сатуға және сату бағасына қойылған жеңілдіктер және сатылған тауарларды қайтару сомаларын табыс сомасынан шегеру арқылы бағаланады.

Сатуға және сату бағасына қойылған жеңілдіктер «Бағаны арзандату», «Сату шегерімі» счеттарының дебетінде «Алынатын счеттар» счетының кредитінен жазылады. Сатылған тауарларды қайтару «Сатылған тауарларды қайтару» счетының дебетіне «Алынатын счеттар» счетының кредитінен жазылады.

Қазақстанның салық жөніндегі заңнамасына сәйкес қоюшылар өнімдер, тауарлар т.б. сатып алушыларға қою барысында қосымша құн салығы салынатын тауарлы-материалды босалқылар объектілеріндегі сомаларды түзетіп (корректура) отыруы керек.

«Алынатын счеттар» счетының аналитикалық жіктеу есебі төлеуге қойылған счеттар немесе жекелеген сатып алушылар (тапсырыс) бойынша жүргізілетін бет есебі кітабын жүргізу арқылы тексеріліп отырады.

Алынған вексельдер есебі

Алынған вексельдер негізінен жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) бойынша есеп айырысу үшін қолданылады. Вексель ұстаушылардың алған вексельдеріндегі сомалар берешектер қарызын жабу мақсатында қолданылады.

Алынған вексельдер «Алынған вексельдер» счетының дебетіне «Алынатын счеттар» кредитінен көрсетіледі.

Алынған вексельдер бойынша есеп айырысу операциялары төмендегідей тәртіппен жүргізіледі.

1) Дт «Алынған вексельдер» 1) субсчет «Алынған пайыздық вексель»

Кт «Алынған вексельдер». Осы операцияға қарағанда вексельдер пайыздық және пайыздық емес болып бөлінетіндігін көруге болады.

2) Пайыздық вексельдер бойынша бастапқыда сыйақы төлеу алдағы кезеңдер табысына

Дт «Берешектер қарызы» немесе «Есептелінген пайыздар»

Кт «Алдағы кезеңдер табысы» жазылады.

3) Пайыздық емес вексельдер бойынша бастапқыда сыйақы төлеу сомасы да алдағы кезеңдер табысына

Дт «Алынған вексельдер» субсчет – «Вексель  бойынша сыйа-қыландыру (дисконт) сомасы»

Кт «Алдағы кезеңдер табысы» жазылады.

 

4) Бұдан соң есепті кезең ішінде бірдей үлеспен есептелінген пайыз-дық сома пайыздық вексельдер және пайыздық емес векселдер бойынша

Дт «Алдағы кезеңдер табысы»

Кт «Пайыздық табыстар» жазылады.

Осы операциялар мазмұнына қарағанда және алынған вексельдердің номиналдық  құнымен  көрсетілетіндігіне байланысты қосымша субсчеттар,

2) «Сыйақыландыру сомасын (дисконт) шегергендегі алынған вексельдер сомасы», 3) «Вексель бойынша сыйақыландыру (дисконт)  сомасы» счетын ашу қажет екендігін көруге болады.

Енді халықаралық қаржылық есеп стандарттарына сай алынған қара-пайым вексельдер өрісіне тән операциялар мазмұнын зерделеп көрсету қа-жеттігі туындайды.

Қарапайым вексель – қойылған талап немесе көрсетілген мерзімде белгілі бір соманы төлеу жөніндегі міндеттеме. Вексельде көрсетілген сома-ны төлеуді міндетіне алып, өз қолын қоюшыны – вексель беруші деп айтуға болады. Вексель бойынша төленетін төлем сомасын алушы жақты вексель алушы (ремитент) деп айтамыз. Егер вексельде көрсетілген сомамен есеп айырысу мерзімі бір жылдан төмен болса, вексель алушы жақ (ремитент) өзінің бухгалтерлік есебінде өтімділігі тез активтер немесе қысқа мерзімді активтер құрамында көрсетеді. Ал вексель беруші жақ берілген вексельдерді өзінің ағымдағы міндеттемелерінің құрамында көрсетеді.

Осы тақырыпта негізінен сатып алушыларға берілген вексельдер есебі қарастырылады.

Қарапайым вексельдер құжатының міндетті реквизиттеріне:

вексельмен есеп айырысу мерзімінің басталуы;

номиналдық құн;

вексель алушының (ремитент) толық аталуы;

қосылатын жылдық пайыздық шама;

вексельді жабудың (жойылатын) күні;

вексель берушінің аталуы сияқты реквизиттер жатады.

 

 

2.3.Басқадай берешектер қарызының есебі

 

Қазақстан Республикасындағы заңды ұйымдардың бухгалтерлік есеп жүргізу тәжірибесіне енгізілген бухгалтерлік есеп счеттарының жоспарына байланысты басқадай берешектер қарызының есебін жүргізу үшін «Сомасы қайтарылатын қосымша құн салығы», «Есептелінген пайыз-дар», «Еңбеккерлердің және басқада тұлғалардың қарыздары», «Басқалары» счеттары арналған.

Еліміздің отандық есеп жүйесінде бухгалтерлік есеп счеттарының екі: Типтік және Жұмыс жоспары қолданылатындығын, сондай-ақ счеттардың Жұмыс жоспары негізінен «Біріктірілген» (консолидацияланған) бірнеше ұйымдық құрылымдардан ірілендірілген ірі компаниялар мен корпорациялардан құралған ұйымдардың бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізуге арналғандығын естен шығармаған жөн.

Басқадай берешектер қарызы есебін жоғарыда көрсетілген сабақтастық тәртібіне қарай орналасуына байланысты, енді сомасы қайтарылатын қосымша құн салығы жөніндегі сомалардың пайда болуын уақытша есепте тұрған активтер мағынасында қарастырамыз.

Сомасы қайтарылуға тиісті қосымша құн салығының есебі

Қоюшылармен жасалған келісім-шарт және есеп айырысу құжаттарының негізінде, мысалға құны 80 000 теңге, ҚҚС 14% – 11 200 теңге жалпы құны = 91 200 теңге тұратын материалдар кіріске алынды:

а)  Дт «Материалдар»                                                      80 000

Кт «Қоюшылар және мердігерлермен есеп айырысу»  80000

в) Дт «Сомасы қайтарылатын ҚҚС»                              11 200

Кт «Қоюшылар және мердігерлермен есеп айырысу»   11 200.

Осы операция бойынша  материалдар нақтылы түскен күні қоюшылар алдында алашақтар қарызының және сатылынып алынған материалдар бойынша ҚҚС пайда болғандығын көруге болады.

Мысалы, қою қатынастары жөнінде жасалған келісім-шартқа сай есепті жылдың қазан айында ұйымның қоймасына есепті бағамен 45 000 теңгенің материалдары қабылданды. Қоюшылардан есепті жылдың қараша айында қойылған материалдар құнын төлеуге есеп айырысу құжаттары қабылданды. Қойылған материалдардың жалпы құны 50 400 теңге, мұның ішінде мате-риалдардың құны ҚҚС қоспағанда 47 000 теңге, ҚҚС – 3 400 теңге болып анықталды

Мұндай жағдайда кіріске алынған материалдар сатып алу немесе есепті бағамен көрсетіліп, ҚҚС бөлек жазылмайды. ҚҚС сомасы қоюшылардан есеп айырысу жөніндегі құжаттар түскеннен соң есепке алынады.

Қабылдау актісінің негізінде есепті бағамен қабылданған материалдар:

а)  Дт «Материалдар»                                                     45 000

Кт «Қоюшылар және мердігерлермен есеп айырысу» 45 000

Қоюшылардан кіріске алынған материалдар құнын төлеу үшін түскен есеп айырысу құжаттары қабылданған кезде:

фактурленбей қойылған материалдар жөніндегі, бұрында жазылған жазу кері жазылады;

счет-фактура, басқада жеткізу құжатары негізінде алашақтар қарызының нақтылы сомасы көрсетіледі. Яғни:

б) кері жазу.

Дт «Материалдар»                                                     45 000

Кт «Қоюшылар және мердігерлермен есеп айырысу»     45 000

в)     Дт «Материалдар»                                                     47 000

Кт «Қоюшылар және мердігерлермен есеп айырысу» 47 000.

г)      Дт «Сомасы қайтарылатын ҚҚС»                             3 400

Кт «Қоюшылар және мердігерлермен есеп айырысу»  3 400.

 

Жоғарыда жазылған – сомасы қайтарылатын қосымша құн салығына байланысты негіздер мен бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу тәсілдері, біз айтқан материалдар өрісінде ғана емес, сондай-ақ қажет деп танылған жағдайда қоюшылар мен мердігерлерден алынған тауарлар, көрсетілген қызметтер, негізі құралдар т.б. активтер өрісінде де қолданылады. Әрине, материалды құндылықтар алушы және қоюшы жақтар ҚҚС төлейтін ұйымдар қатарында Қазақстан Республикасы салық Кодексі заңдарымен белгіленген жағдайда танылады.

Есепке алынатын (зачетқа) ҚҚС сомасын активтер сапасында есептеу үшін мына төмендегі мүмкін болатын операциялар ескерілуі керек:

– қоюшылардың төлеуіне қойылған жеке жолға жазылып ҚҚС счет-фактурасына сай төленетін (қолданыстағы тиісті заңнамалар негізінде рәсімделген) ҚҚС;

– жүк тасымалдау жөніндегі кедендік декларацияда көрсетілген ҚҚС төлеу (қолданыстағы тиісті кедендік заңнамалар негізінде рәсімделген);

– төленген ҚҚС растаушы төлеу құжатында көрсетілген сома;

– тағы басқада (жол жүру белетінде, қолма-қол ақшамен тауар сатып алу, банк арқылы тұрмыстық қызметтер құнын төлеу т.б.).

Сонымен қатар ҚҚС сомасы есепке алынбайды, егер:

– кәсіпкерлік қызметке жатпайтын шаралар өткізу үшін алынған тауарлар (жұмыстар, қызметтер) болса;

– тұрғын үй қорына жататын ғимараттар (қонақ үйден бөлегі) алуда;

– негізгі құралдарға жататын жеңіл автокөліктерін алуда;

– тұрғын үй қорына жататын жалдағы ғимараттарды жөндеуден өткізу үшін алынған тауарлы-материалды босалқылар алуда;

– тегін алынған мүліктер (тауарлар, жұмыстар, қызметтер).

Есепті жыл өткеннен кейін қосымша құн салығы бойынша декларация тапсыру үшін, қойылған мерзімде (ай, тоқсан) рұқсат етілген ҚҚС-на есепке алынған соманы «Сомасы қайтарылатын ҚҚС» счетының кредитінен есепте тұрған «Қосымша құн салығы» счетының дебетіне жазылады.

Қолданыстағы немесе тиісті операциялар орындау барысында басшылыққа алынатын салық жөніндегі заңнамалар талабын сақтамай рәсімделген  «Сомасы қайтарылатын ҚҚС» счетында пайда болған сомалар, ұйым шығындарына немесе тауарлардың (негізгі құралдардың) өзіндік құнына жазылады.

Есептелінген пайыздар. Бұл счет есептелінген пайыздар бойынша (қойылған займдар, вексельдер, негізгі құралдарды жалға алу т.с.с.) берешектер қарызы жөніндегі мәліметтерді жинақтауға арналған. Есептелінген, алынуға тиісті пайыздық сомалар «Есептелінген пайыздар» счетының дебеті «Пайыздық табыстар» счетының кредитімен корреспонденцияланады. Есептелінген пайыздық сомаларды төлеу «Ақша қаражаттары» счеттарының дебетіне «Есептелінген пайыздар» счетының кредитінен жазылады.

Еңбеккерлердің және басқада тұлғалардың берешек  қарыздары счетында міндет атқарушы жауапты тұлғалармен есеп айырысу, еңбеккерлерге берілген қарыз сомалар (займдар) бойынша есеп айырысу және материалдық зиянды өндіру жөніндегі операциялар есебі жүргізіледі.

Жауапты тұлғалармен есеп айырысу  счетында – іс-сапар және басқада шығындар сомасын төлеу үшін жауапты тұлғаларға берілген аванстық сападағы қолма-қол ақшалар бойынша, ұйым мен жауапты тұлғалар арасындағы есеп айырысу опреациялары жүргізіледі. Жауапты тұлғаларға кассадан берілетін ақшаның сомасы ұйым басшысының бұйрығымен бекітіледі.

Жауапты тұлғаларға берілетін аванстық сома, тек осы тұлға өз жауапкершілігіне бұрында алған аванстық ақша бойынша толығымен есеп айырысып, аванстық есептілікті ұйым бухгалтериясына толығымен тапсырған жағдайда ғана беріледі. Бір тұлғаның жауапкершілігіне берілген аванстық сома басқаларға берілмейді.

Ұйым кассасынан жауапты тұлғаның жауапкершілігіне берілген сома кассалық шығыс ордерімен рәсімделіп,

Дт «Жауапты тұлғалармен есеп айырысу»

Кт «Кассадағы ақша» счеттары бойынша жазылады.

Ақша қаражаттарын мақсатты жұмсау үшін жауапты тұлғалардың кассадан алған аванстық ақшасы бойынша аванстық есептілік жасаудың негізгі, осы есептілікке қосымша тіркелетін тауарлы чектер, накладной, кассалық чектер, кіріс ордерінің квитанциясы, орындалған жұмыстар жөніндегі акт, счеттар, счет фактуралар, жол жүру белеті, іс-сапар куәлігі т.с.с. растаушы бастапқы құжаттардан тұрады.

Талапқа сай рәсімделген аванстық есептілікте көрсетілген сомалар ұйым басшысының бекіткен уақытына қарай орын алған осы есепті жылдағы операцияларға жатқызылады. Ұйым бухгалтериясы аванстық есептілікті тексеріп, егер тексеру барысында дұрыс рәсімделмеген фактілер орын алса, жауапты тұлғаның тапсырған аванстық есептілігі өзіне қайтарылады. Қайтарылмаған (кассаға өткізілмеген аванстық) сома жауапты тұлғаның еңбек ақысынан ұсталынады. Аванстық есептілікте көрсетілген артық жұмсалған ақша жауапты тұлғаның бухгалтерияға тапсырған құжатының негізінде кассадан беріледі.

Іс-сапары шығындарының есебі. Ұйым есебінен жұмсалынатын іс-сапары шығындарының құрамы қазақстандық нормативтік актілермен шектелінеді. Іс-сапары шығындарына – тұратын орынды төлеу, тәуліктік төлемдер, іс-сапарға барушының ары-бері жүрудегі жолаушылық белетінің құны сияқты шығындар жатады.

Осы ұйымда қызмет атқаратын жауапты тұлғаны іс-сапарға жөнелту, осы адамның қайда және қандай орындарға баратындығы, іс-сапар мерзімі мен мақсаты көрсетілген ұйым басшысының бұйрығымен бекітіледі.

Сапарға шығушы жауапты тұлғаға іс-сапар куәлігі беріледі. Іс-сапары куәлігіне кеткен және келген жерлердегі ұйымдар іс-сапар уақытын көрсетіп, тиісті адамдар өз қолдарын қойып, мөр басып растайды.

Іс-сапарға жұмсалған ақша қаражаттарының есебін және іс-сапарға шығушы жауапты тұлғаның аванстық есептілігіне байланысты бухгалтерлік есеп жазуларын іске асыру мақсатында мына төмендегі мысалмен дәлелдеуге болады.

Мысал. Іс-сапарға шығушының ұйым бухгалтериясына тапсырған аванстық есептілігі негізінде жол жүру белетімен расталған 47 000 теңге, үйде тұру шығыны 12 000 теңге, бекітілген тәуліктік шығын күніне 3 500 теңге, іс-сапар мерзімі үш күн (3 х 3 500) = 10 500 теңге. Осы мәліметтер негізінде ұйым бухгалтериасы жауапты тұлғаның тапсырған аванстық есптілігі бойынша жұмсалған барлық шығындарды тиісті счеттарға жазуы керек.

1) Іс-сапары шығындары сомасын әкімшілік шығындары құрамына жазу:

Дт «Әкімшілік шығындары»                                                 69 500

Кт «Еңбеккерлердің және басқада тұлғалардың берешегі»  69 500.

2) Егер іс-спарға шығушының еңбек ақысынан табыс салығы ұсталынған жағдайда (Салық кодексінің 145 бабына сәйкес):

Дт «Еңбек ақы бойынша есеп айырысу»

Кт «Басқадай салықтар».

3) Егер есептелінген еңбек ақы сомасынан зейнетақы жарнасы шегерілген жағдайда:

Дт «Еңбек ақы бойынша есеп айырысу»

Кт «Зейнетақы қоры».

4) Бекітілген іс-сапар шығындары сомасын төлеу немесе бұрында кассадан берілген ақша сомасын түзету:

Дт «Еңбеккерлердің және басқада тұлғалардың берешегі» 69 500

Кт «Ақша қаражаттары»                                                         69 500.

Өкілдік шығындар есебі. Мұндай шығындар өзара нарықтық қатынастарға түсу мақсатында келіссөз жүргізу, арнайы конференцияларға қатысу, директорлар кеңесі жұмысына қатысып, ұсыныстар енгізу, акционерлермен кездесулер өткізу, делегациялар қабылдау т.б. осындай маңыздағы шаралар жүргізу шығындарынан құралады. Сонымен қатар ресми тұлғаларды қабылдау, бұларды көлікпен қамтамасыз ету, тамақтандыру, сондай-ақ шетел делегаттарына аудармашылар тағайындау сияқты шығындар жатады.

Өкілдік шығындар сомасына шығын сметасы жасалынып, ұйым басшысы бекітеді. Бекітілген сметалық шығындар деңгейінде осы ұйымның жауапты адамының жауапкершілігіне ақша босатылады.

Ескерту: Берешектер қарызы есебін жүргізуші ұйым бухгалтері немесе осы тақырыпты оқып зерделеуші студент қауым, сіздер бухгалтерлік есептің осы объектісіне тән Қазақстан Республикасы заң актілері мазмұнын іс-тәжірибеде қолдана білулеріңіз қажет. Сондықтан жиі өзгеріске түсіп отыратын нормативтік материалдар мазмұнын есептің осы объектісіне бухгалтерлік есеп жүргізу тұрғысынан әр қайсысын жіктеп, сараптап жазуды артық деп санаймыз.

Өкілдік шығындар нормасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітіледі.

 

Шығындардың аталуы	Айлық есепті көрсеткіш
Мырзаларды ресми қабылдау өткізу шығындары (1 адамға шаққанда 1 күнге)	8,0 ге дейін
Келіссөз жүргізу кезінде тамақтандыру, мәдени шараларға қатыстыру (1 адамға 1 күнде)	1,5 ға дейін
Штатта тұрмайтын аудармашының қызметін делегация қабылдау кезінде төлеу 1 сағатқа шаққанда	1,0 ге дейін
Автотасымалдау қызметін көрсету 1 сағатқа шаққанда	1,0 ге дейін

 

Өкілдік шығындар нормасы және айлық есепті көрсеткіш дәрежесі әр жылдары өзгертілуі мүмкін. Сондықтан осы объектінің есебін жүргізуші бухгалтер қолданбалы нормативтік актілерді қадағалап, өзгерістерді пайдалана білуі керек.

Алайда өкілдік шаралар өткізудің шығындары ұйымда бекітіліп, есеп саясатында қаралуы керек. Жұмсалған өкілдік шығындарды рәсімдеудің негізіне мына төмендегі құжаттар жатады:

– басқада заңды тұлғалар өкілдерін, басқарма мүшелерін, директорлар кеңесі мүшелерін, тексеру комиссиясын қабылдау жөніндегі ұйымның шығарған бұйрығы;

– іскерлік қабылдау өткізу бағдарламасы, өкілдердің кездесетін орыны, уақыты, қатысушылардың тізімі, күн тәртібінде қаралатын мәселелер;

– әрбір жұмсалатын шығындардың баптары көрсетілген шығындар сметасы.

Жоғарыдағыдай мазмұнда шығарылған бұйрыққа ұйым басшысының қолы қойылып, бекітілгеннен соң бекітілген сметадағы ақша, осы шараларды өткізуге жауапты болып тағайындалған тұлғаның жауапкершілігіне беріледі.

Өкілдермен өткізілген шаралардың барлығы орындалғаннан соң ақша жұмсаушы жауапты тұлға аванстық есептілік жасап, бастапқы құжаттарды тіркеп (кассалық ордер, кассалық чек, сатып алу актісі, белеттер, жалдау келісім-шарты т.б.) ұйым бухгалтериасына тапсырады.

Бекітілген аванстық есептілік және шығындар сметасының орындалуы жөніндегі актінің негізінде қабылданған сома жауапты тұлғаның есебінен

Дт «Әкімшілік шығындары» немесе «Сату шығындары»

Кт «Еңбеккерлердің және басқада тұлғалардың қарызы» счеттары бойынша жазылады.

Қойылған нормадан артық сомадағы өкілдік шығындар жылдық жиынтық табыс сомасынан шегерілмейді. Табыс салығы есептелінбейді.

Келтірілген материалдық зиянды жабу есебі. Түгендеу процесінде кем шыққан ақша қаражаттарын, тауарлы-материалды құндылықтар құнын жабу үшін «Еңбеккерлердің және басқада тұлғалардың қарызы» счеты қолданылады. Есептен кем шыққан объектілер құнын есептен шығару жөнінде шешім қабылдайды. Ұйымға келтірілген зиян сомасының (есептен кем шыққан, құндылықтардың бүлінуі, жоғалғаннан туындаған фактілер) құны, тиісті заңнамалар талабына қайшы келмеген жағдайда нарықтық бағамен бағаланып есептен шығарылады. Нарықтық құн жөніндегі мәліметтерді осындай құндылықтарды базарлы саудада қандай бағамен сатылатындығын салыстырып немесе статистикалық мәліметтерге сай алынады. Есептен кем шыққан, жетпей қалған, жоққа айналған, бүлінген құндылықтар сомасын жауапты тұлғаның есебіне жатқызған кезде,

Дт «Еңбеккерлердің және басқада тұлғалардың қарызы»

Кт «Берешектердің басқада қарыздары» счеттарына өзіндік құнымен жазылады.

Есептен кем шыққан объектілердің нарықтық құнымен нақтылы өзіндік құны айырымы,

Дт «Еңбеккерлердің және басқада тұлғалардың қарызы»

Кт «Негізгі қызметке жатпайтын басқада табыстар» счетына жазылады. Егер ҚҚС есептелген жағдайда «Қосымша құн салығының құны» счетының кредиті қолданылады.

Есептен кем шыққан келтірілген материалдық зиянды жауапты тұлғаның еңбек ақысынан ұстап қалу арқылы,

Дт «Еңбек ақы бойынша еңбеккерлермен есеп айырысу» немесе кассаға тікелей құю арқылы Дт «Касса» счеттары дебеттеліп, «Еңбеккер-лердің және басқада тұлғалардың қарызы» счеты кредиттеледі.

Берешектердің басқалай қарыздары. Бұларға:

жарамсыз материалдардың қайтарылуы;

банктегі счеттардан кеткен қате сомалар;

бюджетке артық аударылып кеткен сомалар;

норматив деңгейінен артық жоғалған, кем шыққан және талапқа сай келмейтін тауарлы-материалды құндылықтар үшін қоюшыларға, мердігерлерге, тасымалдау ұйымдарына, басқада ұйымдарға қойылған талап ету арыздарының (құжаттар) сомасына;

ағымдық жалдағы мүліктер т.б. үшін түсетін жал төлеміне;

қаржылық жалдау, лизингтер бойынша түсетін жал міндеттемелері бойынша негізгі қарыз сомасына;

төтенше жағдайлардан шеккен зиянды (сақтандыру келісім шарты бойынша) қайтарып алу;

айыппұлдар, өсімдар, тұрақсыздықтар;

басқаруды сеніп тапсырған операцияларға байланысты басқада берешектер қарызы жатады.

Төменде берешектердің басқадай қарызы есебі бойынша счеттардың корреспонденциялары берілген:

– жарамсызға ұшыраған материалдарды қайтаруда пайда болған берешек қарыздар және төменде көрсетілген басқада операциялардың барлығы бойынша «Берешектердің басқадай қарыздары» счеты дебеттеліп:

– банктегі счеттарда кеткен қате сомаларды есептен шығару

Кт «Ақша қаражаттары»;

– акцептелген, құны төленген ТМҚ және айналыс сыртындағы активтерді кіріске алуда фактурадағы сома мен санға сәйкес келмеушіліктен кем шыққан объектілер және табиғи нормадан тыс кем шыққан ТМҚ, бағаға сай келмеушілік фактілерінің сомасы, арифметикалық қателерді түзету сомалары

Кт «Төленетін счеттар»;

– активтерді қаржылық жалға беруге байланысты келісім бағадан туындаған айырым сомалар

Кт «Негізгі құралдарды есептен шығару табысы»;

– алынуға тиісті жал төлемі, шеккен айып-пұлдар, өсімдер, тұрақсыздық сомалары

Кт «Негізгі қызметке жатпайтын басқада табыстар»;

– төтенше жағдайлардан шеккен зиянды (сақтандыру келісім-шарты бойынша) қайтарудан пайда болған берешектер қарызы сомасына

Кт «Төтенше жағдайлардан түскен табыс» счеттары кредиттеледі.

Берешектердің басқадай қарыздарын жабу мақсатында түскен қаражаттар сомасына

Дт «Ақша қаражаттары»

Кт «Берешектердің басқадай қарыздары» счеты бойынша жазылады.

 

          3-тақырып. Қорлар есебі (ХҚЕС 2)

 

1 Тауарлы-материалды босалқылар жөніндегі ұғым

2  Материалдар қозғалысы есебін құжаттау

3  ХҚЕС 2 «Босалқылар» стандарттарының негізі принциптерін сипаттау

 

            3.1.Тауарлы-материалды босалқылар жөніндегі ұғым.

 

Тауарлы – материалды босалқылар ағымдағы активтер сапасында үш негізден: босалқылардан, материалдар мен шикізаттардан және аяқталмаған өндірістен құралады.

«Тауарлы – материалды босалқылар» сөйлеміне немесе терминіне экономикалық тұрғыдан сипаттама беретін болсақ онда: тауарлар деп – сату үшін басқадай ұйымдардың өндірген дайын өнімдерін, бұйымдарын осы ұйымның сатып алуын атаймыз; материалдар деп – ұйымдар меншігіндегі өндірістік және шаруашылықтық әрекеттер мен қызметтерге жұмсалынатын материалдар жиынтығын және қаптаушы заттар-ды айтамыз; босалқылар деп – ұйымдардың шаруашылық және өндірістік қызметіне жұмсалынатын, сондай-ақ сатуға арналған, сақтауда тұрған құндылықтар жиынтығын айтамыз; аяқталмаған өндіріс деп – толығымен арнаулы технологиялық кезеңдерден (циклдан) өтпеген дайын өнімдер, тауарлар, жұмыстар мен қызметтер көрсетуге, ары қарай өңдеуге жататын, қоймаға жөнелтіле қоймаған өнімдерге жұмсалған шығындарды айтады. (Босалқылар құрамына кіретін дайын өнімдер есебі жеке тарауда қаралды.)

Тауарлы-материалды босалқылар (тауарлар, шикізаттар, материалдар, отындар ж.б.) еңбек құралдарына жатады.Бұлар, еңбек құралы ретінде еңбеккерлердің жұмыс күшімен қосыла отырып, өндірістік процестің қалып-ты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, ТМБ өндірістік процес-тің объектісі түрінде  және сыртқа сату үшін де танылады.

Өндірістік процестің ең соңғы нәтижесі дайын өнімдер шығару, жұмыстар орындау және қызметтер көрсету болып табылады.

Орындалған жұмыстарға сыртқы пайдаланушылардың тапсырысына сай осы ұйымның көмекші бөлімшелерінен, цехтардан босатылған су, электр қуаты, бу, тасымалдау қызметі сондай-ақ өз өндірісінде және күрделі құры-лыстар салу үшін орындалған жұмыстар жатады.

Көрсетілген қызметтерге – жүктерді тасымалдау, көліктерді уақытша жалға беру, тасымалдау-экспедициялық және тиеп-түсіру операциялары, байланыс және телефон, телеграф, теледидар қызметтерін көрсету т.с.с. жатады.

Енді 2006 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасын-дағы қаржылық қорытынды есеп жүйесін халықаралық стандарттарға сәйкес дайындап, тапсыратын ұйымдар және басқада ұйымдар үшін қолданылатын счеттардың қазақстандық жұмыс жоспарына сай синтетикалық счеттарды белгілеудің  «Босалқылар» тармағында қаралған счеттардың тізімі мен сабақ-тастығына тән, ең әуелі Халықаралық қаржылық есеп стандарттарындағы № 2«Босалқылар» стандарттарында қаралған принциптерді сипаттай отырып, тиесінше:

шикізаттар мен материалдар;

дайын өнімдер;

тауарлар;

аяқталмаған өндіріс;

–  басқалай босалқылар, босалқыларды есептен шығару тақырыптарын жеке-жеке қарастыруды жөн деп санадық

 

3.2.Материалдар қозғалысы есебін құжаттау

 

Материалдар қозғалысы есебін жүргізу үшін көптеген бастапқы құжаттар қолданылады. Мұндағы құжаттар материалдар есебін жүргізу жөніндегі негізгі ережелер, сондай-ақ ақпараттарды компьютерлік жүйемен өңдеу талаптарына жауап берерліктей сапада болуы керек.

Нарықтық қатынастар жағдайына сай бизнеске қатысушы жақтар, өздеріне тән алыс-беріс операцияларын сенімді жүргізу үшін, ең әуелі ресми түрде рәсімделген келісім-шартқа отыратындығына байланысты, материал-дар алушы ұйымдар мен материалдар қоюшы ұйымдар арасында тікелей келісім-шарт жасалынғаны жөн. Келісім-шарт  қоюшылармен алушылар ара-сындағы өзара жауапкершілікті сақтау мен екі жақты міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етуге арналады. Келісім-шарт құжатына материалдардың аталуы, саны, бағасы, қоюдың мерзімі, есеп айырысудың тәртібі, тасымалдаудың жолдары, келісімде қаралған шарттардың бұзылған-дығына қойылған шаралар, қабылдап алудың тәртібі т.с.с. жазылады.

Қоюшы ұйымдар белгілі бір материалдарды сатып алушыларға жөнел-те отырып, бірдей уақытта бұларға төлемдік тапсырма – талабы құжатын жөнелту және жолдама құжаттарын (сертификат, сапалық куәлік, счет-фактура, тауар тасымалдау накладнойлары, теміржол квитанциясы т.с.с.) бірге жіберді. Қоюшылардан алынған құжаттар арнайы мамандардың қатысуымен тексеріліп, бұдан соң түсетін немесе алынатын жүктерді тіркейтін жорналға жазылады. Материалдар алуға байланысты барлық құжаттар тексерілгеннен соң, алынған материалдар үшін ақша төлеу мәселесі де шешіледі. Бұдан соң құжаттар ұйым бухгалтериясына материалдар құнын төлеу үшін жіберіледі. Жүктерді қабылдап, кіріске алу үшін төлемділік тапсырма-талабы құжатына қосымша жасалған барлық құжаттар тіркеліп ұйымның қоймасына беріледі.

Темір жол стансаларынан, әуежайдан, кемежайдан, сондай-ақ жергілік-ті қоюшылардан алынатын материалдарды арнаулы тағайындалған ұйымның тауар жіберуші экспедиторы қабылдайды. Тауар қабылдау жұмысын жүргізу үшін ұйым бухгалтериясы экспедиторға сенімхат  және тауар тасымлдау немесе басқада құжаттарды өзара қол қою арқылы береді.

Қолында сенімхаты бар жауапты адам осы ұйымның сенімді тұлғасы ретінде материалды құндылықтар алуға құқылы болып танылады.

Егер тасымалдаушы ұйымдардан түскен жүктерді қабылдап алу бары-сында келісім-шартта қаралған шаралардың кейбірі сақталмаған жағдайда (жүк жіберушінің тауарға салған қорғасын мөрі, есептен кем шыққан тауар-лар, бүлінген тауарлар, сыйымдылықтар, қаптар т.с.с.) жауапты экспедитор жүктерді тексеруден өткізуге құқылы болады. Тексеру қортындысы коммерциялық акт жасау арқылы рәсімделеді.Бұл құжат тасымалдаушы ұйымның немесе жүк жіберушінің материалдық жауапкершілігіне негіз бола алады. Актімен бекітілген, есептен кем шыққан материалдар орнын толтыру (бүлінген), жоғалған, ұрланған, жүктердің орнын толтыруға қойылған тілек-талап құжаты айыпты болып танылған темір-жол ұйымына немесе қоюшы-ларға тапсырылады.

Тауар тасымалдаушы экспедитор материалды құндылықтарды ұйым-ның қоймасына жеткізіп, қойма меңгерушісінің жауапкершілігне өткізеді. Материалдар санына, ассортиментіне, сапасына, жолдаушы құжаттардың дұрыстығына сәйкес келуі тексеріліп, қажет болған жағдайда зертханалық талдаудан өткізіледі.

Ешқандай ауытқушылық немесе айырмашылық фактілері болмаған жағдайда алынған материалдар «Кіріс ордері» ТМҚ-3 үлгіні жасау арқылы қоймаға кіріске алынады. (Тиісті үлгілер бастапқы құжаттар альбомында берілген).

Бұл үлгіні қоюшылардан немесе қайта өңдеуден түскен материалдарды кіріске алу үшін бір дана түрінде материалдар кіріске алынған күні жауапты адам рәсімдейді. Үлгідегі  «куәлік нөмірі» бағанасы қымбат бағалы металдар мен тастар сияқты қымбат бағалы құндылықтар қабылдаған кезде толтырылады.

Егер материалдарды кіріске алған кезде құжаттар мен жеткізілген материалдар арасында ешқандай айырмашылықтар болмаған жағдайда, кіріс-ордерін жасамай-ақ қоюшының жіберген жолдаушы құжаттарына арнайы, төрт күл штамп басып рәсімдеуге болады. Мұндай жағдайда құжаттар саны азаяды және қағаздар үнемделіп, есеп жасаушылар жұмысы жеңілдейді.

Белгілі бір тұрақты қоюшылардан   біртекті жүктер бір күн ішінде бір-неше рет түсетін болса, онда мұндай жүктерді (материалдар т.б.) жалпы массасымен бір күнде бірақ рет кіріске алуға болады. Әрбір жеке түскен материалдарға тиісті квитанциялар толтырылады.

Егер түскен материалдарың саны мен сапасы жолдаушы құжаттардағы мәліметтермен сәйкес келмеген жағдайда арнайы құрылған комиссия № 4  ТМҚ үлгідегі «Тауарлы-материалды құндылықтарды қабылдау жөніндегі акт» рәсімдеу арқылы кіріске алынады.

Бұл үлгі қошылардың жолдаушы құжаттарындағы мәліметтер бойынша анықталған сандық және сапалық айырмашылықтар пайда болған жағдайда және тауарлы-материалды босалқыларды қабылдауды рәсімдеу үшін,  құжат-сыз түскен тауарлы-материалды босалқыларды қабылдау үшін қолданылады. Осы үлгідегі актіні міндетті түрде материалды-жауапты адамның және жөнелтуші (қоюшы) жақтың өкілдерінің немесе қызығушылық танытпайтын ұйымдар өкілдерінің қатысуымен қабылдау комиссиясы 2 дана етіп жасайды. Актінің негізінде қабылданған тауарлы-материалды босалқылар жөніндегі осы актіге барлық қосымша құжаттарды (тауар тасымалдау накладнойлар т.б.) тіркеп, тауарлы-материалды босалқылар қозғалысы есебін ары қарай жүргізу үшін бірінші данасын ұйым бухгалтериясына, екінші данасын қоюшыларға арнайы хатпен жолданады. «Куәлік нөмірі» бағанасы қымбат бағалы металдар және тастар қабылдауда ғана қолданылады.

Нөмірі 4 ТМҚ үлгідегі акті бастапқы құжаттар рөлін атқарып, мұның негізінде құндылықтар кіріске алынады. Кіріс ордерлері қосымша жасалын-байды.

Орталықтандырылған автокөлікпен жеткізілетін материалдар бойынша қоюшылар 4 дана тауар тасымалдау накладнойын: материалдарды кіріс орде-рінсіз кіріске алу үшін сатып алушыларға; материалдарды есептен шығару үшін қоюшыларға; еңбек ақы есептеу үшін жүргізушілерге; көрсетілген қызметтің құнын автокөлік ұйымына төлеу үшін – банкке жіберіліп отырады.

Сонымен қатар, ұйым қоймасына өз цехтарынан түскен материалдар (жұмсалынбаған материалдар, негізгі қралдарды жоюдан түскен материал-дар, өндірістік ақаудан түскен материалдар т.с.с.) талап ету накладнойлары-мен (ішкі қозғалыс) кіріске алынады. Талап ету накладнойын материалды жауапты тұлға 2 дана етіп: бірінші данасы материалдар өткізуші жауапты адамның (қоймадан, цехтан) есебінен шығару үшін, екінші данасы материал-дарды (цехқа, қоймаға) материалдар алушыларға тапсырылады.

Материалдар тиісті өлшем бірлігімен таразылау, көлемін өлшеу, ұзын-дығын өлшеу арқылы кіріске алынады.

Сонымен, ұйымға алынған материалдар тиісті бастапқы құжаттармен: кіріс ордерлерімен, актілермен, тауар тасымалдау накладнойымен, талап ету накладнойымен т.б. рәсімделеді.

Қазіргі уақытта, бухгалтерлік есеп негізінен компьютерлік технология-мен жүргізілуіне сай, электрондық құжаттар (кейіннен қағазға жазылатын) заңдылық сапада болуы мүмкін. Электронды құжаттар көптеген қосымша мәліметтерден (тиісті заңнамаларға қайшы келмейтін) құралады.

Материалдардың талапқа сай сақталуы түгендеу шараларын жүргізу арқылы инвентаризация және тиісті салыстырмалы ведомостылар жасау арқылы тексеріледі.

Материалдардың нақтылы қолда барын анықтау, нақтылы қолда бар материалдардың саны мен сомасын бухгалтерлік есептегі мәліметтермен салыстыру, қабылданған материалдардың сандық, сапалық, сорттық т.б. жағынан ауытқушылық фактілерін келісім-шартта көрсетілген көрсеткіштер-мен (қою, сату, сатып алу,  осыған тән басқа да құжаттардағы мәліметтермен) сәйкестендіру, материалдарды есептен шығару себептерін анықтау және қолда бар материалдарды ары қарай пайдалану жақтарын қарастыру, басқа да осыларға ұқсас жұмыстарды кешенді түрде жүргізу үшін тұрақты қызмет атқарушы түгендеу немесе тексеру комиссиясы құрылады.

 

          3.3. ХҚЕ 2 «Босалқылар» стандарттарының негізгі принциптерін сипаттау

              

Босалқылардың бухгалтерлік есебі бұларды сатып алудағы нақтылы өзіндік құнымен есепке алынады. Мұндағы ең негізгі мәселе – босалқыларды активтер түрінде тану және  активтер алудағы шығындар мөлшерін анықтауға жұмсалған шығындар мен табыстар ара қатынасын алдағы кезеңдерде теңес-тіріп отыру.

Осы стандарт босалқылар сапасындағы төмендегі активтерді қарасты-рады:

қалыпты жағдайдағы қызмет барысында сатуға арналған босалқылық активтер;

өндіріске жұмсалынатын және сатуға арналған босалқылар;

өндірістік процеске немесе қызмет көрсетуге жұмсалынатын сақтауда тұрған шикізаттар және материалдар түріндегі активтер.

Босалқыларды бағалау. Қаржылық қорытынды есепте босалқылар екі өлшемнің: өзіндік құнымен және таза сату мүмкіндігі бағасының төменгі дәрежесімен алынған әділетті құнмен бағаланады.

Босалқылар бастапқы кезде сатылып алынғанда, өндірістік процеске жұмсалынғанда немесе сатылған кезде бағаланады.

Босалқылардың өзіндік құны бұларды сатып алудағы барлық шығындар, өндірудегі шығындар және басқадай шығындардан тұрады. Мұндай шығындар босалқыларды ағымдағы пайдалану дәрежесіне келтіру және бұларды сақтау орнына қою мақсатында жұмсалынады.

Босалқылар бүлінген, істен шыққан, физикалық және моральдық тозу, сату бағасының төмендеуі, яғни өзіндік құнынан төменгі бағамен сатылған т.б. жағдайларда, бұлардың бастапқыдағы өзіндік құнының орны толмайтын сипатта болады. Мұндай жағдайда босалқылардың таза сату бағасы мүмкіндігі анықталады немесе таза сату бағасы мүмкіндігі бойынша қайта бағаланады. Қайта бағалау айналыстағы материалды активтердің жекелеген түрлері немесе біртектес активтердің топтары бойынша жүргізіледі. Мұның үшін мына төмендегі тәртіптер:

егер активтер сатуға арналса, онда сатудың ағымдағы нарықтық баға-сының негізінде есептелінеді;

егер активтер екі жақты келісім бойынша сатуға арналса, онда бұлар келісім-шартта қаралған бағамен бағаланады. Келісім сыртында бағаланбай қалған активтер ағымдағы нарықтық баға бойынша қайта бағаланады;

егер дайын өнімдер өзіндік құны сомасына тең немесе өзіндік құны сомасынан жоғары бағамен сатылса, онда материалдар мен шикізаттар қайта бағаланбайды. Ал осы айтылғандарға кері жағдай туындаса, онда бұлар қалпына келтіру құны бойынша қайта бағаланады.

Қайта бағалаудағы айырым сомасы, осы айырым анықталған кездегі есепті кезеңнің шығындары құрамына жазылады. Егер босалқылар алдағы кезеңдер үшін сақтауда тұрса, онда әрбір алдағы кезеңдерде босалқылар жаңа таза сату бағасы мүмкіндігі бойынша қайта бағаланады. Бағаланған жаңа құн босалқылар өзіндік құнының төменгі дәрежесі бойынша анықталады.

Байырғы есептеу әдісін қолдану арқылы босалқылардың өзіндік құнын анықтау:

жеке шығындарды арнайы теңестіру жолымен;

орташа өлшеу құны бойынша;

бірінші түскен – бірінші жұмсалынған ФИФО – негізгі әдіс қолдану арқылы анықталады.

Таза сату бағасы мүмкіндігі әдісін қолдану – жұмыстарды орындауға және сатуға мүмкін болатын шығындарды шегеру арқылы босалқылардың мүмкін болатын сату бағасын анықтауға болады. Есепке алу сәтінде босалқылардың қандай мақсаттар үшін сақтауда қалғандығының есебін шығару керек.

Босалқыларды есептен шығару жеке баптар бойынша, сондай-ақ ұқсас немесе бірімен-бірі тығыз байланысты баптар топтастырылады және әрбір қызмет түрі жеке бап түрінде қаралады.

Пайда және шеккен зиян жөніндегі есептілікте сатылған босалқылар-дың өзіндік құны шығындар сапасында қаралады (есептен шығарылған көлем; босалқылардың жоққа айналуы; босалқылардың нормадан тыс шығындары; шығындарға таратылмаған өндірістік үстеме шығындар).

Маңызы қаржылық қорытынды есепте ашылуға жататын босалқылар:

босалқыларды бағалау үшін есеп саясатын, оның ішінде бұлардың өзіндік құнын есептейтін әдісті  қолдану нәтижесі;

босалқылардың жалпы баланстық құнын және босалқылар категория-лары бойынша баланстық құнын көрсету;

топтарға бөлінген босалқылардың баланстық құнын көрсету;

босалқыларды есептен шығарғандағы қайтарылған босалқылардың құны мен көлемі;

есептен шығарылған босалқыларды қайта қалпына келтіргендегі пайда болған міндеттемелер;

міндеттмелерді қамтуға салынған босалқылардың баланстық құны;

егер босалқылар өз көлеміне, сипатына немесе қайдан және қалай пайда болуына қарай әдеттегіден тыс айырықша жағдайда есептен шығарылғандағы баланстық құны;

кезең ішінде шығындар құрамына есептен шығарылған босалқылардың өзіндік құны.

Кезең ішінде түскен табысқа тән операциялық шығындар, осы кезеңнің шығындары сапасында танылған болса, онда мұндай босалқылар өзінің сипаты бойынша жеке топтастырылады.

Халықаралық қаржылық есеп стандарттары талабына сай босалқылардың өзіндік құнын есептеу тәсілдері.

Босалқылардың өзіндік құнын есептеп шығару үшін төмендегі:

а)ФИФО: бірінші түскен – бірінші босатылған;

б) орташа өлшенген құнын анықтау;

в) шығындарды ерекше теңестіру сияқты әдістер қолданылады.

 

 

           4-тақырып. Негізгі құралдар есебі: бастапқы тану, бағалау және амортизация 

(ХҚЕС16, ХҚЕС 36)

4.1. Негізігі құралдар жайлы ұғым және есеп жүргізудің мақсаты

4.2  Негізгі құралдарды сыныптау және бағалау

4.3. ХҚЕС 16 «НҚ» стандартын қолданудағы талаптарды сипаттау

 

4.1.  Негізгі құралдар жөніндегі ұғым және есеп жүргізудің мақсаты

 

Ұйым қызметінің үздіксіз қызмет атқаруын қамтамасыз етуде материалдық және еңбек ресурстарымен қатар негізгі құралдардың атқаратын рөлі зор. Негізгі құралдарды тиімді пайдаланудың негізінде өндірістік процесс өзінің бірқалыпты үздіксіз принципін жүзеге асырады. Негізгі құралдар ұйымның материалды – техникалық базасын және өнді-рістік потенциалын сипаттаушы экономикалық маңызы жағынан аса жоғарғы дәрежедегі көрсеткіш.

Бухгалтерлік есеп тұрғысынан қарағанда негізгі құралдар – өндірістік процеске жылдар бойы өз қызметін көрсететін, алдағы кезеңдерде табыс келтіруге арналған және өндірілген жаңа өнімдер, жұмыстар, қызметтер үшін жұмсалған шығындар құрамына өзінің бастапқы құнын амортиза-циялық аударым түрінде біртіндеп беріп отыратын активтер–негізгі құралдар деп аталынады.

Негізгі құралдар ұйым мүліктерінің негізін құрайтын және еңбек құралдары сапасында өнімдер өндіруге, жұмыстар және қызметтер көрсету процесіне 12 айдан артық мерзім пайдаланылуы керек.

Бұларға: өндірістік ғимараттар, басқада ғимараттар, тасымалдау құралдары, құрылғылар, станоктар, жұмыс және күш беру машиналары, жұмыс малдары және өнім беруші малдар т.с.с. жатады

Дайындалып, қоймаға кіріске алынған машиналар, жабдықтар басқада тауарлар сипатындағы бұйымдар негізгі құралдарға жатпайды.

Негізгі құралдар сатылып алынады, ұйымның өз қызметі есбінен дайындалады, пайдалануға беріледі, пайдалану нәтижесінде тозады, жөндеуден өтеді, мұның нәтижесінде физикалық сапасы қалпына келтіріледі, тозуы нәтижесінде немесе жарамсыздыққа айналуына қарай есептен шығарылады. Яғни негізгі құралдар үнемі қозғалыста болады. Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері, бұларды пайдалану мерзімінің ұзақтығына, тоқтап қалмауына, ауысым коэффициентінің жоғары болуына, жаңа техника мен технологияны енгізу нәтижесінде еңбек өнімділігінің артуына, қор қайтарымына, яғни өнімдер шығару көлемінің артуына байланысты.

Ұйымдар негізгі құралдарды меншікке алуға, пайдалануға және иелік етуіне: басқа ұйымдарға сатуға немесе тегін беруге, айырбастауға, жалға беруге, басқаларға уақытша пайдалануға беруге құқылы. Сонымен қатар, өз меншігіндегі негізгі құралдарды, бұлардың амортизациялану мерзімінің аяқталуы немесе жартылай аяқталуына қарамастан (ғимараттарды, құрылғыларды, жабдықтарды, тасымалдау құралдарын, мүліктерді) бухгалтерлік есептен шығаруға құқылы.

Осы айтылғандар негізінде және негізгі құралдар есебі өрісінде жүргізілетін бухгалтерлік есептің атқаратын міндеттеріне:

пайдаланудағы орындары бойынша негізгі құралдардың сенімді сақталуын және қолда барын тексеру, бұлардың кіріске алынуын, есптен шығарылуын және қозғалысын дер кезінде арнайы құжаттармен рәсімдеу және бухгалтерлік есепте көрсету;

негізгі құралдарды қайта конструкциялауға, модернизациялауға жұмсалған ресурстардың ұтымды жұмсалуын бақылау;

амортизациялық аударымдардың дұрыс есептелініп, бұлардың өндірілген өнімдер, жұмыстармен қызметтерге жұмсалған шығын түрінде қосылып отыруын қадағалау;

жөндеу жұмыстарын жүргізу мақсатында жұмыс машиналарының, жабдықтардың, өндірістік жер учаскелерінің, тасымалдау құралда-рының басқада негізгі құралдардың тиімді пайдаланылуын бақылау;

қызметі тоқтап тұрған (консервациядағы) негізгі құралдардың дұрыс сақталуын қадағалау.

Қойылған осы міндеттер: қолда бар және қозғалыстағы негізгі құралдар есебін дұрыс ұйымдастыруды қамтамасыз ету; бұларды амортизациялау есептілігін үздіксіз жасап отыру; негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шараларын тиісті талапқа сай рәсімделген құжаттар арқылы орындалады.

 

               4..2.  Негізгі құралдарды сыныптау және бағалау

 

Ұйым меншігіндегі негізгі құралдар – құрамына және атқаратын міндетіне қарай әр түрлі нысанда болады. Негізгі құрралдар есебін жүргізу үшін, бұлардың түрлеріне, атқаратын міндетіне, өндірістік процеске қатысу сипатына, шаруашылық саласына, пайдалану дәрежесіне және меншік түріне қарай топтастыру немесе сыныптау қажет.

Негізгі құралдар есебін жүргізудің байырғы тәжірибесіне сай негізгі құралдар түрлеріне қарай мына төмендегіше сыныпталынуы мүмкін:

Жер учаскелері, ғимараттар.

Құрылғылар.

Күш беру құралдары.

Машиналар және жабдықтар.

Оның ішінде:

а) күш беру машиналары және жабдықтар;

б) жұмыс машиналары және жабдықтар;

в) өлшеу және реттеуші аспаптар, зертханалық жабдықтар;

г) есептеу техникалары;

д) басқада машиналар және жабдықтар.

5. Тасымалдау құралдары.

6.Саймандар.

7.Өндірістік мүліктер және қажеттіліктер

8. Шаруашылық мүліктері.
9. Өнім және жұмыс малдары.
10. Көп жылдық жеміс ағаштары.
11. Жер өңдеудегі күрделі шығындар.
12. Басқадай негізгі құралдар.

Негізгі құралдарды түрлеріне қарай сыныптау негізгі құралдар есебін жүргізуді және бұлардың қолда бары мен қозғалысы жөніндегі есептілік жасау үшін қажет.

Өндірістік және шаруашылықтық міндет атқаруына қарай негізгі құралдар – өндірістік және өндірістік емес болып сыныпталады.

Өндірістік сипаттағы негізгі құралдарға машиналар, станоктар, аспаптар, саймандар, есептеу техникалары, сондай-ақ өндірістік процеске арналған негізгі және көмекші қызмет көрсету ғимараттары немесе кәсіпкерлік қызметке байланысты қоймалар ғимараттары, тасымалдау құралдары, шаруашылық мүліктері, жиһаздар және басқада табыс келтіруге, пайда табуға арналған негізгі құралдар жатады.

Өндірістік емес сипатттағы негізгі құралдар өндірістік процеске тікелей қатыспайтын, бірақта ұйым еңбеккерлеріне мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін (тұрғын үй – коммуналдық, емдеу, дәрігерлік көмек көрсету, мәдениет үйі, спорт алаңы, бала бақшалар т.с.с.) негізгі құралдар жатады.

Салалық экономикаға байланысты негізгі құралдар – өнеркәсіптік, ауыл шаруашылығы, орман шаруашылығы, көлік, байланыс, құрылыс, сауда, қоғамдық тамақтандыру, тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы,  денсаулық сақтау, білім, мәдениет, т.с.с. салалар бойынша сыныпталады.

Өндірістік және шаруашылықтық процесте пайдалану дәрежесіне қарай негізгі құралдар – қор құрамында тұрған, пайдаланудағы, қызметі тоқтатылған, жалдағы болып бөлінеді. Негізгі құралдардың осылайша бөлінуі, бұлардың жекелеген түрлеріне амортизация есептеу ерекшелікте-ріне байланысты. Мысалға, қор құрамында тұрған, қызметі тоқтатылған негізгі құралдарға амортизация есептелінбейді. Сонымен қатар ұйым балансында көрсетілмеген, жалға берілген негізгі құралдарға да амортиза-ция есептелінбейді.

Негізгі құралдар меншікті және жалдағы болып та бөлінеді. Меншікті негізгі құралдар ұйымның балансында, ал жалдағы негізгі құралдар белгілі дәрежеде жал төлемін төлеу негізінде уақытша пайдалану үшін басқа ұйымдарға беріледі. Жалдағы негізгі құралдар есебі баланс сыртындағы счеттарда жүргізіліп, бұларға амортизация есептелінбейді.

Негізгі құралдар есебін сенімді және түсінікті жүргізудің ең басты шарты, бұларды дұрыс және тура бағалауға байланысты. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде негізгі құралдар үш түрлі атаулармен – бастапқы, қалдық және қалпына келтіру тәсілдерімен бағаланады.

Бастапқы (баланстық) құн осы ұйымдағы негізгі құралдарды пайдалануға жіберу сәтінен бастап бағаланады. Негізгі құралдар объектілерін бастапқы құнмен бағалаудағы баға, осы объектілер ұйым меншігінде есепте тұрған мерзімнің барлығында көрсетіледі.

Негізгі құралдардың қайдан және қалай түскен көздеріне байланысты бұлардың бастапқы құны деп – ұйымның өзінде дайындалған негізгі құралдар құнын, сондай-ақ басқа да ұйымдармен жеке тұлғалардан сатылып алынған негізгі құралдарға жұмсалған шығындардан туындайтын нақтылы өзіндік құнды айтады.

Нақтылы шығындар құрамына немесе бастапқы құнға мына төмендегі сомалар қосылады:

қоюшыларға (сатушыларға) келісім-шарт негізінде төленген сомалар;

орындалған құрылыс жұмыстары үшін құрылыс мердігерлігі келісім-шарт, басқа да келісім-шарттар негізінде басқадай ұйым-дарға төленген сомалар;

негізгі құралдарды сатып алуға байланысты ақпараттық қызмет-тер құнын төлеу және консультациялық кеңес берушілерге төленген сомалар;

делдалдық қызмет көрсетуші ұйым арқылы сатылып алынған негізгі құралдар үшін сыйақы төлеу сомалары;

негізгі құралдар объектілеріне құқықтық иелік ету үшін тіркеу жиынын, мемлекеттік баж жиынын төлеу және осыларға ұқсас басқалай төлемдер төлеу сомалары;

кедендік баж салығы;

негізгі құралдарды сатып алуға байланысты сомасы жабылмайтын салықтар төлеу сомалары;

негізгі құралдар объектілерін сатып алуға тікелей байланысты және құрылыс объектілерін салуға және дайындауға (мысалға, қарызға алынған қаражаттарды қайтарудың пайыздары, егер мұндай қаражаттар негізгі құралдар сатып алуға, салуға алынған болса) жұмсалған басқалай шығындар.

Нақтылы шығындар құрамына әкімшілік басқару шығындары және осыларға ұқсас шығындар қосылмайды. Егер мұндай шығындар негізгі құралдардың нақтылы жекелеген түрлерін сатып алуға тікелей жұмсалса, онда әкімшілік шығындары шығындар құрамына қосылуы мүмкін.

Жарғылық капиталға құрылтайшылардың қосқан үлесін ақшалай бағалау, қатысушы жақтардың келісіміне сай анықталып бағаланады.

Сыйға тарту сипатында алынған және тегін алынған негізгі құралдардың бастапқы құны бухгалтерлік есепке алу кезіндегі нарықтық бағамен бағаланады.

Келісім-шарт бойынша алынған негізгі құралдар құнын ақша қаражатына жатпайтын құныдылықтармен өтеу міндеттемесін орындау жолымен алынған негізгі құралдардың бастапқы құны – берілген немесе беруге жататын құныдылықтар құнымен бағаланады. Берілген немесе беруге жататын құндылықтар құнын анықтау мүмкін болмаған жағдайда, ұйымның алған негізгі құралдарының құны осы объектіге ұқсас басқадай объектілер құнымен салыстыру арқылы анықталуы мүмкін.

Ақша қаражаттарына жатпайтын басқадай құндылықтар беру жолымен алынған негізгі құралдардың бастапқы құнына негізгі құралдар-ды тасып жеткізу және бұларды пайдалану дәрежесіне жеткізу шығындары қосылады.

Негізгі құралдарды алу және салу шығындарының нақтылы көлеміне бағамдық айырымдар (не азаяды, не көбейеді) қосылуы немесе шегерілуі мүмкін.

Көп жылдық өсімдіктер өндіруге, жер құнарлылығын жақсартуға жұмсалған шығындар есепті жыл ішінде пайдалануға берілген жер учас-келерін жыл сайын негізгі құралдар құрамына қосудағы шығындармен бағаланады.

Негізгі құралдардың бастапқы құны – қосымша құрылыстар салу, қайта конструкциялау, қосымша жабдықтау, бөлшектеп жою және қайта бағалау кездерінде өзгеріске түседі.

Өндірістік процеске және басқа да мақсаттарға пайдалану барысында негізгі құралдар тозады, бұлардың бастапқы құны азаяды. Өзінің физикалық қасиетін, техника – экономикалық сапасын жоғалтудағы немесе төмендеудегі негізгі құралдардың тозуын ақшалай бірлікпен өлшеу негізгі құралдардың амортизациясы деп аталынады.

Негізгі құралдардың бастапқы құнынан жинақталған амортизация-лық соманы шегергендегі нәтиже негізгі құралдардың қалдық құнының сомасын көрсетеді.

Әр түрлі мерзімде пайдалануға қабылданған бірдей нысандағы негізгі құралдарды бағалау нәтижесі әр түрлі болуы мүмкін. Мұндай әр түрлілік – мерзімге, орынға және құрылыс салу әдістеріне негізгі құралдарды сатып алу жағдайларына, құнсыздану дәрежесіне байланысты. Сондықтан, негізгі құралдарды қалпына келтіру құнын анықтауға және қалпына келтірілген құнды амортизациялық аударым сомаларын есептеуде қолдану керектігі туындайды.

Негізгі құралдарды  қалпына келтіру құны деп – негізгі құралдарды ұдайы өндіріске қосу құнын, яғни негізгі құралдарды алу немесе құрылысын салу кезіндегі қолданылған бағамен қайта бағалауды айтады. Негізгі құралдарды  қайта бағалау Қазақстан Республикасы үкіметінің қабылдаған шешімі негізінде қайта бағаланады.

 

4. 3. ХҚЕ 16 «Негізгі құралдар» стандартын қолданудағы талаптарды сипаттау

 

Осы стандарт негізгі құралдар есебін жүргізудің төмендегі жайларын түсіндіруге арналған:

активтерді тану сәтін белгілеу;

бұлардың баланстық құнын анықтау;

бұлардың баланстық құнына сай амортизациялық аударымдар есептеу;

бұлардың құнының төмендеуінің есебін анықтау;

ақпараттар мазмұнын ашу талаптары бойынша түсініктер береді.

Стандарт негізгі құралдарды – өндірісте,  тауарлар қою және қызмет-тер көрсету, жалға беру және әкімшіліктік мақсаттарға бір жылдан артық мерзімде пайдаланылатын материалдық активтер деп анықтама берген.

Негізгі құралдар айрықша тәсілдермен бағаланады:

жинақталған амортизациялық сомалары және құнсызданудан шеккен зиянды шегергендегі бастапқы құны бойынша;

жинақталған амортизациялық сомаларды және құнсызданудан шеккен зиянды шегергендегі, қайта бағаланған күнгі әділетті құн сапасында қабылданған  құнмен қайта бағаланады.

ХҚЕС тұрғысынан қарағанда негізгі құралдар объектілері активтер болып танылады, егер:

осы активтерге байланысты алдағы кезеңдерде компанияның экономикалық табыс алу ықтималдығы болған жағдайда, (мыса-лы, активтердің қатысуымен өндірілген өнімдерді сатудан түскен табыс алынған жағдайда);

активтерге тікелей байланысты операциялар негізінде активтердің өзіндік құнын сенімді өлшеу.

Активтерді біріктіру немесе бұлардың жекелеген түрлерінің атқаратын міндетін ашып көрсету мақсатында төмендегі принциптер қолданылады:

құны жағынан шамалы активтер, мысалға ұйымның мөрі,       штампысы т.с.с. біртектес бапқа біріктіріліп жазылады;

арнаулы босалқы бөлшектер және қызмет көрсету жабдықтары    негізгі құралдар сапасында көрсетіледі;

бір мазмұндағы (атаудағы) негізгі құралдарды жабдықтайтын осы негізгі құралдар санатына жататын құралдар, егер бұларды тиімді пайдланудың мерзімі әр түрлі болса, сондай-ақ бұлар әр түрлі жағдайда экономикалық табыс келтіретін болса, онда мұндай активтерді жеке бапта да көрсету керек (ұшақ және мұның моторын алуға болады);

еңбек қауіпсіздігін және қоршаған ортаны сақтауға арналған, алдағы уақыттарда табыс келтіретін активтер негізгі құралдар сипатында жеке бапта көрсетіледі (мысалға, химиялық залалдан сақтайтын жабдықтар).

Негізгі құралдарға байланысты есеп саясаты мазмұнын ашып көрсету үшін мына төмендегі талаптарды орындау керек:

активтердің әрбір сыныпталған топтары бойынша, бұларды құндық бағалаудағы тәсілдер мазмұнын ашып көрсету;

активтердің әрбір сыныпталған топтары бойынша, бұларға     амортизация есептеудің тәсілдері мен нормаларын көрсету.

Бухгалтерлік баланс жасау және қосымша түсіндірме даярлау барысында:

активтердің әрбір сыныпталған түрлері бойынша есепті кезеңнің басы мен соңында жалпы баланстық құнынан жинақталған амортизациялық соманы шегеріп көрсету;

есепті кезең ішінде баланстық құнның өзгеріске түсуін салысты-рып жазу;

құрылысын салу процесіндегі негізгі құралдар сомасын  жеке көр-сету;

алынған міндеттемені қамтамасыз ету үшін кепілдікке салынған негізгі құралдар сомасын көрсету;

негізгі құралдар алу жөніндегі күрделі міндеттемелерді көрсету.

Қайта бағаланған сомаларға қатысты мына төмендегі ақпараттар қосымша беріледі:

қайта бағалаудағы қолданылған тәсіл және қайта бағалау жүргізілген күн көрсетіледі;

қайта бағалаудан кейінгі қалдықтың өсуі;

тәуелсіз бағалаушыларды қатыстыру;

активтерді ауыстырудағы шығындар құрамын анықтау мақсатында қолданылған индекстер сипаты;

қорытынды есепте нақтылы өзіндік құнымен есепке алынған негізгі құралдардың әрбір сыныпталған топтары бойынша баланстық құны жөніндегі ақпараттар.

ХҚЕ 16 «Негізгі құралдар» стандарттарынан алынған осы жоғарыдағы үзінділер мазмұнын зерделеп, мұның алдында қаралған негізгі құралдарға тән отандық байырғы тәсілдермен салыстыра отырып, арнайы сабақтастық жолдарға келтіру атқарушы бухгалтерлердің міндетіне жатады.

 

 

              5 -тақырып Материалдық емес активтердің есебі (ХҚЕС 38)

 

5.1.  Материалды емес активтердің экономикалық маңызы

5.2   Материалды емес активтердің түрлері және бағалануы

 

             5.1. Материалды емес активтердің экономикалық маңызы, түрлері және бағалануы

 

Материалды емес активтер – ұйымдарға, басқа да құрылымдарға алдағы кезеңдерде табыс келтіретін экономикалық ресурстар. МЕА тиімді пайдаланудан түсетін табыс ұйымдар қызметінің жылдан-жылға жақсаруы мен  тиімділігінің артуына үлес қосады.

Сондықтан, МЕА-тер алушы немесе бұларды қалыптастырушы ұйымдар МЕА-ге тән жан-жақты қаралған көп жылдық бизнес-жоспарын жасағаны жөн.

МЕА-тер өнімдер өндіру, жұмыстар орындау, қызметтер көрсету процесінде, сондай-ақ ұйымның ішкі қызметін ұйымдастыру мен басқару мақсатында пайдаланылады.

МЕА-тердің физикалық (заттық) үлгісі болмайды. МЕА-тер ұзақ мерзімді активтер құрамында қаралғанымен, бұлардың есебі материалдық және заттық үлгісі бар (негізгі құралдар, ивестициялар т.с.с.) активтерден бөлек және жеке мағынада жүргізіледі.

МЕА-тердің бухгалтерлік есебі ұзақ мерзімді активтер түрінде анықталып, бухгалтерлік баланстың активі жағындағы экономикалық ресурстар құрамында жүргізіледі. МЕА-тер ұзақ мерзімде, 12 айдан жоғары мерзімде пайдаланылады. Яғни бұларды тиімді пайдаланудың мерзімі бір жылдан артық болуы керек.

МЕА-тер есебі Халықаралық қаржылық есеп стандарттарына (ХҚЕС) сәйкес № 38-ші «Материалды емес активтер» стандартында қаралған. Осы стандарт талабына сай  МЕА-дің бухгалтерлік есебі мына төмендегі сабақтастық мәселелерді іске асыруға арналған:

1. Ең әуелі МЕА-тер ұйымның өз ішінде жасалып дайындалғанына немесе сырттан алынғанына қарамастан өзіндік құнымен бағаланып кіріске алынады. Бұдан соң, МЕА-терді бастапқы қалпына келтіру және техникалық сипаты мен қызметін сақтау үшін жұмсалынған шығындар МЕА-тердің жекелеген түрлері бойынша, бұлардың бастапқыдағы өзіндік құнына қосылып жазылады. МЕА-ді бастапқы қалпына келтіру және техникалық сипатын сақтау үшн жұмсалған қосымша шығындар міндетті түрде экономикалық тиімділік  келтіруі  керек.

2.МЕА-тердің бастапқы тарихи құны, бұларға есептелінген амортиза-циялық соманы шегергеннен соң қалған өзіндік құнымен бағаланып жүргізіледі. Осылайша анықталған өзіндік құн сомасын  баланстық құн деп атайды. МЕА-терге есептелінген амортизациялық сомалар немесе шығындар МЕА-тердің құнсыздануы сапасында танылып, мұндай құнсыздану процесінен туындаған шығындар шеккен зияндар құрамына есепке алынады. МЕА-дің бастапқы құнынан жинақталған амортизациялық сомаларды шегергеннен кейінгі қалған құнды әділетті құн  деп те атайды.

Баланстық құнмен әділетті құн терминдері арасында айырмашылық жоқ. Алайда баланстық құн термині бухгалтерлік балансқа тән.

МЕА- тердің құны амортизацияланып, амортизацияланған шығындар сомасы МЕА-терді тиімді пайдалану мерзімі ішінде немесе пайдалану мерзімі аяқталғанға дейінгі жұмсалынған шығындар жалпы шығындар құрамына жазылуы керек. Егер МЕА-терді пайдалану мерзімі арнайы жасалған келісім-шартта қаралмаса, онда бұларды пайдаланудың ең жоғарғы мерзімі (АҚШ-та) 40 жылдан (патенттер үшін 17 жыл) аспауы керек. Европалық елдерде МЕА-ді пайдаланудың мерзімі едәуір төмен.

Нарықтық қатынастар мен жеке меншіктік ұйымдардың және бәсеке-лестік процестердің өрістеуіне қарай әрбір жекелеген ұйымдар МЕА-терді тиімді пайдаланудың нәтижесінде түсетін пайда мен зиянды зерделей отырып, өздері МЕА-ді пайдаланудың мерзімін белгілеуге құқылы. Алайда салық салу мақсатын іске асыру тұрғысында МЕА құны 10 жыл ішінде жұмсалған шығындар құрамына жазылып аяқталуы керек.

Материалды емес активтерге амортизация есептеу үшін негізінен бірқалыпты түзу сызықты әдіс қолданылады. Кейбір МЕА-ге амортизация есептеу үшін (мыслаға іскерлік бедел немесе репутация, компанияларды қалыптастастырудағы, ұйымдық шығындар)тікелей жазу әдісі қолданылды. Тікелей әдісті қолдану арқылы есептелінген амортизациялық шығындар сомасы МЕА есебін жүргізуге арналған активтік счеттың кредитінен шығындар счетының дебетіне бірден жазылады.

МЕА құрамы әртүрлі. Бұлардың жекелеген түрлері мен құрамы ұйым қызметінің ерекшеліктеріне және осы заманғы ғылыми-техникалық прогрестің даму бағытына байланысты қалыптасады.

Халықаралық қаржылық стандарттар жүйесіне тән материалды емес активтерге мына төмендегілер:

ғылыми  жұмыстар, әдебиет, мәдениет, ЭЕМ бағдарламаларын жасаудағы авторлық құқықтар;

«ноу-хау» және осыған ұқсас басқа да құқықтық меншіктер;

орындалған өнертапқыштыққа берілген патенттер;

тауар белгілерін пайдалану құқығы;

лицензиялық келісімді пайдалану құқығы, өнеркәсіптік үлгілер, пайдалы модельдер үлгісін тәжірибеде пайдалану құқығы;

мал және егіншілік шаруашылықтарындағы селекциялық нәтижені пайдалану құқығы;

өндірістік құпияны, оның ішінде құпия формулаларымен технологиялық жобаларды, ақпараттық және коммерциялық (ноу-хау) процестерді пайда-лану құқығы;

жер қойнаулары мен учаскелерін пайдалану құқығы;

табиғат ресурстарын пайдалану құқығы;

ғимараттар мен пәтерлерді пайдалану құқығы;

жаңа технологиямен жаңа құрылған субъектілер қызметін ұйымдастыру шығындары (тиісті үлес қосу және құрылтайшылық) құжаттарына сай;

монополиялық құқық;

фирманың бағаланған құны жатады.

Ескерте кететін жағдай – ұйымның ішкі қызметі өрісінде жасалған ЭЕМ бағдарламалары және осындай бағдарлмаларға алынған патенттер немесе тауар белгілері материалды емес активтер объектісіне жатпайды. Осы қағидаға байланысты бұларды басқа ұйымдардың қолдануы жөніндегі құқықтар ғана материалды емес активтер объектісіне жатқызылады.

Ендігі бухгалтерлік есеп тәжірибесі өрісінде жиі кездесетін (көп тараған)  МЕА-дің жекелеген түрлерінің маңызына; патент, авторлық құқық, тауар маркалары, ноу-хау, ұйымдық шығындар, іскерлік репутация (фирманың құны), ғылыми-зерттеу және тәжірибелік конструкция (ҒЗТК) толығырақ тоқталмақпыз.

Патент – өзінің ашқан өнертапқыштық жаңалығы үшін (ұйымның немесе жеке адамның) мемлекеттік патенттік бюроның берген құқығы. Қолында патенті бар тұлғалар өздерінің ашқан өнертапқыштық жаңалығын басқалардың жаңа өнімдер өндіруге пайдалануы және сатуы үшін құқықтық тұрғыда келісім немесе рұқсат беріп, берілген патенттердің мақсатты бағытта нәтижелі қолданылуын тексеріп отырады.

Алушы жақтардағы патенттердің бастапқы құны патенттер сатып алуға жұмсалған ақша қаражаттары немесе бұлардың эквивалентті сомаларынан қалыптасады. Патенттердің бастапқы құны амортизацияланады. Бұларды амортизациялау екі кезеңнен: 1)патенттерді пайдалану жөнінде мемлекеттік органның қойған мерзімінен; 2)патенттерді пайдаланудың пайдалы мерзімі-нен тұрады.

Патенттерді пайдаланудың мерзімі немесе бұлардың әрекетке түсетін мерзімі Қазақстандық заң актісінде 15-20 жыл болып белгіленген. Қазақстан Республикасы 16.07.1999ж нөмірі 427-1 » Патенттік заңының » (енгізілген өзгерістер мен қосымшаларға байланысты) 5-ші бабына сәйкс өнертапқыштыққа берілген патент Казпатентке берілген тапсырыс күнінен бастап 20 жыл бойы атқарылатын қызмет өрісінің есебінде болады.

Осы заңға сай пайдалы модель жөніндегі патентті пайдалану мерзімі бес жылға белгіленіп, бұл мерзім қажет деп анықталған жағдайда үш жылға дейін ұзартылатын болып қаралған. Сондай-ақ өнеркәсіптік тауарлар үлгісіне алынған патенттер мерзімі он жылға белгіленіп, қажет деп анықталған жағдайда бес жылдан артық емес мерзімге ұзартылатын болып белгіленген. Сонымен қатар, патент ұғымына кәсіпшілікпен, саудамен, алып-сатарлықпен т.с.с. айналысу жөніндегі құқықтық әрекеті куәландырушы ресми құжаттар да жатады. Өнертапқыштық  үрдісті пайдалану жөнінде патент иелеріне шектеулі монополиялық құқық берілген. Патент иелері басқалардың өнертапқыштық әрекетпен айналысып, ашылған өнертапқыштық үрдісті іс-тәжірибеге енгізуіне рұқсат (лицензиялар) беруіне болады. Яғни патент иелері патенттелген өнертапқыштық жөніндегі өз құқысын басқалардың пайдалануы үшін ауыстыруына құқылы. Маңызы жағынан патент пен лицензия жөнінде ұғым бірімен бірі тығыз байланысты.

«Лицензия» термині экономикалық және құқықтық әрекеттер жүргізуге арнайы органдардан алынған ресми түрдегі рұқсат қағаз. (Лицензия сөзін орыс тілінен аударып, ресми-құқықтық рұқсат қағаз деп жазғаннан гөрі әрекетке тән ой мен санаға сіңіп кеткен, лицензия терминін қазақ тіліе аударып, баламалауды орынсыз деп санаймын (автор)).

Сонымен, лицензия деп – белгілі бір операцияларды жүргізу немесе іске асыру үшін мемлекеттік хабардар органның берген рұқсат қағазын айтамыз. Лицензия жөніндегі Қазақстандық заң актісіне сәйкес лицензиялар төмендегіше сипатталған:

Заңды тұлғалар бойынша:

Қазақстан  Республикасындағы заңды тұлғалар және азаматтарға берілген лицензиялар;

шетелдік  заңды тұлғалар мен шетелдік азаматтарға және азаматтығы жоқ тұлғалар мен халықаралық ұйымдарға берілген лицензиялар.

Қызмет өрісінің көлемі бойынша:

мерзімі шектелмеген белгілі бір қызметпен айналысатын тұлғаларға берілген (бірегей технологиялық кешенге енетін бірнеше қызметтер түрімен айналысатын бас лицензиялар);

рұқсат етілген көлем деңгейіндегі және салмағы мен саны белгіленген белгілі бір операцияларды орындауға (натуралды немесе ақшалай өлшемдегі) берілген бір реткі лицензиялар;

банктік қызметтегі белгілі бір операцияны және валюталық құндылық-тарды пайдалануға байланысты валюта жөніндегі заңмен белгіленген операцияларды орындауға берілген операциялық лицензия.

Қызмет өрісі уақыты бойынша:

мерзімі  шектелмеген уақытқа берілген тұрақты лицензия;

белгілі бір мерзімге ғана берілген уақытша лицензия.

Аймақтық қызмет өрісі бойынша:

қызмет  өрісі (әрекетке түсуі) Қазақстан Республикасының белгілі бір аймағында ғана шектелген лицензия;

қызмет өрісі (әрекетке түсуі) Қазақстан Республикасының барлық аймақ-тарында орындалатын лицензия;

қызмет өрісі (әрекетке түсуі)  Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде іске асырылатын лицензия.

Авторлық құқық – мемлекеттік органның берген құқығы. Авторлық құқығы бар тұлғалар өз шығармаларын басып шығаруға, сатуға және өңдеп, жаңалауға құқықты болады.

Фабрикалық немесе сауда маркалары – тауарлар бетіне, сыртқы пішініне жазылған арнайы сөздер, белгілер, символдар, әріптер т.с.с. Осындай қойылған немесе жазылған маркалар арқылы белгілі бір ұйымдар мен бұйымдарды және тауарларды бірінен-бірін ажыратып қарауға және салыстырмалы түрде тектестіріп, таңдап алуға болады.

Ұйымдастыру (құру) шығындары – корпорациялар мен компания-ларды т.б. ұйымдарды ұйымдастыруға (құруға) жұмсалған шығындар. Мұндай шығындарға құрылтайшылық құжаттар жасағаны үшін адвокаттарға төленеген қалам ақы, мөр жасауға және сертификаттар алуға жұмсалған шығындар, фирманы тіркеуден өткізу шығындары және корпорацияны құру жөніндегі басқа да шығындар жатады. Ұйымдастыру шығындары фирманың үздіксіз уақыт қызмет атқаруы кезеңінде орны толтырылады. Ұйымдастыру шығындарын жұмсау негізінде жаңадан ұйымдасқан фирма өз қызметін үздіксіз жалғастыра отырып, табыс алуды мақсат тұтады. Сондықтан  мұндай шығындар материалды емес активтер түрінде бухгалтерлік баланстың актив жағына жазылып, амортизациялану үрдісіне түседі. Халықаралық қаржылық есеп әдіснамасына сай ұйымдастыру шығындары 5-10 жыл ішінде амортизацияланады.

Іскерлік атақ – бүтіндей бір бизнесті сатып алу кезінде  нақтылы жұмсалған шығындардан құралған, бухгалтерлік есепке алынған шығындар. Іскерлік атақ үшін сатып алушы жақ сатушы жаққа арнайы жасалған аралық келісім-шартқа сай ақша төлейді. Сатып алушы жаққа өзінің сатып алған бизнесі алдағы кезеңдерде міндетті түрде экономикалық ұтымдылық келтіретіндігіне сенуі керек. Іскерлік атақ немесе бедел сомасы бүтіндей бір бизнестік кешенді сатып алуға төленген нақтылы сомамен, осыған ұқсас басқада бизнесті бағалау нәтижесінде алынған айырым сомасынан туын-дайды. Мұндай айырым соманы әділетті құн деп атайды.

Іскерлік атақ сомасы ХҚЕС сай басқа да материалды емес активтер қатарында қаралып, 5 жыл ішінде амортизациялануы керек. Қажет деп танылған жағдайда арнайы мамандардың сараптамасының негізінде іскерлік атаққа тән амортизациялық мерзім едәуір уақытқа, алайда 20 жылдан артық емес мерзімге ұзартылуы мүмкін.

Халықаралық қаржылық стандарт талабына сай бизнесті сатып алудағы активтер және міндеттемелердің бастапқы құны, осыған ұқсас бизнестегі активтер мен міндеттемелерге қойылған әділетті құн деңгейінен төмен болған жағдайда, есепке алынған активтердің әділетті құнынын артық дәрежедегі сомасы әр бір есепті жылдар ішінде пропорционалды әдіспен таратып жазу арқылы теңестіріледі.

Егер активтердің әділетті құнын барынша төмендеткеннен кейін қалған артық сома болса, мұндай сомалар жағымды іскерлік атақ түрінде танылып, кейінге қалдырылған немесе мерзімі ұзартылған пайда түрінде көрсетіледі.

Ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық зерттеулер жүргізу шығындары 1 маусым 1999 жылдан бастап № 38 «Материалды емес активтер» жөніндегі халықаралық стандарт арқылы реттелетін болды. № 38-ші «Материалды емес активтер» стандарты бұрын да қолдануда болған № 9 «Зерттеу мен дайындау шығындары» ХҚЕС пен ауыстырылды.

Ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық шығындары негізінен екі бағыттағы қызметті зерттеу мен жаңалық ашуды қамтамасыз етуге бағытталған.

Зерттеулер – жаңа ғылыми және техникалық білім алу мен идеяларды іске асыру мақсатындағы айрықша және жоспарлы нәтижелер. Зерттеу жұмыстарының нәтижесі іргелі зерттеулер және тәжірибелік тұрғыдағы қолданбалы зерттеу нәтижелерімен бағаланады.

Жаңалықтар ашу – жаңа немесе маңызы жағынан сапасы жақстартылған материалдар, құрылғылар, өнімдер, процестер және қызмет көрсету үшін ғылыми жаңалықтарды немесе басқа да ғылыми нәтижелерді қолдану мақсатында жоспарлау және конструкциялау жұмыстарын жүргізу. Жаңалықтар ашу процесі коммерциялық өндірістің қалыптасуына немесе пайдаланылуына дейін орындалуы керек.

Зерттеу мен жаңалықтар ашу жөніндегі жұмсалған шығындар есебі айрықша жүргізілетіндігіне қарай, зерттеу мен жаңалықтар ашу қызметін жеке қарастыру керек. Алайда, зерттеу мен жаңалық ашу процестері бірімен-бірі өте ұқсас болғандықтан, бұларға жұмсалған шығындар сомасын екі бағытқа бөліп көрсету өте қиын. Мұндай күрделі мәселені біршама жеңілдету мақсатында ХҚЕС-да зерттеу өрісіне тән қызметтер мен жаңалық ашу қызметтеріне тән объектілердің мысалдары келтірілген.

Мысалға, зерттеу жүргізу қызметіне ұйымдардың жаңа бағыттағы білім алуына және ғылыми жаңалықтар ашу, сондай-ақ бәсекеге түсерлік жаңа өнімдер немесе ғылыми процестер нәтижесіне жұмсалған шығындар жатады. Ал жаңалықтар ашу қызметіне ұйымдардың жаңа модельдер жасау, тәжірибелік жаңа үлгілер ендіруді жобалау, конструкциялау және сынақтан өткізу жөніндегі шығындар жатады. Сонымен қатар,  жаңалықтар ашу үрдісіне коммерциялық жаңа бағыттағы өндіріс үшін жаңа жабдықтар жасау, технологиялық жабдықтарды жетілдіру, эксперименталды қондырғылар қою, жобалау, конструкциялау жұмыстары да жатады.

Зерттеу және жаңалық ашуға тән тығыз байланыста болатын қызметтердің мысалына мына төмендегідей қызметтер жатады:

коммерциялық өндірістің бастапқы кезеңін инженерлік қызметпен қамтамасыз ету;

коммерциялық өндіріс процесінде өндірілген өнімдердің сапасын (өнімдерді күнделікті тестілеуді қосқанда) тексеру;

коммерциялық өндіріс процесінде пайда болған жарамсыздықтарды, орын алған ақауларды жою;

өндіріс процесінде өндірілетін өнімдер сапасын жақсарту, бұларды жаңалау және көлемін арттырудағы күнделікті шаралар;

тұрақты коммерциялық қызметтің белгілі бір бөлігі түрінде өндірілетін өнімдерді нақтылы қойылған талаптарға сәйкестендіріп, сипаттау және сатып алушылар талабын қанғаттандыру;

өндірістегі өнімдердің сыртқы пішінін (дизайндарын) әр кезде жаңалау және маусымдық талаптарға сай сәйкестендіру;

өндірістік саймандарды күнделікті технологиялық жабдықтау және өндірілген өнімдерге арнайы стандарт сапасының белгісін қою;

зерттеу және жаңалық ашу үшін нақтылы жобаларға қолданылатын құрылғылар мен жабдықтардан бөлек, басқадай құрылғыларға байланысты және өндірістік қуаттарды іске қосу, орнын ауыстыру, басқа жерлерге орналастыруға байланысты қызметтерді жобалау және жаңа құрылыстар салу.

Зерттеу кезеңіндегі жұмсалған шығындар бұлардың нақтылы орын алған кезеңінде және жұмсалған уақытындағы осы жылдың шығындары құрамында жүргізіледі. ХҚЕС-на сәйкес зерттеу кезеңінде жұмсалған шығындар табыс әкелуші шығындар сапасында танылып, материалды емес активтер құрамында есепке алынады.

Жаңалық ашу кезеңінде қалыптасқан материалды емес активтер, активтер түрінде танылады, егер мына төмендегі жағдайлар сақталған болса:

сатуға және пайдалануға жарамды болып, материалды емес активтердің барлық техникалық сипаттамалары толығымен аяқталса;

сатуға және пайдалануға жарамды материалды емес активтердің толығымен жасалғандығы жөнінде, бұлардың сызба жобасы, техникалық құжаты толығымен дайын болса;

дайындалған немесе жасалған материалды емес активтерді сату немесе пайдалану мүмкіндігін сатып алушы жақтар толығымен таныған жағдайда;

дайындалған материалды емес активтерді пайдалану барысында міндетті түрде пайда түсетіндігі анықталып, бұл үшін анықтама алынған жағдайда, сондай-ақ осындай материалды емес активтерді пайдаланудың экономикалық тиімділігі жөнінде арнайы талдау есебі жасалғанда, сонымен қатар, ұйымдар осындай материалды емес активтерді сату жөніндегі рыноктың бар екендігі жөнінде тиісті құжаты болған жағдайда;

материалды емес активтер жасауға жұмсалған барлық нақтылы шығындар жөніндегі бастапқы құжаттарға сай материалды емес активтердің нақтылы өзіндік құны анықталғанда.

Егер материалды емес активтер – қойылған анықтамалық атауына және бұларды тану жөніндегі тиісті белгілерге сай келмесе, онда бұларға байланысты жұмсалған шығындар ағымдағы жылдың шығындары құрамына жазылады.

 

5. 2. Материалды емес активтерді кіріске алудың есебі

 

Материалды емес активтер кіріске алынады, өндірістік процеске қатысады және есептен шығарылады.

МЕА  есебі бұлардың жекелеген түрлері және объектілері бойынша жүргізіледі. Бұлардың бастапқы есебі негізгі құралдарға тән құжаттармен рәсімделеді (меа қабылдау актісі, босату (беру) актісі т.с.с.). МЕА қабылдау мен беру актісіне – бұлардың жекелеген түрлерінің аталуы, алынған және берілген күн (ұйымның өзінде құрылған), қысқаша сипаты, бастапқы құны, амортизациялық норма, басқа да қажетті мәліметтер жазылады. Бір типтегі бірнеше МЕА қабылдау немесе беру актілері жалпы жасалынған бір актімен рәсімделуі мүмкін. Толығымен рәсімделген актілер, барлық қосымша қосылған құжаттармен бірге (объектіні сипаттаушы, бұларды пайдаланудың тәртібі, мүліктік құқық) ұйым бухгалтериясына тапсырылады.

(МЕА қозғалысы есебінің бастапқы құжаттарына: №1 МЕА үлгідегі «Материалды емес активтерді қабылдау-беру актісі» және №2 МЕА үлгідегі «Материалды емес активтер есебінің карточкасы» белгіленген. Басқада құжаттардың арнаулы үлгілері ҚР Қаржы министрлігінің 19 шы наурыз 2004ж № 128 бұйрығымен бекітілген «Бастапқы құжаттардың типтік үлгісін» қолдана білуді ұсынамыз)

МЕА басқада ұйымдарға (сатқанда, ақысыз бергенде) берген кезде №1 типтік үлгі екі дана, бір данасы беруші жақта, ал екінші данасы алушы жаққа беріледі. МЕА аналитикалық жіктеу есебі № 2 типтік үлгіде жүргізіледі. МЕА тән бастапқы құжаттардың типтік үлгісі бухгалтериядағы компьютерлік бағдарламаларға жазылған деп қарау керек.

Қолда бар және қозғалыстағы МЕА бухгалтерлік есебі, бухгалтерлік есеп счеттары жоспарының  «Материалды емес активтер» тармағындағы  «Лицензиялық келісімдер», «Бағдарламалармен қамту», «Патенттер», «Ұйымдастыру шығындары», «Гудвилл», «Басқада материалды емес активтер» счеттарында жүргізіледі.

Жоғарыда келтірілген синтетикалық счеттарды қолдану МЕА ерекше-ліктеріне және ұйымның өндірістік, технологиялық, басқарушылық, сондай-ақ МЕА құру шығындары ерекшеліктеріне байланысты қолданы-лады.

Мысалы, құрылған МЕА бастапқы құны тікелей жұмсалған шығындар және осы объектіге таратылып жұмсалған үстеме шығындардан құралады.

МЕА құру және бұларды өз бағытына немесе мақсатына қарай пайдалану шығындары есебі қосымша ашуға болатын «Материалды емес активтерді құру шығындары» счетында жүргізілуі мүмкін.

МЕА құру шығындары:

МЕА құруға қатынасушы жұмысшылар мен қызметкерлер еңбек ақысынан;

тиісті заңмен қойылған дәрежеде еңбек ақыдан аударылатын аударымдардан;

жұмсалған материалдар және көрсетілген қызметтерден;

ұзақ мерзімде құрылатын МЕА үшін алынған несиелер бойынша несиелік пайыздар төлеуден;

МЕА құру мен пайдалануға даярлау мақсатында жұмсалған басқа да шығындардан;

үстеме шығындардан қалыптасады.

МЕА құруға жұмсалған барлық шығындар, МЕА тану белгілеріне толығымен жауап берерлік дәрежеге келген соң, «Материалды емес активтер» счетының дебетіне, уақытша қолданылған «Материалды емес активтер құру шығындары» счетының кредитінен жазылады.

ХҚЕ 38 «Материалды емес активтер» стандарттарына сай МЕА мына төмендегі жолдармен кіріске алынады:

сатып алу жолымен;

бизнесті біріктіруден;

мемлекеттік жәрдем есебінен;

активтерді айырбастаудан.

Сатып алу жолымен МЕА кіріске алудың тәртібі мен мысалы. Ұйым өзінің жасаған бизнес-жоспарына сай «Беккер ж К» команиясының техно-логиясымен шұжық өндіріп сатумен айналысатын болды. Өндірістік жабдықтар 200 000теңге, шұжық өндіруге қажетті жартылай фабрикаттар мен қаптау материалдарының құны 50 000 теңге, «Беккер және К» технологиясын пайдалану құқығының құны – 100 000 теңге.

Осы операциялар бухгалтерлік есеп счеттарына төмендегіше жазыла-ды:

Дт «Материалды емес активтер»              100 000

Кт «Қоюшылармен есеп айырысу»               100 000

 

Дт «Жабдықтар»                                             200 000

Кт «Қоюшылармен есеп айырысу»                  200 000

 

Дт «Шикізаттар мен материалдар»                    50 000

Кт «Қоюшылармен есеп айырысу»                     50 000

Бизнесті біріктіру жолымен МЕА кіріске алудың тәртібі мен мысалы. 31 желтоқсан күні  «Бек»  фирмасы 2 000 000 теңге «Дәулет» ұйымының 100 % капиталын сатып алу үшін ақша төледі. Сатып алынған күнгі «Дәулет» ұйымының балансындағы таза активтердің әділетті бағаланған құны 1 200 000 теңге болды. Салық салу сомасы есепке алынбады. Материалды емес активтерге жататын ұйымның іскерлік беделі (гудвилл) 800 000 теңгеге = (2 000 000 – 1 200 000) бағаланады. Сатылып алынған немесе біріктірілген ұйымның мүліктерін сатып алушы жақтың балансына есепке алуда, бастапқыда төленген (2 000 000 теңге) ақша тиісті счеттардың «Негізгі құралдар», «Материалдар» т.б. счеттардың дебетіне «Ақша қаражаттары» счетының кредитінен жазылады. Яғни, 2 000 000 теңге мүліктердің бастапқы кездегі бағаланған құны болып танылады. Бұдан соң ұйымды сатып алуға төленген нақты ақша мен ұйым мүліктерін бағалаудағы айырма:

Дт «Материалды емес активтер     – «Гудвилл «»  800 000

Кт «Есеп айырысу» счеты                                      800 000  жазылады.

Анықталған осы айырым сома жиырма жыл бойы (фирманың қызметі тоқтайтын мерзімнен артық емес) әрбір есепті ай ішінде жұмсалған шығындар құрамында ашылған, «Шығындар» счетының дебетіне, «Материалды емес активтер» счеты құрамында ашылған «Мүліктерді сатып алудағы сатып алу мен бағаланған құн айырым» счетының кредитінен жазылып отырады.

Сатылып алынатын ұйымның бағаланған мүліктерінің құны сатып алу бағасынан артық дәрежеде болған жағдайдағы айырым сома жағымсыз «Гудвилл»   түрінде «Алдағы кезеңдер табысы» счетына жазылады. Бұл  үшін мына  төмендегідей бухгалтерлік есеп счеттары рәсімделеді:

Дт «Негізгі құралдар», «Материалдар» т.б. счеттар

Кт «Есеп айырысу счеты» –  мүліктерді сатып алудағы бағасы.

Дт «Негізгі құралдар», «Материалдар» т.б. счеттар

Кт «Алдағы кезеңдер табысы» – мүліктерді бағалаудағы бағаланған құнмен, бұларды сату бағасының айырымына.

Анықталған айырым сома жиырма жыл бойы (фирманың қызметі тоқтайтын мерзімнен артық емес) әрбір есепті ай ішінде бірқалыпты қаржылық нәтижеге көшіріліп отырады:

Дт «Алдағы кезеңдер табысы»

Кт «Басқалай табыстар».

Мемлекттік жәрдем  (субсидий) есебінен МЕА кіріске алудың тәртібі мен мысалы.

Егер МЕА тегін немесе мемлекеттік жәрдем есебінен номиналдық құнын жабу жолдарымен кіріске алынатын болса, бұлар бастапқы кезеңде не номиналдық құнымен, не активтерді бағалаудың әділетті құны бойынша мемлекеттік жәрдем алынған күні бағаланады. МЕА әділетті құны активті рыноктағы  бағамен өлшенеді. Егер МЕА тән активті рынок болмаған жағдайда, бұлардың бастапқы құны, МЕА  дайындау және өз бағыты бойынша жұмсау шығындарын қосып есептегендегі номиналдық құны бойынша бағаланады.

Мысалы,  екі  жақты  келісім  негізінде  Қазақстан  Республикасындағы «Денсаулық» фирмасына дәрілер өндірудің лицензиялық келісімі шетелдік ұйымнан берілді. Үкімет шешіміне сай лицензиялық келісім «Фармацевт» ұйымына  тегін берілді. Лицензияның осы түрі бойынша активтік рынок жоқ. «Фармацевт» ұйымы осы алынған лицензиялық келісімді номинал-дық 1 теңгемен бағалады. Осы номиналдық баға бойынша лицензиялық келісім (бұлардың құнын сенімді бағалау мүмкіндігі және активті рыноктың  жоқтығына байланысты) есепке алынды.

 

Осы операция бухгалтерлік есеп счеттарына төмендегіше:

Дт «Материалды емес активтер»

Кт «Мемлекеттік жәрдем» жазылады.

Айырбастау нәтижесінде МЕА кіріске алудың тәртібі мен мысалы.

Материалды емес активтерді, бұларға ұқсамайтын басқада активтерге айырбастау немесе жартылай айырбастау нәтижесінде кіріске алынатын МЕА әділетті құн дәрежесімен бірдей дәрежедегі нақтылы құнмен кіріске алынады. Нақтылы құн айырбысқа берілген активтердің әділетті құнымен теңестіріледі.

Анықталған жаңа материалды емес активтердің нақтылы құнымен айырбасқа берілген активтердің баланстық құнының айырмасы, айырбас операциясының нәтижесіндегі түскен табыс немесе шеккен зиянға жатқызылады. Яғни айырбас нәтижесінде алынған МЕА есептен шығарылған активтердің баланстық құнымен бағаланады. Мысал. » Фарма ж К» ұйымы  «Фармацевт»  ұйымымен баланстық құны 2 000 теңге тұратын дәрілер өн-діру патенті және әділетті құны 2 500 теңге тұратын лицензиялық келісім жөнінде айырбас операцияларын жүргізу үшін келісім-шартқа отырады. «Фарма ж К» ұйымының бухгалтерлік есебінде мына төмендегідей жазулар:

Дт «МЕА сату шығындары»       2 000

Кт «Патент»                                  2 000

Дт «Алынуға тиісті счет»            2 500

Кт «Табыс»                                   2 500

Дт «Лицензия»                             2 500

Кт «Төленетін счет»                    2 500

Дт «Төленетін счет»                    2 500

Кт «Алынуға тиісті счет»            2 500 жазылады

6 -тақырып.  Міндеттемелердің есебі (ХҚЕС 19, ХҚЕС 23, ХҚЕС 37)

6.1.   Міндеттемелер жөніндегі жалпы ұғым.

6.2.    Банктер қарызы және несиелер есебі

6.3.   Қарызға алынған ақша қаражаттарының есебі

6.4.   Еншілес, тәуелді серіктестіктердің алашақ қарыздары

 

            6.1 Міндеттемелер жөніндегі жалпы ұғым.

 

Міндеттемелер деп – мақсатты шараларды қаржыландыру үшін заңды және жеке тұлғалардан, ірі компаниялардан алынған қарыздарды осы ұйымның кіріске алып, түбінде қайтарып беруі жөніндегі алған міндеттемесін айтады. Бұларға: ұлттық және шетелдік валюта түрінде банктерден және банктерге жатпайтын тұлғалардан (Қазақстан Республикасының резиденті немесе резиденті емес) ұзақ және қысқа мерзімге алынған займдар, облигациялар, вексельдер жатады. Алынған  міндеттемелердің барлығы да осы күнгі ағымдағы бағамен кіріске алынады. Міндеттемелер алу нәтижесінде ұйымдардың активті қаражаттары  көбейеді. Міндеттеме алушы жақ, міндеттеме беруші немесе тәуекелшілікке түсуші жаққа ақша мен мүліктерді қандай сомада қайтаратындығы жөніндегі операциялар орындалады. Міндеттемеге алынған негізгі сомаларға алынған міндеттемелер үшін қосымша төленетін пайыздық сомалар қосылады. Мұның нәтижесінде міндеттеме алушы жақтардағы табыс көлемі азайтылады. Міндеттемелер  құрамына ұйымдардың несиеге сатып алған тауарлары, қызметтері, сондай-ақ берілген вексельдер бойынша алған қарыз ақшалары, төленбеген еңбек ақы, төленбеген салықтар жөніндегі сомаларда жатады. Егер алынған тауарлар құны төленбесе, алашақтар қарызы қайтарылмаса, есептелінген еңбек ақы төленбесе, мұндай жағдайларда осы ұйымның алашақтарға беретін қарыздары өсіп отырады. Нарықтық қатынастар жағдайында ұйымның берешек қарыз сомалары осы ұйымның қабылдаған міндеттемелерінің орындалмауының нәтижесінде туындап отырады.

Егер ұйым төлем өтеушілік қабілетінен айырылып, банкротқа ұшырап жойылса немесе таратылған жағдайда несие берушілердің, несиелендіруші банктердің тәуекелшілік талабы бірінші кезекте қанағаттандырылады. Несиелендіруші жақтардың тәуекелшілікке түскендегі талап еткен сомасы, осы ұйымның қарыз алғандығы міндетті сомасының көлемінен көп немесе аз болмауы керек. Яғни банктердің осы ұйымға берген несиесі жөніндегі қойған талабы осы ұйымның активті қаражаттарын сатудан түскен ақшаны алу жөніндегі талабы бірінші кезекте қанағаттандырады. Егер қарыз алып, міндеттеме қабылдаған ұйым өз қарызын қайтармаған жағдайда, мұндай мәселе заң орындарының шешіміне қарай орындалады. Өз еркімен қаржы салған инвесторлар талабы немесе бұлардың тәуекелшілігі банктер қойған талап орындалғаннан соң, қалған қалдық сома көлемінде ғана қанағаттандырылады. Міндеттемелер көлемінде қойылған талаптардың дәрежесі өте жоғары болады да, басқа қаражаттар көлемінде қойылған талаптар мүмкін болған жағдайда ғана орындалады.

 

          6.2 Банктер қарызы және несиелер есебі

 

Басқалай заңды және жеке тұлғалардан келісім шартқа сай алынған    12 айдан жоғары мерзімде жабуға жататын, әліде жабыла қоймаған банктер қарызы (займдар) мен несиелер сомасын ұзақ мерзімді міндеттемелер, ал  12 ай ішінде  жабылуға тиісті банктер қарызы мен несиелер сомасын қысқа мерзімді міндеттемелер деп атаймыз.

«Қарыздар» және «несиелер» терминін қалай түсінеміз, бұлардың арасында қандай айырмашылықтар бар?

Қарыз жөнінде жасалынған келісім-шартқа сай қарыз беруші жақ қарыз алушы жақтың меншігіне ақша немесе басқада мүліктер береді, ал қарыз алушы жақ осындай сомадағы ақшаны немесе мүліктерді қайтаруды өз міндетіне алады.

Несиелік келісім-шартқа сай несие беруші банк немесе басқа несиелендіруші ұйымдар ақша қаражаттарын беруді өз міндетіне алады, ал несие алушы жақ алынған  ақша қаражаттарын келісім-шартта қаралған пайыздық өсімімен (ставка) қайтаруды өз міндетіне алады.

Қарыз және несие ұғымының негізгі айырмашылығы төмендегіше:

Біріншіден, қарыз жөніндегі келісім-шарт ақшамен және мүліктермен, ал несие жөніндегі келісім-шарт тек қана ақша қаражаты өлшемімен орын-далады.

Екіншіден, қандайда болмасын ұйым осы компанияға  қарыз бере алады, ал несиені тек арнаулы банктер мен несиелендіруші ұйымдар ғана береді.

Үшіншіден, қарыз пайыздық және пайыздық емес тұрғыда беріледі, ал несие тек несиені пайдаланғаны үшін қосымша пайыздық ставкамен ғана беріледі.

Сонымен қатар, бухгалтерлік есеп тәжірибесінде коммерциялық несие немесе тауарлы «кредит» дейтін де ұғым бар. Коммерциялық несие деп – алдын ала аванс түрінде, алдын –ала тауарлар құнын төлеу, кейіннен төлеу жөніндегі несиелерді айтуға болады. Коммерциялық несие сатып алушының сатушы жаққа берген несиесі, керісінше сатушы жақтың сатып алушы жаққа берген несиелері болыпта ажыратылуы мүмкін. Егер коммерциялық несие сатушы жақтан сатып алушы жаққа берілсе, онда тауарлар құнын кейіннен төлеу немесе бөліп-бөліп төлеу жөніндегі коммерциялық несие түрінде танылады.

Егер коммерциялық несие сатып алушы жақтан сатушы жаққа берілсе, онда алынатын тауарлар құнын аванстап төлеу немесе алдын-ала төлеу түрінде танылады.

ХҚЕ 23 «Қарыздар жөніндегі шығындар» стандарты алынған қарыздарға жұмсалған шығындар мысалы, пайыздық шығындар, қарыздар алуға байланысты басқалай шығындар есебін жүргізу үшін қолданылады. Алынған қарыздар активтер алу, құрылыс салу, кейбір активтерді өндіру жұмыстары ұзақ мерзім ішінде орындалатын болса, мұндай күрделі жұмыстар мақсатты алынған қарыздар көзінен  қаржыланған жағдайда, алынған қарыздар бойынша едәуір көлемде шығындар жұмсалады. Алынған қарыздарға жататын жұмсалған  шығындар сомасы алынған активтер немесе құрылысы салынған активтер үшін жұмсалған шығындар құрамына қосылады.

Жоғарыда аталған стандарт талабына сай алынған қарыздарға жұмсалған шығындар осы кезеңнің шығындары сапасында танылады.

Банктер несиесінің есебі.

Ұйымның банктерден алатын несиелері ҚР Ұлттық банкісінің арнайы шешімімен белгіленген ресми заңды тұлғалар және банктік операцияларын нормативтік актілері негізінде жүргізуші банктерден алынады.

Несие алушы ұйымдар несие беруші банктердің қойған талаптарына сай көптеген екі жақты құжаттар рәсімдеу арқылы несие алуына болады. Банк несиелері тек несие өтеушілік қабілеті бар ұйымдарға ғана беріледі. Несие өтеушілік қабілеті бар ұйымдар өзінің қабылдаған міндеттемесіне сай алынған несиені белгілі бір мерзімде банкке қайтаратындай толық мүмкіндігі болуы керек. Банк несиелері негізінен арнайы мақсаттық шараларға, өндірістің тиімділігін арттыруға, ғылыми-техникалық процесті жетілдіруге, жаңа технологиялық негізде өнім өндіруді ынталандыру, тұрғын халыққа сапалы қызметтер көрсетуге, экспортқа шығарылатын тауарлар сапасын жақсарту мақсаттары үшін алынады.

Банк несиелері жасалынған келісім-шарт негізіне сай мерзімдік, қайтару, пайыздық төлеу жағдайларының барлығы толығымен көрсетілгенде немесе зерттелгенде ғана беріледі.

Алынатын несиенің мақсатына және банктердің қойатын талаптарына сай несие алушы ұйымдар мына төмендегі құжаттар рәсімдеуі керек:

– алынатын несиенің мақсаты, көлемі, түрі, мерзімі, несиені жабу мүмкіндігі, экономикалық тиімділігі жазылған тапсырыс құжаты немесе несие беруші банктің атына жазылған арыз;

– құрылтайшылық құжаттың көшірмесі, жалдау келісімі жөніндегі ереже, заңды тұлғаның тіркеуден өтуі, статистикалық карта, салық төлеушінің куәлігі, салық органымен жасалынған салыстырмалы тексеру актісі;

– баланстық баптар бойынша жіктелген мәліметтер, тиімділік деңгейі,

– басқалай банктен алынған несиелер жөніндегі келісім-шарт көшірмесі;

– кепілдікке (залогқа) қойылған мүліктер жөніндегі келісім-шарт көшірмесі, т.б. банктер талап еткен құжаттар рәсімделіп, несие беруші банктерге тапсырылады.

Банктегі несиелендіру жөніндегі бөлім немесе басқарма несие алушылардың тапсырған құжаттарының барлығын мұқият тексеріп, талдағаннан соң ұйымның несие алуы жөнінде шешім қабылдайды. Банк несиесін алушы ұйым банк алдында қабылдаған негізгі міндеттемені жабу немесе алынған несиені толығымен қайтарудың шараларын белгілеп, несиелік пайыздар шығынын төлейтін көздерді анықтауға міндетті.

Банк несиесін ұйым өзінің есеп айырысу счетына кіріске алған кезде «Ақша қаражаттары» счеты; ұйымның алған несиесі есебінен қоюшылар және мердігерлер счетын төлеу және еншілес, тәуелді серіктестіктер несиесін төлеу кезінде «Қоюшылар және мердігерлермен есеп айырысу» счеты, «Еншілес, тәуелді серіктестіктердегі алашақтар қарызы» счеттары дебеттеліп, «Банктер несиесі» счеты кредиттеледі. Банк несиесін жабуда «Банктер несиесі» счеты дебеттеліп, «Ақша қаражаттары счеты» кредиттеледі.

Несиені пайдаланғаны үшін банк несие алушы ұйым үшін пайыздар есептейді. Есептелінген пайыздық сомалар шығыны «Пайыздық шығындар» счетының дебетіне «Төленетін пайыздар» счетының кредиті бойынша жазылады. Төленген пайыздық шығындар  «Төленетін пайыздар» счетының дебетіне «Ақша қаражаттары» счетының кредитінен төленеді.

Мысал. Ұйым 1 наурыз күні жаңа өнім өндіру үшін 17 млн. теңгенің несиесін үш айға 20% төлеммен қайтаратын болып міндеттеме қабылдады. Несиелендіру келісім-шартына сай пайыздық сома әр ай сайын төленеді.       5 наурыз күні алынған несиенің есебінен 17 млн. теңге жаңа жабдықтар алу үшін алдын-ала қоюшыларға төленді. Жабдықтар 1 мамыр күні алынды. Алынған немесе 30 май күні толығымен жабылды.

1)  Алынған банк несиесінің сомасына

Дт «Ақша қаражаттары»                  17 млн. теңге

Кт «Банктер несиесі»                                  17 млн. теңге

2) Алынған жабдықтар үшін алдын-ала төленген ақша қаражаттарына

Дт «Қоюшылар және мердігерлермен есеп айырысу» 17 млн. теңге

Кт «Ақша қаражаттары»                                                 17 млн. теңге

3) Наурыз және сәуір айында төленген пайыздық шығындар сомасына (30 049 + 31 050) = 61 099 теңгеге

Дт «Қоюшылар және мердігерлермен есеп айырысу» 61 099 теңге

Кт «Банктер несиесі»                                                         61 099 теңге.

4) Наурыз және сәуір айында төленген пайыздық шығындар сомасы банкке аударылды.

Дт «Банктер несиесі»                                                        61 099 теңге

Кт «Ақша қаражаттары»                                                       61 099 теңге

5) Қоюшылардан алынған жабдықтар құнына

Дт «Негізгі құралдар»                                                        17 млн. теңге

Кт «Қоюшылар және мердігерлермен есеп айырысу»     17 млн. теңге

6) «Негізгі құралдар» счетында сатып алуға жұмсалған шығындар сомасын қосу

Дт «Негізгі құралдар»

Кт «Қоюшылар және мердігерлермен есеп айырысу»

7) Мамыр айында есептелінген пайыздар сомасына

Дт «Басқалай табыстар»                               30 049 теңге

Кт «Банктер несиесі»                                      30 049 теңге жазылады.

Банкке аударылған ақша қаражаттары:

мамыр айындағы пайыздық сомаға

Дт «Банктер несиесі»                                                        30 049 теңге

Кт «Ақша қаражаттары»                                                      30 049 теңге

несиені жабу үшін аударылған ақша қаражаттарының сомасына

Дт «Банктер несиесі»                                                      17 млн. теңге

Кт «Ақша қаражаттары»                                                     17 млн.теңге

Банк несиесін  пайдаланудың пайыздық сомасы төмендегіше есептелін-ді:

Наурыз айы үшін   17 000 000 х 20% : 365 х 31 = 30 049 теңге;

Сәуір айы үшін      17 000 000 х 20% : 365 х  30 = 31 050теңге;

Мамыр айы үшін   17 000 000 х 20% : 365 х  30 = 30 049 теңге.

Ұзақ мерзімді банк несиелері есебінің ерекшеліктері

Алынған ұзақ мерзімді несиелер есебі «Ақша қаражаттары» счетына кіріске «Банктер несиесі» счетын кредиттеу арқылы жазылады.

Мысал. Негізгі құралдар сатып алу үшін ұзақ мерзімді банк несиесі  5 600 000 теңге екі жылдық мерзімге алынды. Бұл сома екі тәсілмен жабылуы мүмкін.

Бірінші тәсіл бойынша:

Дт «Ақша қаражаттары»                                                           5 600 000

Кт «Банктер несиесі – ұзақ мерзімді»                                       5 600 000

Екінші тәсіл. Ұзақ мерзімді несиелер екі жыл ішінде  келісім-шартқа сай әр тоқсанда бір рет жабылуы керек. Мұндай жағдайда бухгалтерлік есеп счеттары әр тоқсан сайын төмендегіше:

Дт  «Банктер несиесі – ұзақ мерзімді»           700 000

Кт «Ақша қаражаттары»                                       700 000 жазылады.

 

6. 3. Қарызға алынған ақша қаражаттарының есебі

 

Нарықтық қатынастар жағдайында ұйымдар басқада заңды және жеке тұлғалардан ақша қаражаттарын қарызға алуына болады. Алынатын  қарыз келісім-шартына сай алынған қарыздар сомасы «Банк мекемесіне жатпайтын ұйымдардан алынған қарыздар» счетында жүргізіледі.

Мысал. Тауарлы материалды босалқылар  сатып алуға 500 000 теңгенің несие қарызы дер кезінде қайтарылмағаны үшін 10% төлем қаралған жағдаймен коммерциялық несие алынды делік. Бұл операцияның мазмұны бухгалтерлік есеп счеттарына төмендегіше жазылады.

Коммерциялық несие алынған кезде: Дт «Қоюшылар және мердігерлер-мен есеп айырысу» счеты бойынша 500 000 теңге және пайыздық сомаға –  Дт «Басқалай табыстар» счеты бойынша 50 000 теңге жазылады да, «Берілген вексельдер» счетының кредиті бойынша 550 000 теңге жазылады.

Қоюшылардың қарызы жабылған кезде:

Дт «Берілген вексельдер» счеты Кт «Ақша қаражаттары» счетымен корреспонденцияланады.

Бухгалтерлік есеп счеттарын компьютерлік технология әдісімен жүргізу барысында несиелердің түрлері, жабу мерзімі, т.б. жөніндегі ақпараттар негізінде бухгалтерлік баланс және басқада есептіліктерді жеңіл жасауға болады.

Сонымен қатар ұйымның есеп саясатында қарызға алынған қаражаттар құрамы және бұларды жабуға жұмсалған қосымша шығындар және қарыз міндеттемелеріне есептелінетін табыстарды есептеу мен тарату әдістері, сондай-ақ салынатын салықтарды төлеуге байланысты шаралар толығымен қаралуы керек.

Бухгалтерлік есептілікте қарызға алынған қаражаттардың қолда бары мен қозғалысы және бұларды жабу мерзімі, несиелер мен қарыздар жөніндегі шығындардың операциялық шығындарға қосылуы, сондай-ақ қарыздағы сомалардың инвестициялық активтер құнына қосылуы жөніндегі ақпараттар қалыптасады. Бухгалтерлік баланстағы «Банктердің ұзақ мерзімді несиелері», «Банктердің қысқа мерзімді несиелері» баптарындағы мәліметтер банк көшірмесі құжаттарымен расталуы керек.

Тауарлар (жұмыстар, қызметтер) алу үшін берілген вексельдер, шығарылған облигациялар есебі Қазақстандық бухгалтерлік есеп счеттарының жоспары бойынша «Басқалай несиелік операциялар есебі» счетында жұргізіледі.

Қарыз алу келісім-шарты – облигациялар шығару мен сату жолдарымен анықталуы мүмкін. Қарыз беруші жақ (эмитент) сатылған облигациялардың номиналдық құнын алашақтар қарызы түрінде есепке алады. Бұлар бухгалтерлік есепте есепті жылдың соңында облигациялар бойынша төленетін жалпы сомаға пайыздық шығындарды қосу арқылы есепке алынады.

Мысал. Ұйым ақша қаражатын келтіру немесе қатыстыру мақсатында номиналдық құны 1 000 000 теңге, жабу мерзімі 3 жыл, облигацияны жабудағы төленетін пайыздық көлем 30%-дық мәліметтермен облигациялар шығарды. Облигациялар 1 072 000 теңгеге сатылды. Есеп саясатына сай облигациялар бойынша есептелінген пайыздық шығындар алдағы кезеңдер шығыны түрінде есепке алынады.

Бухгалтерлік есеп жазулары төмендегіше:

1. Сатылған облигациялар үшін алынған ақша

Дт «Ақша қаражаттары»                                                1 072 000

Кт «Несиелік басқадай қарыздар»                                    1 000 000

Кт «Алдағы кезеңдер табысы»                                               72 000.

2. Әр ай сайын облигациялардың номиналдық және сату құқығының айырымын есептен шығару

Дт «Алдағы кезеңдер табысы»              2 000  (72 000 : 36 айға)

Кт «Басқадай қарыздар»                                                  2 000.

 

3. Облигациялар бойынша әр жылдағы есептелінген пайыздар

Дт «Алдағы кезеңдер шығындары»   300 000 (1 000 000 х 30 : 100)

Кт «Облигациялар жөніндегі пайыздар»                 300 000.

4. Әр ай сайын облигациялар жөніндегі пайыздар сомасын операция-лық шығындар құрамына қосу

Дт «Сыйақыландыру шығындары»  25 000 теңге (300 000 : 12 айға)

Кт «Алдағы кезеңдер шығындары»                             25 000.

5. Облигациялар құнын жабу және пайыздар жөніндегі қарыздар

Дт «Несиелік басқадай қарыздар»                 1 000 000

Дт «Облигациялар жөніндегі пайыздар»         900 000

Кт «Ақша қаражаттары»                                  1 900 000 жазылады.

Егер облигациялар номиналдық құнынан төмен дәрежеде сатылатын болса, онда номиналдық құнмен сату бағасының айырымы облигациялардың айналысқа түскен мерзімінің ішінде бірқалыпты қосымша  есептелінеді. Яғни,

Дт «Басқадай шығындар»

Кт «Төленетін сыйақылар» счеты бойынша корреспонденция-ланады.

Қарыз алушы ұйым қарыз берушінің қойған талабына сай тауарлар алу (жұмыстар, қызметтер) үшін алған қарызын вексельдер берумен қамтамасыз ете алады.

Вексель беруші жақ вексельдік соманы (вексельде көрсетілген) алашақтар қарызы түрінде көрсетеді.

Төленетін пайыздық соманы (дисконт) ай сайын вексельдік жалпы сомаға бірқалыпты қосып отыру үшін жұмсалатын шығындар, ең әуелі алдағы кезеңдер шығындары сапасында танылуы керек.

Мысал. А ұйымы Б ұйымынан 500 000 теңге қарыз алып, бұл соманы қамтамасыз ету үшін номиналдық құны 530 000 теңгенің вексельін вексель берілгеннен кейінгі үш айдан соң төлеу жөніндегі міндеттеме қабылдады. Есеп саясатына сай берілген вексельдер бойынша төленетін пайыздар (дисконт) алдағы кезеңдер шығындары түрінде есепке алынады.

А ұйымындағы бухгалтерлік есеп жазулары төмендегіше жазылады:

1. Б ұйымынан алынған қарыз

Дт «Ақша қаражаттары»                                         500 000

Кт «Несиелік басқадай қарыздар»                           500 000.

2. Берілген вексельдерді көрсету

Дт «Баланс сыртындағы міндеттемелер»              530 000(баланс сыртындағы счет)

3. Вексельдер бойынша есептелінген пайыздар

Дт «Алдағы кезеңдер шығындары»                         30 000

Кт «Төленетін сыйақылар»                                         30 000.

4. Әр ай сайын қарыздар жөніндегі шығындарды көрсету

Дт «Басқадай шығындар»                                          10 000

Кт «Алдағы кезеңдер шығындары»                             10 000.

5. Үш айдан соң төленген вексельдік сома

Дт «Несиелік басқадай қарыздар»                             500 000

Дт «Төленетін сыйақылар»                                           30 000

Кт «Ақша қаражаттары»                                                   530 000.

6. Жабылған вексельді есептен шығару

Кт «Баланс сыртындағы міндеттемелер»              530 000(баланс сыртындағы счет).

Алдағы кезеңдер табыстарын қысқаша сипаттау. Есепті осы кезеңде алынған, алайда келесі есепті кезеңге жатқызылған табыстар. Бұлар-ға: алдын-ала алынған жал төлемдері, тұрғын үй қызметін көрсетудің төлемдері, абоненттік төлемдер т.с.с. жатады. Мұндай табыстарды алған кезде «Алдағы кезеңдер табысы» счеты қолданылады. Алдағы кезеңдер табысы

Дт «Ақша қаражаттары»

Кт «Алдағы кезеңдер табысы» счеттары бойынша жазылады.

Алдағы кезеңдер табысын есептеген кезде «Алынатын счеттар» – мүмкін: «Еншілес серіктестіктер қарызы», «Тәуелді серіктестіктер қарызы», «Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар қарызы», «Есептелінген пайыздар» счеттары дебеттелініп, «Алдағы кезеңдер табысы» счеты кредиттеледі.

Бұрында алынған, осы есепті жылға жатқызылған табыстарды есептен шығарған кезде

Дт «Алдағы кезеңдер табысы»

Кт «Негізгі қызметке жатпайтын басқадай табыстар» счеттары бойынша жазылады. Қажет болған жағдайда осы айтылған «Негізгі қызметке жатпайтын басқадай табыстар» счетын түскен табыстардың түрлері мен мазмұнына қарай қосымша немесе жаңа аналитикалық счеттар ашып жүргізуге болады.

 

6.4. Еншілес, тәуелді серіктестіктердің алашақ қарыздары

 

Аналық компанияның бақылауындағы еншілес, тәуелді серіктестіктердің алашақ қарыздары жөніндегі негізгі қағидалар ХҚЕ 24 «Байланыстағы жақтар жөніндегі ақпараттарды ашу» стандартында айтылған. Байланысқа түсуші жақтар өрісіндегі операциялар негізінен ресурстар және міндеттемелер алмасудан туындайды.

Егер аналық компанияның бақылауындағы және дербес баланстағы еншілес, тәуелді серіктестіктерден алынған тауарлы-материалды босалқылар, сату үшін алынған тауарлар, басқадай активтер алу, қызмет көрсету, жалдау келісімі, лицензиялық келісім, басқару процесіне жасалынған келісім т.б. бойынша аналық компания өз бақылауындағы еншілес, тәуелді серіктестіктерге берешек болған жағдайда, мұндай қарыздар алашақтар қарызы болып танылады. Аналық компаниямен еншілес ұйымдар арасында кәдімгі коммерциялық қатынастар туындайды. Нарықтық қатынастар жағдайында көптеген компаниялар өз қызметін еншілес ұйымдар арқылы іске асырып, көптеген операциялар жүргізеді.

Қазақстандық бухгалтерлік есеп счеттарының жоспарында еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын ұйымдардың алашақ қарыздарының бухгалтерлік есесбі мына төмендегіше корреспонденцияланады:

1. Аналық компаниядан алынған материалдар мен тауарлар операциясы бойынша алашақтар қарызы

Дт «Материалдар»

Кт «Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын серіктестіктер» – бұлардың жекелеген ұйымдық түрлері бойынша жазылады.

2. Негізгі серіктестіктерден (басқа категория түрінде) алынған жұмыстар мен қызметтер бойынша

Дт «Шығындар» – бұлардың сыныптық топтары бойынша

Кт «Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын серіктестіктер» жазылады.

3. Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын серіктестіктердің алашақ қарыздарын жабу

Дт «Еншілес  …. »

Кт «Ақша қаражаттары» счеты бойынша жазылады.

Алынған аванстар

Егер сатып алушылар осы ұйымға кейіннен алынатын тауарлар үшін аванстық төлем қаражатын берсе, онда осы ұйым тауарлар қою жөнінде міндеттеме қабылдайды. Алынған аванс «Ақша қаражаттары» счетының дебетіне, «Алынған аванстар» счетының кредитінен жазылады.

Мысал. 1) Наурыз айында ұйым 30 000 теңге жарнама жариялау үшін  ақша қаражатын басқа ұйымнан алды. Бұл операция:

Дт «Ақша қаражаттары»      30 000

Кт «Алынған аванстар»         30 000  счеттары бойынша жазылды.

2) Жарнама жариялау қызметі маусым айында орындалды

Дт «Алынған аванстар»       30 000

Кт «Табыстар»                       30 000 счеттары бойынша жазылды.

Егер алдағы кезеңдерде қойылатын тауарлар немесе орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін алынған аванстық сома қоюшылар тарапынан толығымен немесе жартылай жұмсалынбаған жағдайда, мұндай сомалар сатып алушыға қайтарылады

Дт «Алынған аванстар»

Кт «Ақша қаражаттары» счеттары қолданылады.

 

 

              7-тақырып.  Табыстар мен шығыстарды тану (ХҚЕС 18)

 

7.1. Табыстар мен шығындардың экономикалық сипаты

7.2. Табыстарды тану және бұларды есепке алу принциптері

7.3. Шығындарды тану және бұларды тану

 

7.1 Табыстар мен шығындардың экономикалық сипаты

 

Ұйымдардың шаруашылық қызметтерінің нәтижесі – алынғын табыс-тар мен жұмсалынған шығындардан қалыптасады. Табыстар мен шығындар ұйымның қаржылық нәтижесін өзгертіп отырады.

Экономикалық тұрғыдан қарағанда – табыс ұйымның меншігіне түсетін қаражаттар сапасында танылады.Қаражаттар активтердің көбеюін көрсетеді. Ұйымның құрылған күніндегі құрылтайшылардың салған қаража-ты табыс болып танылады. Нарықтық қатынастар жағдайында бастапқы кезеңде банктерден немесе басқада заңды тұлғалардан уақытша алынған қаражаттарда табыс сипатында болады.

Экономикалық маңызына сай – шығындар табыс алу мақсатында ұйымның меншігінен нақтылы жұмсалынған қаражаттар сапасында таныла-ды. Жұмсалынған қаражаттар активтердің азаюын көрсетеді.

Сатылған өнімдер, тауарлар, жұмыстар мен қызметтер құны төленгенге дейін жұмсалған шығындар активті қаражаттар түрінде қаралады. Яғни, (өнімдер немесе тауарлар берілді) шығындар жұмсалады, ал табыстар (ақша түспеді) алынбады деп те түсінуге болады.

Бухгалтерлік есеп мазмұны тұрғысынан қарағанда табыстар түскен активтердің нәтижесінде (ақша қаражаттары, басқада құндылықтар) экономикалық пайда әкелетін және осы ұйым капиталын көбейтуші міндеттемелердің жабылуын қамтамасыз етуші категория.

Шығындар жұмсалған активтердің нәтижесінде (ақша қаражаттары, басқада құндылықтар) экономикалық пайданың азаюын және осы ұйымның капиталын азайтушы міндеттемелердің алынуын көрсетуші категория сапасында да танылады..

Шаруашылық қызметінің фактілері нәтижесінде капиталдың өзгеруі табыстар мен шығындар арқылы есептелініп, пайда немесе зиян сомасының (табыстар мен шығындар айырымы) есебін көрсетеді. Осыдан табыстар мен шығындардың бухгалтерлік есебі қаржылық қорытынды нәтижесін шығару пайда немесе зиян процесіне бағындырылған деп те қарауға болады.               «Табыстар мен шығындар» термині қатар қолданылатын капитал мен пайданы анықтаушы бухгалтерлік есептің маңызды категорияларына жатады. Табыстың бухгалтерлік есебін жүргізу қарапайым, ал шығындар есебін жүргізу біршама күрделі жолдармен орындалады.

Табыстар деп – есепті жылдағы түскен табыстар сомасының жұмсалған шығындар сомасынан артық дәрежесін айтамыз. Егер шығындар сомасы табыстар сомасынан көп сомада болса, онда ұйымдар зиян шегеді. Негізінен табыстар есепті жыл ішіндегі өнімдерді, тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді және басқалай құндылықтарды сатудан алынған түсіммен (выручка) анықталады. Түскен түсім деп – осы ұйымның ақша қаражатының көбеюін айтады.

Сатудан түскен түсім сомасы өндірілген өнімдердің өзіндік құнын, сатуға байланысты операциялық шығындар сомасын жабуды және міндетті түрде табыс алуды қамтамасыз етуі керек. Сатылған өнімдердің өзіндік құнымен сатудан түскен артық айырманы жалпы табыс деп атаймыз.

Егер ұйымдар жеткілікті жағдайда жалпы табыс алмаса, онда мұндай ұйымдар таза пайда таба алмайды және алдағы кезеңдерде өндірістік процеске жұмсалынатын активтерді қаржыландыра алмайды.

Халықаралық бухгалтерлік есеп принциптеріне тән шығындар категориясының үш түсінігі берілген: 1)ақша жұмсау шығындары (издержки) құндылықтар (шикізат, материалдар) жұмсау шығындары (затраты); жұмсал-ған шығындар (расходы). Басқа жақтардан активтік ресурстар сатып алуға жұмсалған ақша қаражаттарын ақша төлеу арқылы алынған шығындары деп атаймыз. Ұйымдардың тауарлар, материалдар,  негізгі құралдар т.б. активті қаражаттар сатып алуға жұмсаған ақшаларын қаржылық шығындар жұмсау дейміз. Ұйымдар активінің көбеюі жұмсалған ақшаның сомасымен байла-нысты. Қаржылық шығындар алдағы кезеңдерде  шаруашылық процесіне жұмсалынатын қаражаттарды қалыптастырады. Бұдан, ақшаның қаражатқа айналып, қаражаттар бухгалтерлік есеп балансына алынатындығын және қаражаттардың алдағы кезеңдердің бірінің ішінде шаруашылық процесіне жұмсалатындығын – «жұмсалынғын шығындардың» пайда болғандығын түсінеміз. Яғни активтерді сатып алып, кіріске алған күнмен (сатып алу сәті), осы активтерді өндірістік т.б прцестерге жұмсалған күнге дейінгі активтерді қаражаттар деп атаймыз.

Егер баланста тұрған қаражаттардың белгілі бір бөлігі есепті жыл ішінде өндірістік процеске т.б. мұқтаждықтар мен мақсаттарға жұмсалған жағдайда (әбден мүмкін) жұмсалған шығындар сапасында танылады. Сон-дықтан есепті жыл ішінде табыс алу мақсатында жұмсалған ресурстарды шығындар деп атаймыз. Ресурстарды тиімді жұмсау табыстар түсіреді және пайда табуды қамтамасыз етеді. Алынған табыс көлемі соңғы нәтижелі көрсеткіш және таза пайда түсірудің ең маңызды қадамы болып табылады. Қандайда болмасын заңды тұлғалардың экономикалық өмірінде табыстар мен шығындар арасында өзара үздіксіз байланыс болуы керек.

 

7. 2. Табыстарды тану және бұларды есепке алу принциптері

 

Дайын өнімдер, тауарлар, жұмыстар, қызметтер және басқалай артық саналған құндылықтарды сатып алушыларға жеткізіліп берілген кезде, ақшаның түсуі немесе түспеуіне қарамастан түскен табыс сапасында есепке алынады.

Табыс акшалай өлшеммен өлшеніп, ұйымның ақша алу құқысына иелік етуін бекітеді. Табыстың ақшалай өлшемі екі жақты жасалған келісім-шартта көрсетіледі. Активтерді (тауарлы-материалды құндылықтар мен дайын өнімдер т.б.) сатқан жағдайда, бұлардың бастапқы құнына сатуға байланысты жұмсалған шығындар сомасының қосылатындығын есте сақтау керек.

Құндылықтардың сапасыздығынан болған шегерімді және сату шегерімін, басқа да шегерімдерді қабылдау жөніндегі сатып алушылардың қойған талабын, сатып беруші жақ қабылдаған жағдайда, мұндай шегерімдер табыс сомасының жалпы көлемін азайтады. Шегерілетін шегерім сомасы табыс көлемін азайтады. Табыстың жалпы көлемі пайда көлемін анықтайтын болғандықтан, табысты тану пайданы танудың ережесімен өзара тығыз байланыста болады. Сондықтан, пайда қашанда тиімді қызмет атқарудың нәтижесіндегі түскен пайда болып танылады. Шаруашылық қызметінің нәтижесінде түскен пайда экономикалык бағытпен қарағанда үзілмейтін үрдіс.

Енді табысты қай кезеңде және қандай жағдайда есептейтіндігіне тоқта-лалық.

Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына сай табыс: 1) сатып алушылардан ақшаның түскен кезеңімен бірге есептелінген табыс; 2) ақша түскенге дейінгі есептелінген табыс; 3) ақша түскеннен соң есептелінген табыс кезеңдері бойынша бөлініп қаралады.

Бірінші мысал. Жүк тасымалдаушы ұйым басқа ұйымға жүк жеткізіп беру қызметін атқарғандығы үшін осы күні 30,0 мың теңге ақша алды. Бұл операцияның негізінде жүк тасымалдаушы осы ұйымның кассадағы ақшасы 30,0 мың теңгеге көбейіп, табысы да артты. Яғни:

Дт «Ақша қаражаттары»              30 000

Кт «Сатудан түскен табыс»     30 000 счеттары бойынша жазылды.

Екі жақты жазу принципі орындалып, түскен табыс пен түскен ақша бірдей уақытта есепке алынғандығын көруге болады.

Екінші мысал. К дүкені қаңтар айында М атты сатып алушыға 120,0 мың теңгенің жиһазын сатып, осы айда бұл жиһазды М атты сатып алушыға жеткізіп берді.

Дт«Ақша қаражаттары»          120 000

Кт«Сатудан түскен табыс»         120 000 счеттарына жазылды.

Мұнда да екіжақтылык принцип орындалып, түскен табыс пен ақша бірдей уақытта есепке алынды.

Үшінші мысал. Қаңтар айында К дүкені О атты сатып алушыға құны 210 000 мың теңге тұратын жиһазды несиеге сатты. О атты сатып алушы 30 күн ішінде есептесуді өз міндетіне алды.

Дт «Алынуға тиісті счет»            210 000

Кт «Сатудан түскен табыс»    210 000 счеттарына жазылды.

Бір айдан соң сатып алушы клиент жиһаз сатушы дүкенмен несиеге алған құндылық үшін есеп айырысты.

Дт « Ақша қаражаттары»              210 000

Кт «Алынуға тиісті счет»                   210 000 счеттарына жазылды.

Сату принципіне қарай ақша қаражаты түспес бұрын түскен табыс бір ай ерте есепке алынды. Яғни табыс ақша қаражаты түспес бұрын есепке алы-нып, ақша алушылық құқық бір айдан соң орындалғандығын көруге болады.

Ендігі жерде тауар және басқа да қызметтерді алушы жақ алдын ала аванс беріп, сатып беруші жақ тауарларды кейін жеткізіп беретін болып міндеттеме қабылдайды.

Мұның үшін Дт «Ақша қаражаттары» счеты дебеттеліп, Кт«Сатып алу-шылардың авансы» счеты кредиттеледі.

Егер сатып беруші жақ өз міндеттемесін орындап, сатып алушыға тауарлар жеткізіп берген жағдайда:

«Сатып алушылардың авансы» счеты дебеттеліп, «Сатудан түскен табыс» счеты кредиттеледі.

Жоғарыда көрсетілген операциялар мазмұнынан табыс сомасының сатылған тауарлар құнымен бірдей екендігін көруге болады. Сонымен қатар, сатып беруші үйым сатып алушы ұйымға тауарлар жеткізіп беріп, қызметтер көрсеткен жағдайда сатып беруші ұйым не ақша, не сатып алушылардың міндеттемесін қабылдайды. Түскен ақша немесе сатып алушының берген уәдесі ұйым табысына бірден жазылады. Мұндай жағдайда ұйымның активті қаражаттары көбейіп отырады.

Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде активті қаражаттар (ақшалар) көбей-генімен, табыс көлеміне ешқандай да әсер етпейтін шаруашылық операция-лары іске асырылуы мүмкін. Мысалға, банктен алынған несие есеп айырысу счетындағы ақша қаражатын және алынған міндеттемені (пассивті) бірдей сәтте көбейтіп, түсетін табысқа ешқандай да әсер етпейді. Қаржы салым-шылар мен меншік иелері қосымша каражат салған жағдайда ұйым табысы сомасына ұйымның капиталы көбейіп, табысқа ешқандай да әсер етпейді.

Сонымен, ұйымдардың табысын қалыптастыру өнім өндіруге, тауарлар мен көрсетілген қызметке жүмсалған шығындарға тікелей байланысты. Немесе жұмсалынған шығындар табыстың қарама-қайшылығын көрсетуші нәтижелі өлшем болып табылады. Өз кезегінде шығындар сомасы активті қаражаттарды азайтып, пассивті көбейтеді. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде ақша төлеу жөніндегі кейбір операциялар шығынға жатпайтындығын ескер-ген жөн. Мысалға, меншік иесі мен акционерлер өзіне тиеселі қаражатын алған жағдайда капитал сомасы азайып, бұл сома жұмсалған (азайған) шығындарға ешқандай да әсер етпейді.

Табыс алу арқылы капиталдың өзгеріске түсіп отыруын есептеу, бухгалтерлік есепте біршама қиындықтар туғызады. Алайда, шығындар мен табыстар өрісінде болатын шаруашылық операцияларын жинақтап отыру үшін табыстар мен шығындардың жекелеген түрлеріне арнап аналитикалық счеттар жүргізілуі керек (Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында аналитикалық счеттарды уақытша немесе номиналдық счеттар деп атайды).

Уақытша ашылған счеттарда белгілі бір кезеңдегі табыстар мен шығын-дар жағдайының мәліметтері тіркеледі. Бұдан соң табыстар мен шығындар счетында уақытша жинақталған сомалар пайда немесе зиян счетына көшіріледі. Активтер мен пассивтер және капитал есебін жүргізуші счеттар-дың қалдығы міндетті түрде баланста көрсетіледі. Қалдығы балансқа түсірілетін счеттарды – түрақты счеттар деп атайды.

Қорыта келгенде, табыстар мен шығындардың бухгалтерлік есебін бірдей кезеңде жүргізу, сату принципін жүзеге асырудың ең алғашқы негізін қалыптастырады.

 

7. 3 Шығындарды тану және бұларды есепке алу принциптері

 

Жұмсалған шығындар мен табыстар сәйкестігін анықтау мүмкіндігі әрқашанда оңай бола бермейді. Егер белгілі бір кезеңдердегі оқиғалар шы-ғындар мен табыстар көлеміне әсер ететін болса, онда мұндай оқиғалардың нәтижесі осы кезеңде танылуы керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стан-дарттарының анықтауына қарай және сәйкестік  принципті колдануға байла-нысты ең әуелі шығындарды танудың екі категориясын білу керек. Олар: 1) есепті кезеңдегі шаруашылық қызметіне байланысты сатып алу шығындары (издержки – осы кезеңнің шығындары); 2) алдағы кезең табыстарымен сәйкес келмейтін (байланыспайтын) шығындар (осы есепті жылдың шығындары).

Табыстар түсіру немесе келтіру үрдісі шығындар жұмсау нәтижесінде қалыптасатындығына  байланысты,  осы  есепті  кезеңдегі шығындарды ретке келтіруді – сәйкестік принцип деп атайды. Мұның маңызы сатылып алынған шығындар сомасы осы кезеңдегі табыстар алуға жұмсалған шығын-дарымен сәйкес келуіне байланысты болады.

Американдық бухгалтерлер қауымдастығының анықтауына қарай шығындар жұмсау үрдісінің себеп-салдарына байланысты жұмсалған шы-ғындарды алынған табыспен сәйкестендіріп отыруды қамтамасыз ету керек. Өндірілген тауарлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер табыс алу мақсатында жүмсалған жағдайда ғана шығындар категориясы пайда болады. Шығындар есебі бухгалтерлік есеп счетында жүргізіліп, әр кезеңге бөлініп жазылып отырады. Пайда түсірудің жалпы ережесі ақша түсіруге негізделгендіктен, сатылып алынған шығындар барынша жұмсалған шығын-дар уақытына (сәтіне) жақын болуы керек. Шығындарды түскен табысқа жатқызу үшін, бұл екі категорияның арасында тиісті байланыс болуы керек.

Барлық шығындарды анықтауға байланысты шаруашылық операция-лары табыс алу операцияларының белгілі бір бөлігі ретінде пайда болып отырады. Сондықтан, пайданы өлшеу мен бағалау есепті жылдағы алынған табыс сомасы осы жылдағы шығындар жұмсалған сомасымен салыстыру нәтижесінде алынған табыс сомасының артық дәрежесі анықталады. Мұндай салыстыру нәтижесінде сәйкестік принцип туындап, табыстар мен шығындар арасында анық байланыс орнайды. Сондықтан шығындарды әрбір кезеңдерге қарай оңтайландырып салыстыру үшін: 1) шығындар мен табыстар арасын-дағы байланыс; 2) жұмсалған шығындар табыстар алынған тиісті кезеңде көрсетіліп отыруы  керек.

Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде шығындар мен табыстар арасындағы байланысты анықтау мүмкіндігі көптеген жағдайларда сәйкес бола бермейді. Мұның үшін халықаралық бухгалтерлік есеп тәжірибесінде арнайы ережелер мен әдіснамалар қабылдаған. Мысалға, өнімнің өзіндік құнына қосылатын тікелей шығындар мен жанама шығындарды немесе кезеңдік шығындарды өз объектілеріне қарай шектеп жазу әдісі қолданылады. Әдетте тікелей шығындар тауарлар мен қызметтерді пайдаланған кезде немесе сатылған кезеңдегі кезеңде көрсетіледі. Жанама шығындар тиісті табыстар сомасын есепке алған есепті кезеңде көрсетіледі. Егер осы жылы жұмсалған шығын-дар бірнеше кезеңдер ішінде табыс келтіретін болса, (мысалға амортизация және сақтандыру шығындары) онда мұндай шығындар тиісті есепті кезеңдерге қарай бірқалыпты таратылып жазылып отырады.

Шығындар жұмсау нәтижесінде өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді сатып алушылар мен пайдаланушыларға сату нәтижесінде бөлінбеген таза пайданың көлемі азайып отырады. Сатудың таза нәтижесін өлшеу арқылы бөлінбеген таза пайданы анықтаудағы шығындар мен табыстар сомасы есепті осы кезеңде сәйкестіріліп көрсетілуі керек.

Сонымен, кезеңдік шығындарға – осы кезеңдегі шаруашылық қызметіне байланысты сатылып алынған шығындар, ал ағымдағы жылдың шығын-дарына – алдағы кезең табыстарына жатпайтын (байланыспайтын) есепті кезең ішінде жұмсалған немесе пайдаланылған шығындар жатады.

Мысалға, тамыз айында тауарлы-материалды құндылықтар алуға А компаниясының нақтылы жұмсаған сатып алу шығындары 70000 теңгені құрады. Егер осы ай ішінде алынған тауарлардың белгілі бір бөлігі 30000 теңгеге сатылса, онда бұл сома А компаниясының осы кезеңдегі жұмсаған шығындарына жатады. Тауарлы-материалды құндылықтардың тамыз айының аяғында қалған 40000 теңге қалдығы А компаниясының меншігінде есептелініп, бұл сома осы компанияның қаражаты сапасында танылады. Мұндай операцияларға сүйене отырып, сатылып алынған шығындардың осы кезеңдегі шығындары, немесе осы кезең аяғында қалған қаражат қалдығы екендігін ажыратуға болады.

Егер А компаниясы қыркүйек айында қалған 40000 теңгенің тауарларын түгелімен сатса, онда А компаниясыныц қыркүйек айындағы жұмсаған шығындары 40000 теңге болды. Яғни А компаниясы қыркүйек айында жұмсаған қаражаттарға байланысты ешқандай сатып алу шығындарын жұмсамағандығын дәлелдеуге болады.

Тағыда бір мысал. Жиһаз сатушы дүкен тамыз айында 80,0 мың теңгенің жиһазын сатып алды. Бүл жиһаз екі айдан сон, қазан айында 90,0 мың теңгеге сатылды. Тамыз айының аяғында сатылмай қалган жиһаз сомасы дүкеннің қаражаттары құрамында есептелініп, бұл қаражаттар нақтылы сатылғанға дейін қозғалмайтын шығындар құрамында болады. Мұндай жағдай қыркүйек айының аяғына дейін сақталады. Осы жиһаз қазан айының ішінде 90,0 мың теңгеге сатылуына қарай, жиһаз дүкені көрсетілген бұл соманы қазан айындағы сатудан түскен табыс құрамында есептейді. Яғни сатудан түскен табыс (90,0 мың теңге) сатып алу шығыны (80,0 мың теңге) жиһаз сатып алуға жұмсалған шығынға сәйкес келуі керек. Сондықтан жиһаз дүкенінің тамыз айындағы жұмсаған шығыны 80,0 мың теңге, ал түскен табыс 90,0 мың теңге осы жиһазды сатуға байланысты болып, жұмсалған шығындардың түс-кен табыс сомасына сәйкес келетіндігі дәлелденді.

Келесі мысал. Тамыз айында орындалған жұмыстар үшін А компаниясы жұмысшыларға 180,0 мың теңгенің еңбек ақысын нақты ақша түрінде төледі. Мұның негізінде осы компания 180,0 мың теңге шығындар жұмсап, осы сомаға сатып алудағы пайда болған шығындарды (издержки) жұмсады.

Жоғарыда көрсетілген мысалдарға сүйене отырып, ұйымдардың негізгі қызметіне байланысты қаражаттар жұмсалған кезде шығындардың пайда болатындығын айтуға болады.

Ұйымдардың активті қаражаттарының көбеюі, сатылып алынған шығындарға, ал пайдаланылған шығындар ұйымдардың негізгі қызметіне байланысты болады. Сондықтан, сатылып алынған шығындар өндірістік про-цеске жұмсалғанға дейінгі аралықта активті қаражаттар құрамында болады. Яғни ресурстар сатылып алынған кезде ұйымдар сатып алу шығындарын ақша қаражаты түрінде жұмсайды. Мұндай жағдайларда сатылып алынған ресурстар (шикізаттар, материалдар) өндірістік үрдіске түгелімен жұмсал-ғанға дейін, осы ұйымның қаражаты түрінде танылады. Ресурстар (активті қаражаттар) ұйымдардың өндірістік үрдісінс түгелімен жұмсалғаннан кейін, әлгіндегі ресурстар сомасы шығындар категориясында есепте тұрған шығындар сапасында саналады. Сатылып алынған тауарлы-материалды құн-дылықтар бастапқы құнымен кіріске алынады.

Бұлардың өзіндік құны есепті жылда жұмсалған сатып алу шығында-рынан және тасымалдау, сақтау, ары қарай өңдеу мен дайындауға кеткен шығындардан құралады. Мұндай сабақтастық жолдарды біздер бірнеше рет қайталап айттық. Есепті жылдың аяғында бухгалтерлік баланыста көрсетіл-ген материалдық ресурстардың өзіндік құны – осы ұйымның активті қаражаттары болып саналады.

Халықаралық бухгалтерлік есеп тәжірибесінде есепті жыл ішінде өндірістік процеске толығымен жұмсалған қаражаттарды көшірілген немесе ауыстырылған шығындар деп те атайды. Ұйымның меншігінде тұрған (баланстағы) қаражаттардың белгілі бір бөлігін көшірілмеген (әліде көшіріле қоймаған) шығындар деп атайды.

Осы айтылғандарды дәлелдеу үшін және шығындарды классификация-лау үшін төмендегі мысалдарды келтіруге болады.

2005 жылы А компаниясы 70000 теңгенің шикізатын сатып алды. Бұдан соң бұл  шикізаттар төмендегіше жұмсалды:

2005 жылы 30000 теңгенің, 2006 жылы 15000 теңгенің шикізаты жұм-салды.

Жоғарыда айтылған ережелерге сай 2005 жылдың аяғында жұмсалмай тұрған шикізаттар құны 70000 теңге – бастапқыда сатылып алынған шығын-дарға жатады. Яғни бұл соманы қаражаттар деп те есептеуге болады.

2005 жылы жұмсалған 30000 теңгенің шикізаттары осы жылдың нақтылы жұмсалған шығындары құрамында есептелінеді. 2005 жылдың аяғында жұмсалмай қалған 40000 теңгенің шикізаттары қаражаттар құрамында болады. 2006 жылы жұмсалған 15000 теңгенің шикізаттарын 2005 жылдың шығындары деп, қалған 25000 теңгені қаражаттар құрамында есептеуге болатындығы халықаралық есеп тәжірибесінде қабылданған.

Біздер жоғарыда, ағымдағы есепті кезеңнің шығындарына жататын құндылықтарды, осы кезеңде клиенттерге жеткізіліп берілген табыс қалыптастырушы құндылықтарды, сондай-ақ осы және өткен кезеңдердегі қаражаттар сатып алу шығындары (издержки) сапасында қарастырдық. Егер сатылып алынған қаражаттардың белгілі бір бөлігі есепті жыл ішінде жұмсалған жағдайда, онда мұндай шығындар ағымдағы жылдың шығындары болып есепке алынады. Сатылып алынған шығындардың қалған бөлігі алдағы есепті жылда жұмсалатын шығындар түрінде қаралып, есепті жылдың аяғына даярланған бухгалтерлік баланста қаражат түрінде көрсетіледі. Сәйкестік принципке сай есепті осы жылдың шығындары шаруашылық қызметін жүргізудің өзіндік құнымен сәйкес келуі керек. Мұндай сәйкестік қалыптасқан жағдайда есепті осы жылдағы сатудан түскен табыс сомасы бірқалыпты қалыптасып отырады.

Сатудан түскен табыс сомасы есепті жылы сатып алушыларға (клиенттерге) жеткізіліп берілген тауарлар, қызметтер құнынан қалыптаса-тындығын және сатудан түскен табыс пен өнімдердің өзіндік құнының айырымы жалпы пайданың сомасын құрайтындығын тағы да қайталаймыз. Жалпы пайданың сомасынан негізгі құралдарды пайдалану (іске қосу), шығындар сомасын шегеру арқылы салық салынатын пайданың сомасы анықталады. Сәйкестік принципке сай іске қосу шығындарына ағымдағы жылдың шығындары, сондай-ақ алдағы кезеңдерде ұйымға табыс келтірмейтін қаражаттар құны жатады.

Сонымен, бухгалтерлік есеп тәжірибесінде сатып алу шығындары (издержки) активтер құрамында болатындығын, ал активтер болашақта табыс келтіретін ресурстар екендігін есте сақтау керек.

Есепті жылдың бастапқы кезеңінде активтер қалыптастыру шығындары өткен жылдарда орын алған шаруашылық фактілерінен туындағандығын, яғни активтер белгілі бір есеп объектілеріне жұмсалғанға дейін бухгалтерлік баланста көрсетіледі. Егер есепті жыл ішінде активтердің белгілі бір бөлігі сатылса (қолданылған шығындар), онда сату сомасы осы жылдың шығындарына айналады. Яғни өнімдер мен тауарларды сатудан түскен сомалар шығындар болып танылады.

Шаруашылык операцияларын жүргізу жағдайында алдын-ала төленген шығындар категориясы орын алуы мүмкін. Мұндай шығындарға есепті кезеңге дейінгі алынған (өткен жылдарда) қызметтер, басқа да материалды емес сипаттағы активтер жатады. Есепті жылдың бастапқы кезеңіне дейін алдын ала төленген шығындардан тиісті көлемде пайда түскен жағдайда, мұндай шығындар осы жылдың шығындарына жазылады.

Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде ұзақ мерзімді активтер біртіндеп шығындарға айналып отырады. Ұзақ мерзімді активтер алдағы кезеңдерде табыс алу мақсатында сатылып алынып, бұлар ұйымның тиімділігі үшін қызмет атқарады. Мұндай активтер есебі алдағы кезеңдердің шығындары түрінде жүргізіледі. Ұзақ мерзімді активтер ұйым қызметінің қаржылық нәтижесіне бірнеше жылдар бойы жақсы әсер етуі керек. Белгілі бір есепті кезеңнің аяғындағы ұзақ мерзімді активтер сомасы әдетте активтер счетынан шығындар счетына аударылады. Мұндай шығындарға: авансталған шығын-дар, жал төлемі, сақтандыру төлемдері, ғимараттардың, құрылғылардың, жабдықтардың амортизациялық сомалары жатады.

Ұзақ мерзімді активтердің белгілі бір бөлігі есепті жылдың ағымдағы операцияларына жұмсалған жағдайда (мысалға, жал төлемі), онда мұндай шығындар осы жылдың шығындары, ал активтердің қазырше қолданылмай тұрған бөлігі алдағы кезеңдерде жұмсалатын шығындар болып танылады.

Қаржылык есепке тән көптеген есеп принциптері басқарушы есеп үшін де қолданылады. Қаржылық есеп объектілерінде жинақталған ақпараттар бірегей тиісті есеп жүргізу ережелеріне тән басқарушы есепте де қолданы-лады. Мысалға, өндірістік шығындар есебін жүргізу басқарушы есеп объекті-сінде, ал шығындар жұмсап табыс алу, мұның есебін жүргізу қаржылық есепке тән.

Сәйкестік принципке тән пайда мен шығындар қорытындысында көрсетілген пайдаға салынған салықты төлеу шығындарының салық есебі, бухгалтерлік есептегі пайданы есептен шығару сомасымен сәйкес келуі керек.

Мысалға, 2006 жылы ұйымдағы бухгалтерлік пайданың көлемі 2000 мың теңге, ал салық салынатын пайда 1500 мың теңге болды. Егер пайдаға салынатын салық 30% болса, онда есепті жылда төленетін пайдаға салынған салық сомасы 450 мың теңге = (1500,0 х 0,30). Егер бұл есептеулерді бухгал-терлік есеп тұрғысынан қарасақ, онда бухгалтерлік пайдаға салынатын салық сомасы 600 мың теңге = (2000,0 х 0,30) болар еді.

Айтылған мысалдарға қарай ұйымның нақты төлеген (450 мың теңге) салығының сомасы бухгалтерлік есептегі пайдаға салынатын салық сомасы-нан аз екендігін және бұл сандар мен мәліметтердің сәйкес еместігін көруге болады.

Сәйкестік принциптің түпкі мақсатына сай кез келген есепті кезең ішінде есептелген пайда, табыстар баптарына сейкес келетін шығындар сомасымен бірдей дәрежеде өлшеніп, табыстар мен шғындар есептілігінде бірдей кезеңде көрсетілуі керек. Егер түскен табыстар белгілі бір есепті кезенде есепке алынса, онда табыстарды алуға жұмсалған шығындар да осы кезеңде есепке алынады.

Сондықтан алынған пайданы есепке алу кезеңі, пайда алу үшін сатылған өнімдер кезеңіне сәйкестіріледі. Мысалы, ай ішіндегі 40,0 мың сома жыл бойы өзгеріссіз қалуы мүмкін деген ұғым болмауы керек.  Есеп мөліметтері өзімен өзі ғана қалыптасатын фактілер емес. Есеп мәліметтері ұқсас мәлімет-термен (бір мағынадағы мәліметтермен) бірдей кезеңде салыстырылып, сейкестікке келтірілген жағдайда ғана маңызды болады.

Шығындарды сатудан түскен табыстар мен теңестіру принципі

Құндылықтарды сатып алу және өндіру шығындары бұларды сатудан алынған табыстарды есепке алу уақытымен сай келе бермейді. Қаржылық қорытындыны дәлме-дәл өлшеу біртекті операциялар бойынша алынған пайда мен жұмсалған шығындарды теңестіруде ғана анықталады.

Мысал. Тапсырыс берушілерге алдағы кезеңде сату үшін  жүк машинасының екі маторы 20 млн. теңгеге сатылып алынды. Сатудан түсетін түсім әлі түспегендіктен, маторлар ұйымның активінде «Материалдар» счетында көрсетіледі.

Арада бірнеше ай өткен соң бір матор сатылып, бұдан алынған түсім  12 млн. теңге болды. Бұл түсім сатылған матор құнымен 10 млн. теңге теңестіріліп, маторды сатудан түскен пайда 2 млн. теңге анықталды.

Сатылмай тұрған екінші матор активтер құрамында қала береді.

Сатудан алынған  табыстар мен сатылып алынған құндылықтар құнын теңестірудің басқада варианттары қолданылуы мүмкін. Бұларға:

1) Ақша төлеу мен активтер жұмысау шығындары ағымдағы есепті кезеңде теңестіріледі.

2) Құны төленген активтер келесі есепті кезеңде жұмсалатын шығындар сапасында танылып, баланста көрсетіледі.

3) Өткен есепті кезеңде құны төленген активтер ағымдағы есепті кезеңде жұмсалған шығындар құрамына жазылады.

4) Өткен есепті кезеңде жұмсалған шығындар құны келесі есепті кезеңде төленеді.

5) Ағымдағы есепті кезеңдегі баланста көрсетілген міндеттемелер төленетін міндеттемелер сапасында көрсетіледі.

Осы есепті кезеңге жатпайтын табыстар алдағы кезеңдердің табысы сапасында жеке көрсетілетіндігі айтылды.

8-тақырып.  Меншікті капитал есебі

 

8.1.   Жарғылық капиталды қалыптастыру тәртібі және оның мағынасы

8.2.   Акционерлік (жарғылық) капитал есебі

8.3.  Резервтік капитал

 

8.1.  Жарғылық капитал есебі

Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметгі бастауды қамтамасыз ету үшін жанадан құрылған кәсіпорыннын, жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.

Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың, мемлекеттің қаражаттарының, материалдық емес активтердің және баска да мүліктердің немесе мүліктік құкықтарының есебінен құрылады. Сонымен қоса, жарғылык капитал жаңадан құрылған занды тұлғалар өз қызметін бастау үшін бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың (акционерлердің, катысушылардың) қатысу үлесін және кепілдік сипатын анықтайды.

Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салымдары, ақ ша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік құқық та және басқа да мүліктер (интеллектуалдық қызметгің нәтижесіне берілген құқын да қоса алғанда) болуы мүмкін.

Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарлық капиталына натуралды нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшалардың келісімі бойынша немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік құқығы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың кұнының сомасы жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды тәуелсіз эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер қайта тіркелген кезде қатысушылардың ақшалай салымдары бухгалтерлік кұжаттармен не болмаса аудиторлық есеп берулерімен қуатталып бағалануы мүмкін.

Осындай бағалау кезеңінен бастап, бес жыл бойы шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылтайшылары (қатысушылары) өздері қосқан сомаларының шегінен артық бағаланған салымдарына субъекті кредиторларының алдында бірлесіп жауап береді.

Егер де салым ретінде субъектіге мүлікті пайдалану құқы берілсе, онда бұл салым үшін төленетін төлемнің мөлшері, құрылтайшылардың құжаттарында көрсетілген барлық мерзімі үшін есептелген сомадан анықталады.

Мүліктік құқы жоқ және басқа да материалдық емес игіліктерді жеке салым ретінде жасауға рұқсат етілмейді, сондай-ақ қатысушылар серіктестікке бір-бірінің қарызын өзара есептесуге жаткызуына болмайды.

    Жарғылык капитал — «жарғы» деген сөзден алынған — ұғымды анықтайтын ережелердің жиынтығы, белгілі бір ұйымнын атқаратын кызметінің тәртібі, немесе актив кұндарының екінші жағынан көрінуі, яғни жарғылық корға салынған активтердін жалған және номиналдык құны.

 

Қосымша және жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің жарғылық капиталының бастапқы мөлшері құрылтайшылардың салым сомасына тең болады және құжаттарын мемлекеттік тіркеуден өту үшін берген күнінде, оның мөлшері жүз айлық есепті көрсеткіштен кем болмауы керек.

Аталған серіктестіктер тіркеуге дейін өздерінің жарғылық капиталының жалпы сомасының 25%-тей мөлшерінде соманы төлеуге міндетті. Бірақ ол жарғылық капиталының минималды сомасынан кем болмауы керек. Жалпы жиналыстың шешімімен бекітілген мерзімде серіктестіктің барлық қатысушылары жарғылық капиталына берешегін толығымен өтеуі тиіс.

Ол мезгіл серіктестіктің тіркелген күнінен бастап саналады және ол бір жылдан. аспауы керек. Егерде серіктестіктердің қатысушылары белгіленген мерзімде өз үлестері бойынша міндеттемесін орындамаса, онда қатысушылар өзінің есебінен бермеген үлесінің бір бөлігін қосуы керек, болмаса олардың жарғылық капиталы косатын үлесіне дейін азайтылады.

Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері бірыңғай валюта көрсетілген барлық шығарылған акцияның номиналды (атаулы) құнына тең болады. Қоғам өзінің шығады деп жариялап койған акцияларының барлығын немесе тек бір бөлігін ғана шығаруы және орналастыруы мүмкін. Ол жағдайда жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын жарияланған жарғылық капиталының толық төленуін қарастырады. Ашық акционерлік қоғамы өзінің жарияланған жарғылық капиталының кем дегенде 25% тіркеместен бұрын төлеуі тиіс.

Жарияланған жарғылық капиталының минималды көлемі ашық акционерлік қоғам үшін — бес мын, минималды есептік керсеткішін, ал жабық қоғам үшін — жүз минималды есептік көрсеткішін кұрайды.

Акционерлердің жалпы жиналысында анықталған әрі жарияланған санының шегінде акцияны шығарудың жағдайы, мерзімі, саны директорлар Кеңесінің шешімімен белгіленеді.

Қоғамның шығарылған (төленгең) жарғылық капиталының деңгейі шығарылатын акцияның номиналдық (атаулы) құнына тең болады. Шығарылған (теленген) жарғылық капитал жаңадан шығарылған немесе сатып алынған және жойылған акцияларына сәйкес өзгеруі мүмкін. Бұл жерде шығарылған акцияның номиналды кұнының жиынтық сомасы әрбір коғам типіне белгіленген минималды деңгейден төмен болмауы керек.

Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және орналастырылып біткен сон ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі; жарияланған капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға жарғылық капитал азайтылады.

Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.

Барлық кредиторларға кем дегеңде 30 күн бұрын хабарланған соң, жарияланған жарғылық капиталын азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда кредиторлар өзінің алашағын толык деңгейде, әрі тез арада талап етуге құқылы. Қоғам акциялары жай және айрықша болып келеді.

Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқтарын қанағаттандырады:

дивидендтер алуын;

қоғамды басқаруына қатысуын;

қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса алатындығын.

Қоғам тек иесі жазулы (атаулы) акцияны шығаруға құқы бар. Иесі жазулы (атаулы) акцияның қозғалысы, яғни акцияның өз ұстаушысын ауыстыру, қатаң тәртіпте арнайы құжатта – акционерлік қоғамның акционерлерінің тізімінде белгіленеді. Иесі жазулы (атаулы) акцияның кұқын, тек тізімге енгендер ғана пайдалана алады.

Жарғылық капиталдың қолда бары және қозғалысы «Жай акциялар», «Айрықшалығы бар акциялар», «Қоскдн үлестер мен жарналар» шотгары енетін «Жарғылық капиталы» деген шоттар бөлімшесінде жүргізіледі.

«Жарғылық капитал» бөлімшесінің шоттары бойынша қалдығы, оның құрылтай құжа ттарында көрсетілген жарғылық капиталының мөлшеріне сәйкес келуі керек. бөлімшенің шоттары бойынша жазу жарғылық капиталдың белгіленген тәртібі бойынша жүреді, олардың ұлғайған немесе азайған жағдайында  құрылтай құжаттарында да тиісті өзгерістер енгізіледі.

«Жарғылық капитал» бөлімшесінің шоттары бойынша операцияларын қарастырайық.

«Жай акциялар «Айрықшалығы бар акциялар» шоттарының кредиті бойынша акционерлік коғамның жарғылық капиталына салынатын салымдары бойынша қатысушылардың қарыз сомасы көрініс табады, ал ол 511-ші «Төленбеген капитал» шотымен корреспонденцияланады.

 

Шығарылған акциялардың (салымдардың) немесе жарналардың номиналдық құны төленсе, онда ол:   Егер де шығарылған акциялардың номиналдық кұны негізгі құралдармен, материалдық құндылықтармен және басқа да активтермен төленсе, онда мына шоттар дебеттеліп:   Жоғарыда атап өткеніміздей, жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің жарлық капиталын қалыптастыру процесі бір жылдан аспауы керек, егер де бұл мерзім сақталмаса, онда ол бойынша есептелген пайыз сомасының белігі немеесе оның бір бөлімі, яғни жарғылық капиталына жетіспей тұрған сомасы  «Есептелген пайыз» шотынын дебеті бойынша және  «Акция бойынша дивидендтер мен пайыз түріндегі табыс» шотының кредиті бойынша керсетіледі.

Егер де аталған жағдай орындалмаса, онда жарғылық капиталына жетіспей тұрған сомаға тиісті түзетулер жасалынады, ол кезде  шоты дебеттелген және  шоты кредиттелген – қызыл жазылады.

Серіктестіктердің қатысушысы мүшеліктен шығып кетсе, онда оның үлесін үшінші тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық капиталдың сомасы өзгермейді, тек қатысушылардын құрамында ғана өзгерістер болады.

Егер де катысушылар шығып кетсе, онда соған байланысты жарғылық капитал да азаяды, демек: шоты дебеттеледіде,   Егер де акционерлік қоғамның мүшелері өз акцияларын қайтып алса, шоттары дебеттеледі де, – «Қайтып алынған капитал» шоты кредиттеледі.

 

8.2. Акционерлік (жарғылық) капитал есебі

 

Ұйымдарды бастапқы кезеңде құру және бұлардың атқаратын қызметін бастау процесіне меншік иелерінің,  сондай-ақ басқа да тұлғалардың осы ұйымға салған қаражат көздерін – жарғылық капитал немесе акционерлік капитал деп атаймыз.

Қазақстан Республикасының заңнамаларына сай үлес қосушылардың бастапқыда қалыптастыратын  жарғылық капиталдың сомалық көлемі бір жүз айлық  есепті көрсеткіштен кем болмау керек.

Өз қызметін жүргізуші ұйымдардың меншікті түрде белгілі бір сомада капиталы болуы керек. Капитал материлады құндылықтардан, негізгі құралдардан, материалды емес активтерден, ақша қаражаттарынан, қаржылық салымдардан және кәсіпкерлік әрекеттер жүргізу мақсатында құқықтық және үстемдік алу шығындарынан қалыптасады.

Бухгалтерлік есепте өз міндетін атқарушы капиталды баланстың активінде, ал активті капиталдың қаржыланған көздері мен төленуі баланстың пассивінде көрсетіледі.

Активті капитал немесе өз міндетін атқарушы капитал негізгі және ағымдағы (айналыстағы) капитал болып бөлінеді.

Негізгі капитал – негізгі құралдардан, материалды емес активтерден, ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардан және аяқталмаған құрылыстардан қалыптасады. Бұлардың бухгалтерлік есебі оқулықтың тиісті тарауларында қаралды.

Активті (өз міндетін атқарушы) капиталдың қаржылық көздері (әсіресе ашық акционерлік қоғамдарға тән) меншікті және қарыз капиталынан қалыптасады. Бұлардың есебін жүргізудің әдіснамалық тәртібі осы тарауда енді қаралады.

Ашық акционерлік қоғамға тән өз міндетін атқарушы активті капитал қалыптастырудың көздері төмендегі сүлбеде берілді.

 

Капитал қалыитастыру көздері

 

Қарыздағы капитал

Меншікті капитал

 

 

 

 

 

Жарғылық капитал

Қосылған капитал

Ұзақ мерзімді капитал

Қысқа мерзімді капитал

 

				Несиелер		Зайымдар		Несиелер		Зайымдар
Резервтік капитал		Резервтік қорлар

 

Бөлінбеген пайда

 

Ұйымдық құрылым үлгісіне қарай ұйым капиталы:

жарғылық (акционерлік) капитал;

үлестік сапада салынған капитал;

пай жарнасындағы капитал сапасында ажыратылып жазылады.

Кез келген, қандай ұйымдық үлгіде болмасын меншікті капитал үш көзден:

кәсіпкерлік әрекеттерді бастау мен қалыптастыру және пайда табу мақсатында меншк иелерінің, акционерлердің және серіктестік мүшелерінің құрылған осы ұйымға, өздерінің жинақтаған ақшаларын және ақша қаражаттарына тән мүліктер мен құндылықтар құнын жарна түрінде салудан;

ұйымның қаржы-шаруашылықтық айналысына қалдырылған, дивиденттер төлеуге жұмсалмаған, жаңа активтер (мүліктер) құру үшін капиталданған пайдадан;

мақсатты қаржыландыру мақсатында мемлекттен, қоғамдық және жеке тұлғалардан жәрдем көрсету (субсидий) сапасында тегін алынған мүліктер немесе ақша қаражаттарынан қалыптасады.

Бухгалтерлік есепте меншікті капитал бірнеше құрамдас элементтерге: акционерлік (жарғылық) капиталға; қосылған капиталға; резервтік капиталға және бөлінбеген пайдаға бөлініп қаралады.

Жарғылық капиталдың мөлшері – акциялардың түрлері мен атқаратын міндетіне қарай белгіленген акциялардың саны, бір акцияның номиналдық құны, артықшылығы бар акциялардың саны сияқты мәліметтер акционерлік қоғамның жарғысында анықталып көрсетіледі. Жарғылық капиталдың мөлшері акционерлердің жалпы жиналысында бекітіледі.

Акционерлік  капитал – құрылған заңды тұлғадағы акционерлік қоғамның меншігі түрінде үздіксіз жылдар үшін қалыптасады. Сондықтан, қабылданған тәртіпке сай акционерлік қоғам таратылғанға дейін акционерлік қоғамға салған өзінің акциясын акция салушы тұлғалар қайтарып ала алмайды. Алайда акционерлер өз акциясын қор биржасында (рынокта) қайта  сатып алып, ақша эквивалентін қайтарып алу мүмкіндігі қарастырылады. Мұндай жағдайда акционерлік қоғамда акционерлердің құқығы басқа меншік иесіне – акция ұстаушыларға өтеді.

Ұйым меншігіне немесе меншіктегі ұйымға үлес қосушыларды акционерлер деп атаймыз. Акционерлердің екі категориясы: қарапайым және артықшылықтағы акция ұстаушы заңды және жеке тұлғалар болып ажыратылған. Бұл категорияға сай меншіктегі акциялар, қарапайым және артықшылықтағы акциялар деп аталынады.

Енді қарапайым акциялардың есебіне тоқталамыз.

Қарапайым акциялар есебі. Әр акцияның бетіне белгілі бір соманы жазып, шығарылған акцияларды номиналдық құндағы акциялар деп атаймыз.

Барлық акциялардың номиналдық құнының жалпы жинағы мен акционерлік капитал сомасының жалпы жинағының айырмасы төленген акционерлік капитал деп аталынады.

Мысал. «Арна» компаниясына Мағжан мырза 100 000 теңге ақша құйып, қарапайым бір акцияның номиналдық құны 10 теңге тұратын акцияларды 10 000 теңгеге сатып алды делік.

Сонда: Дт «Ақша қаражаттары» – 100 000

Кт «Қарапайым акциялар» –                10 000

Кт «Төленген акционерлік капитал» (90 000)

Акционерлік капитал                100 000

Меншік түріндегі ұйымды құрған кезде акционерлер директорларының кеңесінде:

а) белгілі сандағы акциялар шығару;

б) шығарылған акциялардың белгілі бір бөлігін инвесторларға сату жөнінде шешім қабылданады. Сондықтан шығарылған акциялардың жалпы құны сатылған акциялардың жалпы құнынан әрқашанда көп көлемде болуы керек.

Егер компания өзінің бұрында шығарған және сатылған акцияларын өзі сатып алатын болса, онда мұндай акциялар «қоржындағы (портфельдегі) меншікті акциялар» деп аталынады. Шығарылған акциялардың жалпы құнымен қоржындағы меншікті акциялар құнының жалпы сомасының айырымын айналыстағы акциялар  деп атайды.

Мысал. Компания 300 000  акция шығарып,  акцияның 500 данасын өзі сатып алатын болса, онда осы компанияның қоржынындағы меншікті акциясы 50 000 дана санында есепке алынады да, айналыстағы акциялар саны 250 000 акцияға тең болады.

Компанияның бухгалтерлік балансындағы қарапайым акциялардың мөлшері – компанияның айналыстағы акцияларының санымен көрсетіледі. Егер «Арна» компаниясының шығарған акциясының саны 100 000 акция болса, осы компания 1 акцияны есепті жыл ішінде сату үшін қойылған бағамен 90 теңгемен, 60 000 акция сатты делік.             Сонымен қатар «Арна» компа-ниясы 31 желтоқсан 200х жылы өзі шығарған акцияның 10 000 санын 100 теңгемен сатып алды. Сатылып алынған акциялар саны компанияның қоржынындағы акцияларға қосылады. Сонда  «қарапайым акциялар» сомасы:                                                     60 000 х 90= 5 400 000

10 000 х 100=1 000 000

4 400 000 болады.

Компанияның балансында көрсетілген қарапайым акциялардың және компанияның қоржынындағы меншікті акцияларының сомасы төмендегідей дәрежеде болады:

 

Қоржындағы меншікті акциялар       5 400 000

«азайту»                   100 000

Акционерлік капитал                          4 400 000 теңге.

Акционерлер өз акцияларын басқадай инвесторларға сатқан кезде бұлар, нарық жағдайына сай немесе биржадағы нарықтық бағамен сатады. Нарықтық баға міндетті түрде акциялардың номиналдық құнымен немесе акционерлік капитал мөлшерімен бірдей болуы мүмкін емес. Егер акцияның номиналдық құны 100 теңге болса, акцияның нарықтық құны не жоғары, не төмен болуы мүмкін.

Біздер, ұйым меншігіндегі активті капитал сомасы осы ұйымдағы міндеттемелер сомасының айырымынан туындайтындығын білеміз. Активті капитал мен міндеттемелер айырым сомасы компанияның айналыстағы акцияларының нарықтық жалпы құнымен бірдей болуы да мүмкін емес. Сондықтан бухгалтерлік есепте акционерлердің қойған капиталының нарық-тық құнын анықтау қиындықтар туғызады.

Артықшылықтағы акциялар есебі. Кейбір корпорациялар мен компаниялар қарапайым акция ұстаушыларға қарағанда акция ұстаушылар-дың артықшылығын (жеңілдігі, үстемдігі, терминдері қолданылуы мүмкін) көрсететін акциялар шығарады. Мұндай акцияларды артықшылықтағы акциялар деп атайды.

Егер корпорация жойыла қалған немесе таратылған жағдайда артық-шылықтағы акция ұстаушылар қарапайым акция ұстаушыларға қарағанда акцияның номиналдық құнын бірінші кезекте алуға құқылы болады. Корпорация таратылған кезде 500 артықшылықтағы әр акцияның құны 100 теңге тұратын акциясы бар тұлға қандай жағдайда болмасын 50 000 (500 х 100) теңге ақшаны қарапайым акция ұстаушыларға қарағанда бірінші кезекте алады. Артықшылықтағы акциясы бар тұлғалар корпорацияның төлейтін жылдық дивидендтік сомасын алу үшін де өз үстемдігін пайдаланады.

Егер, «Х»  корпорациясы 100 000 теңгедегі шығарған акциясын міндетті түрде 9% мөлшерінде жылдық дивиденд сомасын төлейтін болса, онда артықшылықтағы акциялар бойынша төленетін дивидендтік сома 9 000 теңге көлемінде есепке алынады.

Әдетте артықшылықтағы акциялар шығару жарғылық капиталдың 25% нан аспауы керек. Акциялар шығару және дивиденд төлеу мәселелері акционерлік қоғамның жалпы жиналысында қаралып шешілуі керек.

Акционерлік қоғамдар қор рыногында сату үшін акциялар шығарып, эмиссиялық операциялар жүргізеді. Сатылған акциялардың номиналдық құны акционерлік қоғамның жарғылық капиталына жазылып, акцияның номиналдық құны мен салыстырғандағы нақтылы сатылған құнының артық дәрежесі эмиссиялық табыс сапасында танылып, қосымша капитал счетына жазылады.

Қазақстан Республикасының есеп жүргізу тәжірибесінде тіркелген барлық жарғылық капитал сомасы ең әуелі «Төленбеген капитал» счетының дебетіне акциялар жөніндегі «Қарапайым» және «Артықшылықтағы» счет-тардың кредитінен жазылады.

«Жарғылық капитал» счетындағы қалдық әлі де сатылмаған және акцияға осы компанияның шығарған акцияларына жазылу жөніндегі құжат рәсімделе қоймаған кездегі акциялардың номиналдық құнымен бірдей немесе аз мөлшерде болуы мүмкін.

Алдын ала акцияға жазылу құжаты рәсімделмей тұрғандағы сатылған акциялардан түскен ақшалар Дт «Ақша қаражаттары», Кт «Жарғылық капитал» және Кт «Қосымша капитал» счеттары бойынша жазылады.

Акциялар сатып алу жөнінде акцияға жазылу келісім-шартында көрсетілген сомада акционерлік қоғамның бухгалтерлік есебінде, ақшаның немесе мүліктердің түскен-түспегендігіне қарамастан жарғылық капитал және қосымша капитал қалыптасады. Акцияға алдын-ала жазылу сомасы берешектер қарызы сапасында «Қатысушылар табысы бойынша есеп айырысу» счеты дебеттеліп, «Жарғылық капитал», «Қосымша капитал» счеттары кредиттеледі.

Акцияға жазылу жөніндегі келісім-шартқа акцияны сатудың бағасы, қарыздарды жабу мерзімі, төлеудің түрлері (теңге, доллар) және мүліктер құны, төлеуге қабылданған акциялар саны жазылуы керек. Акцияға иелік ету құқығын акцияға жазылушылар акциялар құнын келісім-шартқа сай толығы-мен төлегеннен соң ғана ала алады.

Акцияға жазылу жөніндегі келісім-шарт бойынша акционерлік қоғамға берілетін мүліктер: материалды емес активтер, негізгі құралдар, инвестициялар, материалдар, тауарлар счеттарының дебетіне «Қатысушылар табысы бойынша есеп айырысу» счетының кредитінен жазылады.

Салымдар мен пай жарналарының есебі. Бірлесіп кәсіпкерлік атқару үшін өндірістік кооператив түрінде құрылған ұйымға салынған мүліктер сомасын пай қоры деп атаймыз. Пай қоры кооператив мүшелерінің салған жарналарынан қалыптасады.

Кооператив жарғысында бекітілген жағдайларға сай капитал жинақтауға арналған қаражаттар пай қорына қосылып, кооператив мүшелерінің салған пай жарнасының сомасына қарай кооператив мүшелеріне пропорционалды әдіспен төленіп отырады.

Өндірістік кооперативтің тапқан таза пайдасы осы  кооперативтің жарғысына сай кооператив мүшелеріне (жұмыс күні саны, тапқан еңбек ақысы, өндірген өнімнің сомасы т.б.) сай таратылады.

Өз мүшелігін тоқтатқан кооператив мүшелері өздері салған пай жарналарын ақшалай немесе натуралды түрде алуына болады. Кооператив мүшелігінен шығып кетушіге пай жарнасының сомасы жылдық есеп бекітілгеннен соң беріледі.

Пай қорының есебі кооператив мүшелерінің бет есебінде: кооператив мүшелерінің ақша және мүлік түрінде салған жарнасы; кооператив мүшелерінің тапқан пайдасының белгілі бір бөлігін пай қорына аударуы жөніндегі операциялар есебі жүргізіледі.

Пай қоры құрылғанда және басқада көздерден көбейтілгенде

Дт «Ақша қаражаттары»

Кт «Пай қоры  немесе пай салымы» счеттары бойынша жазылады жазылады.

Пай қорының азаюы кооператив мүшелеріне пайлық төлемдер төленгенде немесе берілгенде, жұмсалынған шығындар есебінен азайтылып отырады.

Дт «Пай қоры немесе пай салымы»

Кт  «Кооператив мүшелерімен есеп айырысу» жылдың аяғында «Жиынтық табыс (зиян)» счеты бойынша жазылады.

Өз меншігіндегі акциясын сатып алу немесе капиталды азайтудың есебі. Акционерлік қоғам акционерлер жиналысының шешіміне  сай өздері шығарған акцияларын қайта тарату, акциялар құнын жою т.б. мақсаттар үшін өз акцияларын сатып алу құқысы болады. Айналысқа түсірілген акцияларды акционерлік қоғамның сатып алуы жөніндегі операциялар нақтылы сатып алу бағасымен «Ақша құжаттары – сатылып алынған акциялар» счетына кіріске алынады. Мұндай акцияларды акционерлік қоғам өз балансында ұстап, қор биржасында қайта сатуы мүмкін. Акционерлер шешіміне сай сатылып алынған акциялар сомасына қоғамның жарғылық капиталы азайтылып, акциялардың саны мен сомасы жойылады. Сатылып алынған акцияларды бухгалтерлік баланста  ұстау мерзімі әр елде әр түрлі болуы мүмкін. Баланста тұрған акциялардың ұстау мерзімі аяқталған кезде акцияларды не сату немесе жою керек. Мұның нәтижесінде жарғылық капитал сомасы азайтылады.

Өз акциясын сатып алған жағдайдағы айналыстағы акцияларға диви-денд есептелінбейді және төленбейді. Акционерлік қоғам жойылған кезде мұның мүліктерін таратып алу жөніндегі операциялар меншікті акциялар қозғалысына ешқандай қатысты болмайды.

Егер, меншіктегі акциялар сатып алу құнынан жоғары бағамен сатылса, онда артық алынған сома акционерлік капитал құрамындағы төленген капитал счетының кредитіне, яғни «Қосымша капитал» счетының кредитінде көрсетіледі, ал меншіктегі акцияның сату бағасы акцияның құнынан аз сомада сатылса, онда кем дәрежедегі сома акционерлік капитал құрамындағы «Қосымша капитал» счетының дебеті арқылы шегеріледі.

Мысал. 15 000 қарапайым акция 2 000 теңге номиналдық құнымен сатылып алынды – 30 000 мың теңге (15 000 х 2 000); Акциялардың нарықтық құны 4 000 теңге болғанда – 60 000 мың теңге (15 000 х 4 000). Артықшылықтағы 4 000 акция 5 000 теңге номиналдық құнмен сатылып алынды – 20 000 мың теңге (4 000 х 5 000). 7 000 акция нарықтық құнмен – 37 100 мың теңге (7 000 х 5 300) сатылды. Бұларды сатып алудағы құны – 28 000 мың теңге (7 000 х 4 000).

Осы мәліметтерге сай бухгалтерлік есепте мынандай жазулар жазылуы керек.

1. Қарапайым және артықшылықтағы сатылып алынған акциялардың жалпы сомасына 80 000 мың теңге (60 000 + 20 000); Бұл операция төмен-дегіше:

Дт «Ақша қаражаттары – сатылып алынған акциялар»  80 000

Кт «Есеп айырысу счеты»                                                 80 000 бойынша жазылады.

2. Артықшылықтағы 4 000 акцияны жою есебінен жарғылық капитал сомасы азайтылды:

Дт «Жарғылық капитал»                     20 000

Кт «Қосымша капитал – сатылып алынған акциялар»  20 000.

3. Акционерлік қоғамның бұрында сатып алған 7 000 акциясы сатылды:

Дт «Қосымша капитал»        28 000

Кт «Ақша қаражаттары»       28 000.

Дт «Есеп айырысу счеты» немесе «Берешектер қарызы»  37 100

Кт «Қосымша капитал».                                                           37 100.

Қазақстандық бухгалтерлік есеп жүргізу тәжірибесінде акционерлік капиталға салынған негізгі құралдар, инвестициялар, материалды емес активтер, таза инвестицияларды қайта бағалау  процесінде туындаған не көп, не аз дәрежеде анықталған айырым операциялары есебін жүргізуге «Қосымша төленбеген капита» счеты арналған.

 

8. 3. Резервтік капитал есебі

 

Акционерлік қоғамдар  және басқада шаруашылық жүргізуші қоғамдар міндетті түрде пайданың есебінен резервтік капитал құрады. Резервтік капитал мөлшері акционерлік қоғамның жарғысында  жарғылық капиталдың 15% нан кем емес дәрежеде белгіленеді. Резервтік капиталдағы қаражат алдын-ала анықталмаған зияндарды жабуға арналады. Қоғамның басқада қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда резервтік капиталдағы қаражат көздер акционерлік қоғам шығарған артықшылықтағы акциялар бойынша дивиденттер төлеуге, облигациялар пайызын төлеуге жұмсалынады. Резервтік капитал қаражатын жұмсау акционерлік қоғамның жарғысында жазылады. Белгіленген резервтік капитал көлемі толығымен қалыптасқанға дейін акционерлік  қоғам өзінің тапқан таза пайдасынан әр жыл сайын резервтік капиталға аударып отырады. Мақсатты жұмсау нәтижесінде, сомасы азайған резервтік капиталға әрбір келесі жылы таза пайданың есебінен қосымша аударымдар жасалынып отырады.

Әр жыл сайын резервтік капиталға аударылатын соманың мөлшері акционерлік қоғамның тапқан таза пайдасының 5% нан төмен болмауы керек.

Резервтік капитал құру барысында «Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян)» счеты дебеттеліп, «Резервтік капитал» счеты кредиттеледі.

Резервтік капиталдағы қаражаттар жұмсалған кезде  «Резервтік капитал» счеты дебеттеліп, «Акциялар бойынша есеп айырысу (акциялар түріне қарай)» счеттеры кредиттеледі.

 

 

             9-тақырып. Қаржылық есептілікті ұсыну (ХҚЕС 1)

 

9.1. Нарықтық қатынастар жүйесіндегі қаржылық есеп тұжырымдамасының (концепцияларының) негіздері.

9.2. Қаржылық есеп жүйесінің сапалық принциптері

9. 3. Қаржылық қорытынды есеп элементтерін бағалау

 

9.1. Нарықтық қатынастар жүйесіндегі қаржылық есеп тұжырымдамасының (концепцияларының) негіздері.

 

Қазақстан Республикасында қаржылық қорытынды есеп қалыптастырудың негізін реттеу «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық  есептілік» туралы (2007 жылғы ақпанның 28-і № 234-111 ҚРЗ) заңда және «Қаржылық қорытынды есеп даярлау және тапсырудың тұжырымдамалық негізінде», сондай-ақ №30 «Қаржылық қорытынды даярлау» стандартында қаралып, мұндай ресми түрдегі құжаттар қаржылық қорытынды есеп жүйесіндегі тұжырымдамалық принциптерді қолдануға арналған. Сыртқы пайдаланушылар мүддесін қанағаттандыру мақсатында «Қаржылық қорытынды  есеп даярлау және тапсырудың концептуалды негізіне» сай қаржылық қорытындының негізін құраушы ережелер анықталады, ал №30 «Қаржылық қорытынды даярлау» стандартында қаржылық қорытынды есептің атқаратын міндеттеріне сай мына төмендегідей: «Қаржылық қорытынды есеп ұйымдар қызметінің қаржылық нәтижелерін және бұлардың өзгеріске түсуі жөніндегі ақпараттар даярлауға арналған» түрде  анықтама берілген.

Тұжырымдамалық негіз қаржылық процеске қойылған мақсаттарға көзқарас білдіруді, қаржылық қорытындының  міндеттерін, пайдаланушылырдың басымдылығын, қорытынды есеп мазмұны мен құрамын т.б. сипаттауға арналған. Сондықтан қаржылық қорытынды есепке көзқарас білдіру жүйесінің барлығы, сондай-ақ мұның мақсаты мен қаржылық қорытынды есеп даярлауға қойылатын талаптар ХҚЕ 1 «Қаржылық қорытынды есеп тапсыру» стандарты негізінде қаралған.

Тұжырымдамалық негіз қаржылық қорытынды есеп ақпараттарын пайдаланушылар мүддесіне қарай қаржылық қорытынды есептің мақсаттарын анықтайды. Есеп тұжырымдамасы – бухгалтерлік есеп жүйесінің негізін салушы  принциптер мен ережелерден туындаған. Есептің базисі – әдістер жиынтығынан және есеп саясаттарын жасауға қолданылатын тәсілдерден туындаған. Қорытынды есеп ақпараттарының негізін құрайтын әдіснамалық нұсқаулар мен қолданбалы әдістер жалпы бухгалтерлік есеп жүйесіне тән іргелі тұжырымдамалық негізге сай қалыптасқан.

Тұжырымдамалық негіз салыстырмалы ақпараттар даярлау мен тапсырудың негізін құрайды. Салыстырмалы ақпараттарды зерделеу нәтижесінде ұйымдардың қаржылық жағдайы нәтижесін активті тұрғыда толық бағалауға, сондай-ақ қаржылық ақпараттардан тыс басқада  ақпараттарды салыстырып зерделеуге болады.

ХҚЕС-ның берген анықтамасына қарай бухгалтерлік есепке тән тұжырымдамалық негіз деп- «қаржылық есеп пен қорытындының табиғатын, оның  атқаратын міндетін, бұлардың аражігін анықтайтын, стандарттар жасау процесіне қайшы келмейтін, өзара байланыстағы мақсаттар мен принциптердің келісілген жүйесін» айтады.

Осы анықтама маңызына зер салып түсінген жағдайда біздер, қаржылық қорытынды есеп жүйесінің басымдығын, ал стандарттар болса келісілген арнайы ережелерге сәйкес жасалынатындығын білеміз. Қаржылық ақпараттар үнемі өзгерісте болып, мұның мазмұны өткен шақтағы оқиғаларға тәуелді түрде болады. Қандай жағдайлар мен оқиғаларға тән өзгерістер болмасын, түзу баланс жасау әрқашанда сақталуы керек.

Негізінен  тұжырымдамалық негіз:

– қаржылық қорытынды есеп құру мен мұның мазмұнын тануға;

бухгалтерлік есеп жүргізу мен ұйымдастыру жөніндегі жалпы тәсілдер және амалдармен бухгалтерлік есеп ақпараттарын пайдаланушы мамандарды қамтамасыз етуге;

бухгалтерлік есеп жөніндегі жаңа нормативтік актілерді әр кезеңдерде жасау мен қайта қараудың негізін қамтамасыз етуге;

нормативтік актілермен реттелмеген мәселелер жөнінде шешім қабылдаудың базалық негізін салуға;

бухгалтерлік қорытынды есеп құрамындағы мәліметтерді пайдаланушы жақтарға түсінікті жолдармен беруге арналған.

Жоғарыда айтылған мәселелерді шешу мақсатында Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің  29 қазан 2002 жылғы № 542 бұйрығымен «Қаржылық қорытынды даярлау мен тапсыру жөніндегі тұжырымдамалық негіз» (ТН) құжаты қабылданды.

ТН-дің кіріспе тарауында қаржылық қортындының жалпы мәселелері, мұны қолданудың өрісі, қандай мақсатта қолданылынатындығы, ақпараттар пайдаланушылардың рөлі мен мүддесі сипатталынған.

ТН-де ақпараттарды пайдаланушылар, меншік иелері (акционерлер, инвесторлар), қарыз берушілер, қоюшылар, сатып алушылар, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар аталынған. Сонымен қатар ұйым басшылырының қаржылық қорытынды даярлау мен тапсырудағы жауапкершілігі де көрсетілген. Ұйым басшылары мен бухгалтерлік есеп мамандары қаржылық қорытынды есептегі ақпараттарды жақсы пайдалану арқылы жоспарлау, шешім қабалдау және тексеру процестерін атқаратындығы да осы ТН-де қаралған. Өз мүддесін қанағаттандыру мақсатында ұйым басшылары қосымша ақпараттар құрып, мұның үлгісі мен мазмұнын ашып көрсетуіне де болады. Осы айтылғандарға байланысты қаржылық қорытынды есеп өрісіндегі ақпараттарды ұйым басшылары, қаржылық көрсеткіштерді талдаушылар, салық органдары, делдалдар т.б. кеңінен қолдана алады.

Қазақстандық ТН-де ұйымдардың қаржылық қорытындысының сапалық сипаты және тиісті қосымшалар мен түсініктемелер жазылған. Қаржылық қорытынды есеп жасаудың негізгі мақсаты – қажетті ақпараттармен сыртқы және ішкі пайдаланушыларды қамтамасыз ету болып табылады. Пайдаланушылардың мақсаты – қажетті экономикалық шешім қабылдаумен  тығыз байланыста болады. Шешім қабалдаудың бірінші кезектегі ең негізгі мақсаты – ұйымдардың қызмет өрісіндегі экономикалық ресурстардың тиімділігін арттыру, сондай-ақ осы ұйымға салынған инвестициялар, несиелер және алынған қарыздар жөнінде нәтижелі шешімдер қабылдау.            Сондықтан да, қаржы қорытындысы ақпараттарын пайдаланушы жақтар ақша ағыны, мұның эквивалентті және өтімділік пен өтеушілік, ресурстар, міндеттемелер, ұйымның жалпы қызметіне тән мәліметтерді ұдайы зерделеп талдауы керек. Қаржы құрылымы (әсіресе бухгалтерлік баланс) жөніндегі ақпараттар алдағы кезеңде қажет деп табылған қарыз алу және инвестициялар келтіру жөніндегі мәліметтерді, сондай-ақ болашақта түсетін ақша және табыс көлемін анықтауға, сонымен қатар осы ұйымда үлесі бар қатысушылар арасында дивидендттік сомаларды бөлу үшін өте пайдалы.

Қазақстандық ұйымдардағы қаржылық қорытынды есеп жасаудың түпкі мақсаты – ақша қозғалысы, табыстар мен шығындар, инвестициялар, несиелер және меншікті капитал өрісіндегі ақпараттарды қалыптастыру болып табылады.

Негізінен Қазақстандық ТН ұйымдардың есеп жүргізу тәжірбиесіне мемлекеттік басқару органдарының тікелей араласып отыруына байланыста қаралған. Қазақстан аймағында қызмет атқаратын барлық ұйымдар Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінде қабылданған бухгалтерлік есеп счеттарының бірегей  жоспарын, мұны есеп тәжірбиесінде қолдану жөніндегі әдіснамалық ұсынысты, бухгалтерлік есеп өрісіндегі  фактілерді типтік корреспонденциялауға байланысты, сондай-ақ есеп жасау мен тапсыру жөнінде қойылған талаптарды сақтауға міндетті.

Яғни, күні бүгінге дейін еліміздегі есеп жүргізу тәжірбиесі басқада өркениетті елдердегі есеп жүргізу тәжірбиесінен едәуір айырықша жағдайда қалыптасып келеді. Мысалға, американдық есеп тұжырымдамасы негізінен инвесторлар мен несиелендірушілерді қаржылық қорытынды есеп ақпараттармен қамтамасыз етуге арналған. Мұнда салық жүйесіндегі мәселелер қаржылық қорытынды есеп жүйесіндегі мәселелерге тәуелді болмай, жеке шешіліп отырады.

Осы қаралған айырықша мәселелерге сай, біздер – қазақстандықтар, әлемдік тәжірбиедегі есеп жүргізу моделінің бірін тыңдай отырып, осы моделдік негізгі бағытын ұстана отырып, өз елімізге тән қаржылық есеп тұжырымдамасын жасауға толық мүмкіндігіміздің бар екендігін ескертпекпіз.

Сонымен қатар, дайындалып, қабылданған концептуалды негіз ұйғарымдарына сәйкес әрбір елдерде қаржылық есеп жүргізу мен мұны ұйымдастыруға байланысты стандарттар қалыптасатындығын да айтқан жөн. Мысалға, қазақстандық бухгалтерлік есеп жүргізу тәжірбиесіне жоғарыда айтылған 30 «Қаржылық қорытынды тапсыру» стандарты енгізіліп, осы стандарттың өзі қазақстандық  және халықаралық тұжырымдамалық негізге, сондай-ақ, басқа да ресми құжаттарға сай жасалынғандығын айтуға болады.

Сонымен, халықаралық есеп стандарттары жөніндегі комитеттің атап көрсетуіне байланысты, қаржылық қорытынды есептің мақсаты – тиімді экономикалық шешімдер қабылдау болып табылады. Яғни, қаржы нәтижесін бағалау мен талдау, экономикалық шешім қабылдау жөніндегі нәтижелі процесс түрінде қаралуы керек.

Алайда, ұйымның қаржы қозғалысын бағалау және бухгалтерлік есеп принциптері мен арнайы тәсілдерді қолдану есеп жүргізудің сапасына тікелей байланысты. Осы айтылғандарға байланысты біздер, бухгалтерлердің пайдалы және сапалы ақпараттар даярлайтындығын, ал ақпараттарды пайдаланушы жақтар тиімді шешім қабылдап, зерделеушілік міндет атқаратындығын естен шығармауымыз керек.

Ендігі жерде – оқырман қауымға біршама түсінік беру мақсатында «бухгалтерлік қорытынды» және «қаржылық қорытынды» есеп терминдерінің маңызына түсінік беріп, мұның арақатынасына байланысты ерекшеліктерге тоқталмақпыз.

Бухгалтерлік қорытынды есеп өрісінде ұйымдардың қаржы нәтижесі және бұлардың қаржылық жағдайы және мүліктік жағдайы жөніндегі объективті сенімді ақпараттар даярланады. Сондықтан бухгалтерлік қорытынды жөніндегі процеске тән әрбір жекелеген ұйымдар  (субъектілер) мүліктік экономикалық кешен түрінде қаралады. Өзінің экономикалық қағидалары мен атқаратын міндеттеріне қарай қазақстандық бухгалтерлік қорытынды есеп ұлттық бухгалтерлік есеп жөніндегі тұжырымдамаға және еліміздегі салық  заңнамаларына қарай бағытталған.

Ұйымдарда жасалынатын бухгалтерлік қорытындының негізгі міндеттері – қатысушы жақтар арасында қалыптасқан шаруашылық қатынастардың қалай орындалғандығын, сондай-ақ шаруашылық операцияларының (фактілердің) экономикалық тиімділікке сәйкес келетіндігі жөніндегі мәліметтерді есеп ақпараттарын пайдаланушы жақтарға даярлап беру болып табылады. Осы айтылған негізгі міндетке сәйкес бухгалтерлік қорытынды деп – ұйымның қаржы жағдайы жөніндегі ақпараттық жүйені сондай-ақ ұйымның қаржылық қызметінің нәтижесін, әрбір есепті кезеңдерге қарай тиісті счеттар мен бас кітапқа топтастырып жазып, мұның нәтижесінде типтік бухгалтерлік баланс үлгісін жасауды айтамыз.

Ұйымдардың есеп жүргізу тәжірбиесіне «қаржылық қорытынды»  терминінің енгізілуі негізінен осы ұйымды құрушылардың (үлес қосушылар, меншік иелері) талабынан туындаған. Ұйым қызметіне қатысушы немесе үлес қосушы жақтар ұйым қызметін тікелей күнделікті басқаруға қатыспағанымен, бұлар өз уәкілдерін тағайындап, ұйым қызметі барысын тексеріп отыруға құқықтық болып отырады.

Қаржылық қорытынды есеп тұрғысынан қарағанда бухгалтерлік есеп категорияларында (активтер, меншікті капитал, міндеттемелер, табыстар, шығындар, бөлінбеген табыс, түскен түсім ақшалар, төлемдер т.б.) өз мүліктері мен қаражаттарын қосқандығы жөнінде құқықты заңды тұлғалардың корпоративтік талаптары мен ынталары қаралған. Яғни, қаржылық қорытынды есеп жасаған кезде, әрбір  жекелеген қатысушылардың мүддесі қаралып, бұлардың қойған талабы қанағаттандырылып отырылады.

Дайындалған қаржылық қорытынды есеп құрамында бухгалтерлік есеп счеттары жүйесінде нақтылы туындаған мәліметтерден тыс, екіжақтылық есеп жүйесіне жатпайтын, мысалға, акционерлер, шығарылған акциялардың саны, міндеттемелерді жабудың уақыты, дивидендттер төлеудің тәртібі, баланс баптарын бағалау сияқты қосымша мәліметтер болуы мүмкін.

Қазақстандық қаржылық қорытынды есеп жасау үлгісінде шығаруға рұқсат етілген акциялардың саны, әрбір акциядан түскен табыс мөлшері, дивидендттер төлеудегі артықшылықтар, шектеулі және артықшылығы бар акцияларға есептелінген  және төленген дивидендттер т.с.с. мәліметтер әзірше жазылмай келеді. Сонымен қатар, Қазақстандық қаржылық қорытынды есеп  жасау  жүйесінің  үлгісінде алынған несие, мұның пайыздық ставкасы, несиені қайтару мерзімі, жөніндегі ақпараттар да қаралмаған.

Қаржылық қорытынды  есеп қалыптастыру төмендегі өзара байланысқан баланстық жинақтаулардан тұрады.

Ұйымдар активі = Меншікті капитал + Міндеттемелер теңдеуі әрқашанда бухгалтерлік және қаржылық қорытынды есеп жүйесінде міндетті түрде сақталады.

Табыстар = Жұмсалған ресурстар сомасы + Еңбек ақы шығындары + Міндеттемелер жөніндегі пайыздар + Салық төлеу шығындары + Бөлінбеген табыс теңдігі сақталады.

Бөлінбеген табыс = Дивидендттер + Мақсаттық қорлар құру резерві +  Бөлінбей қалған табыс (таза пайда) сабақтастығы сақталуы керек.

Операциялық қызметтен түскен ақша түсімі + Инвестициялық қызметтен түскен ақша + Қаржылық қызметтен түскен ақша (жал төлемі, займдар т.б.) = Міндеттемелерді төлеу + Бюджет сыртындағы қорларға төлеу + Еңбеккерлер алдындағы міндеттемелерді төлеу + Меншік иелері алдындағы міндеттемелерді төлеу + Өтеушілік дәрежесінің өсімін төлеу.

Қаржылық қорытынды есеп жасау процесі баланстық теңдеудің (статистикалық, динамикалық) сабақтастық принципін барынша қамтамасыз ету үшін қалыптасады. Жоғарыда  келтірілген төрт сабақтастық байланыс негізінде, ұйым қызметі барысына ынталылық білдіруші әрбір топтардың (субъектілердің) мүліктік және қаржылық жағдайын сипаттауға болады.

Қаржылық қорытынды есепке  тән меншікті капитал ұғымы меншік иесінің, басқада қатысушылардың, құрылтайшылардың, бастапқы кезеңдегі қалыптастырған капиталының базасын құрайды. Сондай-ақ, қаржылық қорытынды есепке тән міндеттемелер ұғымы әріптестердің, мемлекеттің (өкілетті органдар арқылы), жеке адамдардың берген, табыс келтіруге арналған қаржы көздерін көрсетеді. Ұйымдар меншігіндегі  активтер ұғымы экономикалық айналысқа түскен және ұйымдар қызметіне қатыстырылған, бақыланатын барлық активтік сомалар жиынтығынан тұрады.

Капитал ұғымы тұрғысынан қарағанда ұйымдардың қаржылық қорытынды есебінде көрсетілуге тиісті ақпараттардың ең негізгі көрсеткіштері төмендегі 1.1. кестеде  (осы кітап авторының ұсынысы ретінде) беріліп отыр.

1.1. кесте

Қаржылық қорытынды есеп мазмұнын жетілдіру мақсатында ұсынылған  үлгі.

Активтер	Пассивтер
I Ұзақ мерзімді активтер 1. Негізгі капитал (барлығы), оның ішінде: – материалды емес активтер; – негізгі құралдар; – айналыс сыртындағы активтер және аяқталмаған құрылысқа салынған сомалар. 2. Инвестицияланған капитал (барлығы), оның ішінде: материалды құндылықтарға салынған сомалар; ұзақ мерзімді қаржылық салымдар сомасы.	III. Меншікті капитал оның ішінде: Жарғылық капитал (барлығы), оның ішінде: – артықшылығы бар акциялар; – қарапайым акциялар; – акционерлерден  сатылып алынған акциялар. 2. Эмиссиялық табыс, оның ішінде: – артықшылығы бар акциялар; – қарапайым акциялар; – резервтік капитал; – қайта инвестициялаудағы пайда және басқа да  резервтер.
II. Ағымдағы активтер: тауарлы-материалды құндылықтар; аяқталмаған өндіріс; дайын өнімдер және тауарлар; берешектер қарызы; алдағы кезеңдердің шығындары; төленбеген салықтар, қайтарылмаған ақшалар және бұлардың эквиваленттері.	IV. Ұзақ мерзімді міндеттемелер: займдар; несиелер; түскен түсімдер. V. Қысқа мерзімді міндеттемелер: – алашақтар қарызы; – банктер несиесі; – бюджет және қорлар алдындағы қарыздар; – еңбеккерлер алдындағы қарыздар; – құрылтайшылар алдындағы қарыздар.
Баланс	Баланс

 

Оқырманға ой салу мақсатында жасалынған осы кестенің мазмұны қаржылық қорытындының мәліметтерін, мұның құрамын, баланстың тараулары мен баптарына сай көрсеткіштерді жіктеп көрсету болып табылады.

Ресми құжатқа жатпайтын, қаржылық қорытынды мәліметтерін ары қарай жетілдіру мен талдау және зерделеу мақсатында ұсынылған осы кестедегі көрсеткіштерді ұсыныс ретінде қарауға болады. Ұйым басшылары және басқа да пайдаланушылар  қаржылық есеп өрісіндегі сенімді ақпараттар алуды мақсат тұтаныны белгілі. Сондықтан, ақпараттарды пайдаланушылар кез келген қосымша ақпараттар жасап қалыптастыруды талап етуі мүмкін.

Егер есеп тәжірбиесіндегі бухгалтерлік баланстың негізгі элементтері жеткіліксіз болса, онда қаржылық жағдай мен қаржы нәтижесіне тән қосымша ақпараттар мен үлгілер жасау ұйымның есеп саясатында қаралуы керек. Сондықтан да, біздер қаржылық қорытындының мәліметтерін жіктеуге арналған қосымша үлгі жасап, мұны ұсыныс ретінде қарадық. Мұның өзі белгілі бір дәрежеде бухгалтерлік және қаржылық қорытындының арасындағы кейбір айырмашылықтарды қарастырып, сипаттайды деп ойлаймыз.

Қаржылық қорытындыны даярлау барысында ақша қаражаттарының түсуі  мен жұмсалуы бағытын жақсы біліп, мұндай іске ынталылық таныту керек. Меншік иелері, несиелендірушілер, әріптестер, жеке тұлғалар алдындағы ақша түріндегі міндеттемелердің орындалуы барысын ұдайы талдап отырудың да маңызы зор.

Ендігі жерде қаржылық қорытынды есеп өрісіне тән ақша ағыны қозғалысы жөнінде қорытындының үлгісін төмендегі 1.2 кестеде ұсынамыз.

 

 

 

 

1.2. кесте

Ақша қозғалысы қорытынды есебінің үлгісі.

 

Кірістер	Шығыстар
Қаржылық (операциялық) қызмет-тен түскен ақша: акциялар шығарудан (эмиссия) түскен қосымша ақша; меншікті облигациялардан түскен эмиссиялық ақша; банк несиелері т.с.с.	Міндеттемелерді жабу шығындары: меншік иелері алдындағы міндеттемелерді жабу; дивидендтер төлеу; меншікті акциялар шығару шығындары.
Инвестициялық қызметтен түскен ақша: негізгі капитал сатудан; үлестік құнды қағаздар сатудан; қарызға алынған құнды қағаздар сатудан; инвестицияларды т.с.с. қайтарудан түскен сомалар.	Міндеттемелерді жабуға: меншік иелері алдындағы; үлестік құнды қағаздар алудағы; қарыздық құнды қағаздар алудағы; қоюшылар счетын төлеудегі; пайыздарды төлеудегі; берілген аванстарды жабу; жал төлемін т.с.с. жабу;
Сату қызметінен түскен ақшалар: өнімдер, тауарлар, жұмыстар, қызметтер сатудан; алынуға тиісті пайыздардан; роялти, франшиза иеленушілерден; жал төлемінен; алынған дивидендтерден; бірлескен қызметтен т.с.с. түскен ақшалар.	Басқада міндеттемелерді жабуға: міндетті салықтар, жарналар төлеудегі; бюджет сыртындағы қорларды төлеудегі;
	Міндеттемелерді жабуға: еңбеккерлер алдындағы қарыз жалақыны төлеудегі; әлеуметтік төлемдерді; жауапты тұлғалармен есеп айырысудағы;
	5. Есепті кезең ішіндегі өтеушіліктің  өсуін төлеудегі.

 

Қаржылық қорытынды есепке тән 1.2 кестеде жазылған баланстық  жинақтау және мұның тиісті көрсеткіштерін жіктеу мен зерделеуге қосымша үлгі негізінен қаржылық қорытынды есеп мәліметтерін пайдаланушылар тарапынан қосымша талаптар қойылған жағдайда, сондай-ақ пайдаланушы жақтардың құқылық талабын қанағаттандыру және бұларға сенімділік туғызу мақсатында жасалынуы мүмкін. Осы үлгіде жазылған көрсеткіштер мазмұнына зер салып қараған жағдайда, міндет атқарушы бухгалтерлер мен қаржыгерлердің кәсіби білім дәрежесі мен іс-тәжірбиесі шыңдала түспек. Жоғарыда 1.1 және 1.2 шартты түрдегілерге жазылған көрсеткіштер мен мәліметтер талдау мен бақылау процесін ары қарай жетілдіру және аудиторлық тексеру жұмыстарын сапалы жүргізуге көмек көрсетуі  мүмкін.

Осы тақырыпта (параграфта) айтылып келе жатқан мәселелердің барлығы да ұйымдар қызметінің қаржылық жағдайы: экономикалық ресурстардан; мұның қаржылық құрылымынан; өтеушілік пен өтімділіктен; және экономикалық ортаның өзгеріске түсуінен туындайтындығын дәлелдеуге бағытталған мәселелер. Мысалға, қаржы құрылымы жөніндегі ақпараттар алдағы кезеңде қарыз сомалар алу, ақша ағыны, түсетін пайданы, сондай-ақ осы ұйымда үлесі бар  тұлғалар арасында таза пайданы бөлу сияқты ақпараттар алу үшін қажет. Мұндай ақпараттар ұйымдардың алдағы кезеңде қанша және қандай көздерден   қаражат алуды есептеу үшін де тиімді. Ұйымдардың өтеушілігі мен өтімділігі жөніндегі ақпараттар қаржылық міндеттемені дер кезінде өтеу және қаржылық міндеттемені жоспарлау үшін де қажет.

Ұйымдардың қаржылық қорытындысы жөніндегі қызметінің нәтижесі және ұйымның, тапқан таза  пайдасының көлемі жөніндегі мәліметтер экономикалық ресурстардың потенциалды өзгеріске түсуі мен көбеюін сипаттап отырады. Сонымен қатар,  қаржылық нәтижені есептеу мен талдау арқылы ұйымдардың ресурстық базасын қалыптастыру жөніндегі мүмкіндігін және түсетін ақша ағынын болжауға да болады. Қаржылық нәтиже ұйымдар қызметінің  тиімділігін және қосымша келтірілген ресурстардың осы жылғы сипатын анықтау үшін де қажет. Мұндағы бір айта кететін жағдай – қаржылық нәтиже мен қаржылық қор ұғымдарын шатыстырмауда. Мәселен, қаржылық  нәтиже түскен таза пайданы көрсетсе, қаржылық қор барлық қаржылық ресурстарды айналымдағы капиталды, активтерді, ақша қаражаты жөніндегі экономикалық ұғымдарды сипаттауға арналған.

Қаржылық қорытындының құрамы мен құрамдас бөлігі бірімен-бірі тығыз байланыста болады. Сондықтан, қаржылық қорытындының кейбір элементтері орын алған  операциялар мен оқиғаларды бірнеше бағытта сипаттап, зерделеу үшін қажет. Мысалға, табыстар мен шығындар жөніндегі қорытындыны  бухгалтерлік баланссыз және қаржылық өзгеріс жөніндегі қорытынды есепсіз шығаруға болмайды.

Қаржылық қорытынды есеп жасаудың құрамы мен құрылымы басқа да қосымша  ақпараттар жасаумен толықтырылуы мүмкін. Мысалға, қаржылық қорытынды есеп мәліметтерін пайдаланушылар талабын қанағаттандыру мақсатында бухгалтерлік баланстың жекелеген баптары және табыстар мен шығындар т.б. жөніндегі ақпараттарды жіктеп талдау үшін қосымша кестелер мен үлгілер жасауға да болады. Қаржылық қорытынды есеп жүйесіне ұйымдар қызметінің нәтижесіне әсер етуші тәуекелшілік пен белгісіздіктерді ашып көрсетуші және де қосымша келтірілген ресурстар мен міндеттемелер жөніндегі  мәліметтер, сондай-ақ балансқа жазылмаған,  мысалға, пайдалы қазба, байлық жөніндегі мәліметтер енгізілуі мүмкін.

Экономикалық көрсеткіштерді қалыптастыру барысында,  қаржылық қорытынды есеп жасау әрекеттері кейбір жағдайларда шектеулі дәрежеде болатындығын және экономикалық заңдарға байланысты екендігін есте сақтаған жөн.

 

9.2. Қаржылық есеп жүйесінің сапалық принциптері

 

Нарықтық экономика жағдайында қандай да болмасын ұйымдар экономикалық тиімділікпен қызмет атқарғысы  келеді. Мұндай жағдай қаржылық ресурстар қалыптастыру және мұның қаржылық капиталын танып білуден туындайды. Өз мағынасына қарай, қаржылық қорытынды қаржы жөніндегі ұлттық заңнамаға және қаржылық капитал тұжырымдамасы (концепция) талабына сәйкес негізделген.  Қаржылық қорытынды есеп жасау арқылы меншік иелерінің экономикалық мүддесін сипаттауға да болады. Осы айтылған мақсаттарға сай, ұйымдар қызметі өрісінде активтер көлемі мен бұлардың құрамында және меншікті капитал көлемі мен құрамында біршама  өзгерістер болып отырады. Сонымен қатар, пайда болған міндеттемелер мен ақша шығындары және таза пайданы қалыптастыру мен бөлу жөніндегі процестер де осы қаржылық қорытынды есеп құрамында жүргізіледі.

Егер, өзара қатысушы жақтар арасында қаржылық баланс сақталмай бұзылған жағдайда, қызмет атқарушы ұйымдардың өміршеңдік қасиеті жоғалып, активтердің өтеушілік қабілеті төмендейді, несиелендірушілер мен қарыз берушілер алдындағы және салық жинау жөніндегі мемлекет алдындағы, сондай-ақ, еңбек ақы төлеу жөніндегі еңбеккерлер алдындағы ұйымдардың алған міндеттемелері орындалмайды. Яғни банкке берілетін пайыздар, акция мен облигация ұстаушыларға берілетін сыйақы, жалдау ақысы т.с.с.  өз дәрежесінде орындалмайды.

Басқарушылық қырынан қарағанда бухгалтерлік есеп негізгі төрт бағыттағы талапты қанағаттандыруы керек:

ұйымның табыстылығын және таза пайда көлемінің өсу қарқынын, мұның болашағын бағалаудағы ақпараттық жүйелер;

ұйымның құзырындағы экономикалық ресурстарды, бұлардың өрісіндегі өзгерістерді және бұлардың тиімді пайдаланылуын бағалаушы ақпараттық жүйелер;

инвестициялық саясат өрісінде басқарушылық шешім қабылдауға негізделген ақпараттық жүйелер;

қаржыландыру көздерінің құрамы және құрылымы өрісінде басқарушылық шешім қабылдауға негізделген ақпараттық жүйелер.

Қойылған осы талаптарды қамтамасыз ету бухгалтерлік қорытынды есеп жасау мен тапсырудағы енгізілген және талап етілетін ақпараттардың сәйкестігі принципіне негізделген. Бұл принциптердің мәні төмендегіше:

есеп жасаушы, қорытынды есеп үлгісін тиісті мәліметтермен толтырып дайындаушы бухгалтер өз қызметіне тән талдау мен басқаруға байланысты қажетті ақпараттарды сараптап, жинақтай білуге тиісті. Осы замандағы міндет атқарушы бухгалтер тек техникалық жұмыстар атқарып, тиісті цифрларды арнайы белгіленген үлгілерге салып қана қоймай, әрбір жазылған цифрды мәліметтердің маңызы мен мәнін сараптап мұның астарында қандай фактілердің орын алғандығын түсіне білуі керек;

дайындалып жасалған қорытынды есеп мәліметтері негізінде басқарушылық шешім қабылдаушы басшылар өзіне қажетті қандай да болмасын жекелеген ақпараттарды қорытынды есеп құрамынан алынатындығын естен шығармауы керек.

Сонымен, қаржылық қорытынды есеп беру және осы арқылы пайдаланушылар талабын қанағаттандыру жөніндегі қаржылық қорытынды есептің жалпы принциптеріне:

ұйымдардың қаржылық жағдайы, қаржы ресурстары, меншікті және қарызға алынған капиталдың жекелеген түрлері мен көлемін айналысқа түсіру;

есепті кезең ішіндегі ұйымдардың қаржылық нәтижесін шығару, экономикалық ұтымдылықтың түрі мен мөлшері;

ұйымдардың қаржылық жағдайының өзгерісі, қаржыландыру көзде-рінің  өзгерісі, есепті кезең ішіндегі негізгі құралдардың, басқа да активтер-дің өзгерісі жатады.

Мұндай бағыт пен принциптер қаржылық қорытынды жөніндегі ақпараттар мазмұнын ашып көрсету жөніндегі ХҚЕС талабына сәйкес келеді.

Қаржылық қорытынды есеп дайындау мен тапсыру жөніндегі прин-циптер сыртқы пайдаланушылар үшін қаржылық қорытынды есеп дайындау мен  тапсырудың негізін анықтайды.

Ендігі жерде Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттары жүйесіне тән принциптерді және Қазақстан Республикасында күні бүгінге дейін қабылданған қаржылық есеп жүйесіне тән ұлттық бухгалтерлік есеп принциптерін қарастырып, бұлардың мазмұнын ашып көрсету мәселелеріне тоқталамыз.

ХҚЕСна сай қаржылық қорытынды есеп дайындау принциптері екі топқа: – «негізін салушы жорамал» және қаржылық қорытынды есеп сапа-сын сипаттау болып бөлінеді. Қаржылық қорытынды есептің негізін салушы принциптер –есептеу  және үздіксіздік принциптерінен тұрады.

Қаржылық қорытынды есептің сапалық сипаты ХҚЕС сай түсініктілік, орнықтылық, мәнділік, сенімділік және салыстырмалық болып анықталған. Қазақстандық «Қаржылық қорытынды есеп дайындау мен тапсыру жөніндегі тұжырымдамада» осы айтылған төрт принцип түгелімен қайталанған. Яғни ХҚЕС принциптер және қазақстандық принциптер арасында айырмашылықтардың болмауына байланысты, Қазақстандық бухгалтерлік есеп жүргізу тәжірибесі біртіндеп халықаралық тәжірибеге көшіп келеді деуге болады. Бухгалтерлік және қаржылық қорытынды есеп жүргізу процесіне қажет деп танылған шетелдік және отандық ғалымдардың жариялаған ғылыми еңбектерінде айтылған көптеген принциптер мазмұнын зерделей отырып, және бұларды еліміздің есеп тәжірбиесінде қолдану мүмкіндіктері мен мазмұнын талдай келе, біздер принциптер жүйесін негізгі үш топқа:

базистік әдіснамалық принциптер; 2) сапа-принциптері; 3) талап ету-принциптеріне топтадық. (1.3 кесте)

 

 

 

1.3. кесте

Бухгалтерлік және қаржылық қорытынды есеп принциптері

 

Базистік (әдіснамалық) принциптер	Сапалық принциптер	Талап-принциптері
Екіжақтылық Ақшалай өлшеу Дербестік немесе мүліктік жекелік Үздіксіздік Өзіндік құн Сақтық пен ықтыймалдық Материалдық Сату немесе есептеу әдісі Сәйкестік	Түсініктілік Орнықтылық Мәнділік Сенімділік Салыстырмалық	Толықтылық Нысаннан мәнділіктің артықшылығы Бейтараптылық Сақтық Деркезділік Ұтымдылық пен жұмсалған шығындар арасындағы теңдік Сапалы сипаттар арасының теңдігі Шындық Объективті принцип.

 

Жоғарыда айтылған, жекелеген әрбір принцип қаржылық қорытындының мақсаты мен мазмұнын терең түсінуге, мұның сапасын сипаттауға, қорытынды есеп ақпараттарының пайдалылығын анықтауға, қаржылық қорытынды есеп элементтерін өлшеу мен тану тәртібіне, капитал ұғымы мен мұны тұрақтандыру мәселелерін ашып көрсетуге арналған. Айта кететін мәселе, қаржылық қорытынды есеп принциптері бухгалтерлік есеп жүргізудегі стандарттарға жатпайды және ешбір нақтылы қолданбалы стандарттарды алмастырмайды. Қаржылық қорытынды есепке тән принциптер ХҚЕСның құрамдас бөлігіне жатады, сондай-ақ бұлар қаржылық қорытынды есеп дайындау мен тапсыру жөніндегі бірден-бір есеп ережелерін қолданудың тәртібін белгілеуге арналған.

Осыған орай, қаржылық қорытынды есеп сыртқы есеп түрінде бухгалтерлік қорытынды есептің құрамдас бөлігіне жатады.

Қаржылық қорытынды есеп пен бухгалтерлік қорытынды есеп арасында ешқандайда қарама – қайшылықтар болмайды. Алайда, қаржылық қорытынды есептің мақсаты негізінен жекелеген принциптер мен қойылатын талаптар арқылы ұйымдардың қаржылық жағдайы жөнінде объективті түрде ақпараттар дайындап беру болып табылады.

Төменде қаржылық қорытынды есеп мазмұнын ашып көрсетуге арналған сапалық принциптердің мақсаты мен маңызына тоқталып, танысамыз.

Сапалық принциптер

Түсініктілік – ақпараттар сапасы. Ақпараттар кәсіпкерлік қызметпен айналысушылар үшін жеткілікті және қолайлы қалыптасуы керек. Егер кәсіпкерлік әрекеттермен айналысушылардың белгілі дәрежеде кәсіби білімі болмаса да, қаржылық қорытынды есепке тән жасалған ақпараттар пайдаланушылар үшін қолайлы және түсінікті болуы шарт.

Қазақстандық «қаржылық қорытынды есеп дайындау мен тапсыруға арналған тұжырымдамалық негіздің» 7-ші тарауының 25 тармағында, «Қаржылық қортынды есеп тапсырудағы ақпараттар түсінікті болуы керек делінген. Іскерлік пен экономикалық қызметі және бухгалтерлік есептегі ақпараттарды ыждағаттықпен зейін салып зерттеуі үшін пайдаланушылардың жеткілікті дәрежеде арнайы білімі болуы керек. Алайда,  қаржылық қортынды есеп жөніндегі мәселелердің қажеттілігіне байланысты ақпарат пайдаланушылар экономикалық аса қажетті күрделі сұрақтарды шеше білуі қажет.

Осы айтылғандарға орай ақпараттардың түсініктілігі, мұны пайдаланушылардың білім сапасына тікелей байланысты екендігін айтуға болады. Сондықтан,  қаржылық қортынды есеп өрісіндегі барлық ақпараттар түсінікті жасалып, нақтылы жағдайда қолдану және шешім қабылдау тұрғысында өте тұнық және  анық болуы керек.

Орнықтылық. Ақпараттардың орнықтылық принципінің негізін  нақтылы әрекеттерді қамтитын ақпараттар құрайды. Орнықты ақпараттар қаржылық  шешім қабылдаушылардың  алдына қойған мақсатына жетуіне тікелей әсер етеді. Орнықты ақпараттардың мысалына дивидендттер және еңбек ақы төлеуді, құнды қағаздар бағамының өзгеруін, сондай-ақ, ұйымдардың дер кезінде алған міндеттемелерін жабу жөніндегі мәліметтер жатады. Орнықты ақпараттар өткен шақтағы, қазіргі және алдағы оқиғаларды, және өткен оқиғаларды түзету мен бағалау үшін қажет. Орнықты ақпараттарды пайдалану мен талдау нәтижесінде өткен кезеңдердегі орын алған нәтижелерді бекіту алдағы кезеңдерді болжау процестерін шешуге болады. Болжау және бекіту жөніндегі ақпараттардың атқаратын ролі алдын ала болжау және кері байланыс категорияларын туындатады.

Алдын ала болжауға байланысты ақпараттар мына төмендегі жағдайларды:

ақша қаражаттары қозғалысы мен бұлардың ағынын болжауды;

алдағы кезеңде түсетін ақша ағынын болжау негізінде шешім қабылдауды қамтамасыз ету үшін өткен кезеңдердегі ақша ағыны мәліметтерін пайдалануды;

болжанатын алдағы кезеңдердегі оқиғаларды өзгерту жөніндегі мәліметтерді пайдалану, мысалға, қарызға алынған және меншікті активтердің ара қатынасының көбеюіне байланысты түсетін ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі мәліметтерді пайдалануды;

басқада алдағы кезеңдердегі мәліметтерді болжау үшін қолданылатын есепті мәліметтерді, мысалға, мүліктерді пайдалану немесе сатудан түскен табыстардың көбеюі, яғни ақша қаражатының көбеюіне әсер етуші барлық факторлардың дұрыстығын қамтамасыз етеді.

Кері байланыс – нәтижелі дәрежеде қабылданған осы кезеңнің ақпараттары келесі кезеңдерде шешім қабылдау үшін де қолданылады. Кері байланысқа тән ақпараттар өткен шақтағы оқиғалардың дұрыстығын дәлелдеуші ақпараттардан тұрады.

Мәнділік – нақтылы бәсекелестік жағдайда бағаланатын объектілердің көлемінен немесе жіберілген қателердің маңыздылық дәрежесінен туындайды. Ақпараттар сенімді болады, егер мәні жағынан маңызды қателер жіберілмесе. Яғни есеп ақпараттары ұйымдардың шаруашылық қызметінің шындықтан ауытқымайтын тұнықтылығын көрсетуі керек. Мәнділік принципінің мағыналығы шаруашылық опрацияларын құжаттау арқылы тексеріледі. Нақтылы орын алған шаруашылық операциялары әсерінен  қаржылық қорытынды есептің белгілі бір бабында жіберілген қателер болса, онда ресми құжаттар жасамай-ақ, орындаушы бухгалтердің жазған анықтама түсінігіне сай жіберілген қателер түзетіліп отырады.

Сонымен қатар, мәнділік принципі активтерді т.б. есеп объектілерін бағалау мен қайта бағалау, өткен кезеңде жасалған қорытынды есепте жіберілген қателерді түзету, сондай-ақ сандық мәліметтерді әртүрлі әдістермен сомалық өлшемге айналдыру жұмыстарымен де байланысты болады. Тиісті шешім қабылдау түрғысынан қарағанда бухгалтерлік есеп мәліметтерінде өзгерістер мен жіберілген қателер сомалық көлемі жағынан едәуір маңызды болған жағдайда, және бұларды түзету аса қажетті болған жағдайда, мәнділік принцип қолданылынып, іске асырылады. Мәнділік принциптің  негізгі мақсаты – қорытынды есеп ақпараттарын пайдаланушы-лардың, аудиторлардың т.б. шешім қабылдаушылардың тілек-талабын қанағаттандыру болып табылды.

Сондықтан, мәнділік принцип іс жүзінде ұйымдардың есеп жүргізу іс-тәжірибесінде қолдану арқылы қызмет атқарушы бухгалтерлер  есеп ақпараттарын есеп объектісіне қарай классификациялау және орынсыз ақпараттарды болдырмау мәселелерін сақтай отырып, пайдаланушылар талабын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Яғни бухгалтерлік есеп ақпараттартарын пайдаланушылар үшін мәнділік принципінің қолданылынуы есеп жүйесіне деген сенімділікті сипаттайды. Мысалға, егер белгілі бір ұйымға салынған инвестицияның көлемі ұйымның барлық активтері сомасы көлемінің 1% -нан аспайтын болса, онда инвестициялық соманы бағалау үшін күрделі түрде қолданылатын әділетті құнмен бағалау әдісін қолданбай-ақ, салынған  инвестициялық соманы басқа да активтер құрамында көрсетіп, бұларды (инвестицияны) алу үшін жұмсалған нақтылы шығындар сомасын қосып бағалауға болады.Ұйымдар өздерінің  қаржылық қорытынды есебін жасау мен қалыптастыру барысында нақтылы орын алған жағдайлар мен оқиғаларға сай, осы және басқа да мәліметтердің мәнділік дәрежесін ұйымдардың өздері бағалауына болады.

Мәнділік принципінің талабына сай жекелеген активтер, міндеттемелер, табыстар, шығындар, маңызды шаруашылық операциялары, сондай-ақ капитал құраушы көздер жөніндегі сомалық көрсеткіштер, бұлардың мәнділік дәрежесінің маңыздылығына қарай қаржылық қорытынды есеп құрамында жеке-жеке көрсетіледі. Әрбір маңызы жағынан мәнді көрсеткіш бухгалтерлік қорытынды есеп үлгілерінде жеке көрсетіледі. Мәнділігі жағынан төменгі дәрежедегі сомалық көрсеткіштер біріктіріліп көрсетіледі.

Сенімділік принципі деп мәні жағынан маңызды және қатесіз жасалған ақпараттардың қасиетін сипаттауды айтамыз. Арнайы қабылданған есеп жүргізу жөніндегі ережелер мен стандарттар талабын сақтай отырып, қорытындыланатын  қаржылық қорытынды есеп дайындау барысында осы ұйымның қызмет атқарушы бухгалтерлері ресми қойылған талаптарға сай ұйымның қаржылық жағдайы жөніндегі барлық ақпараттарды, сондай-ақ бухгалтерлік қорытынды  есеп жөніндегі ақпараттарды аса бір шындық және сенімді жолдармен сапалы дайындауы керек.

Есеп ақпараттарын пайдаланушы жақтар және клиенттер фирмалар мен ұйымдардың т.б. заңды тұлғалардың қаржылық жағдайы жөніндегі ақпараттарына сенімділік туғызуы керек. Ақпараттар сенімді болады, егер қаржылық қорытынды есеп даярлау барысында мәні жағынан маңызды қателер мен ауытқушылықтар жіберілмеген жағдайда. Яғни, орын алған операциялар мен оқиғалар жөніндегі ақпараттар тек шындық фактілерді ғана сенімді тұрғыда көрсетуі керек.

Өз кезегінде қаржылық қорытынды есептің сапалық сипатына тән сенімділік ұғымы ақпарат пайдаланушылардың да сенімділігін көрсетуге арналған.

Салыстыру принципі. Есеп ақпараттарын пайдаланушылырдың  қабылдайтын шешімі көп варианттылыққа және бәсекелестікке байланысты. Мұның мысалына бәсекеге түсуші жақтар арасында көлемі жағынан шектеулі экономикалық ресурстарды инвестициялау жөнінде қабылданатын әр түрлі шешімді айтуға болады. Салыстыру принципі ұқсас екі компания арасындағы нәтижені немесе осы жыл ішіндегі нәтижені өткен жылдардағы нәтижелермен өзара салыстыру арқылы жүргізіледі. Салыстыруға келмейтін нәтижелер есеп жүргізудің әр түрлі қосымша әдістерін қолданумен түсіндіріледі.  Қаржылық қорытынды есеп пайдалы және маңызды болуы үшін, мұның көрсеткіштері әрбір есепті жылдар бойынша экономикалық және қаржылық тұрғыда салыстырылып отыруы керек.

Қаржылық қорытынды есеп стандарттарын жасау жөніндегі Америкалық кеңес – «ақпараттардың пайдалылығы – бір экономикалық құбылысты екінші экономикалық құбылыспен немесе осы жылғы экономикалық құбылысты өткен жылдардағы құбылыстармен салыстыру нәтижесінде артып отырады» деп ұсынған.

Қорытынды есеп мәліметтерін салыстырудың нәтижесінде ұйым қызметінің болашақтағы тиімділігін анықтау, алдағы кезеңдер үшін қаржылық бағыттағы шешімдер қабылдау және несиелендіруші жақтар мен инвесторлардың банкротқа ұшырап, кедейленіп кетпеуін қамтамасыз етуге жататын шараларды белгілеуге болады. Алайда мұның үшін басқарудың ережелерін және бухгалтерлік есеп әдістерін бұрмалауға және шектеуге болмайды.

Өз кезегінде ақпараттардағы мәліметтерді өзара салыстыру, бұлардың біртектілігі мен сабақтастығына байланысты.

Біртекті ақпараттар деп бірдей мағынадағы оқиғалармен шаруашылық фактілерін, есепті кезеңде жинақтап есептеуді немесе ұқсас біртекті операциялар есебін жүргізу үшін бір мағынадағы есеп әдісін қолдануды айтамыз. Сабақтастық деп белгілі бір мерзім аралығында ыңғайлы түрдегі есеп жүргізу әдіснамасын жалғастырып қолдануды айтамыз.

Егер жекелеген есеп әдіснамасын қолдану ережесі бұзылған жағдайда, кезеңдік мәліметтер негізінде жүргізілетін жоспарлау мен болжау шаралары іске асырылмайды. Сондықтан, сабақтастықтың мақсаты сыртқы факторлар-дан туындайтын экономикалық факторлардың жағдайларын бағыты мен көлемін анықтауға, сондай-ақ ішкі және сыртқы факторларға байланысты экономикалық тербелістерді зерделеуге арналған. Осыған байланысты есептің біртекті объектісін әр кезеңдердегі қорытынды есепте қолданылынып кеткен бағамен қайталап бағалай беруге болмайды. Әр кезеңдердегі қолданылған бағаны қайталап қолдана берген жағдайда құндық өлшем тербелісі шатастырылып кетуі және бағаның динамикасы бұзылуы мүмкін.

Осы айтылғандарға байланысты есте сақтайтын нәрсе-ол өткен шақтардағы әрқашандағы белгілі бір объектінің нәтижесі сомалық өлшеммен өлшеніп, осы кезеңдегі нәтиже басқа кезеңге ауыстырылған кезде қайта  бағаланып отыруы керек. Болжау немесе шешім қабылдау мақсатында анық және пайдалы ақпараттар алу үшін қолданылатын есептің әдіснамалық ережелерін сабақтастық жолдармен қолданып отыру қажет. Егер бастапқыдағы ақпараттар өрісінде өзгерістер орын алған жағдайда, онда мұндай түзетілген өзгерістер пайдаланушы жақтардың күмәнін туғызбауы қажет. Шешім қабылдау мақсатында өзгеріске ұшыраған ақпараттар анық және түсінікті орындалғаны жөн.

Осылайша қойылған талаптарға сәйкес  қаржылық қортынды есептің әрбір жекелеген осы жылғы көрсеткіштеріне сәйкес келетін көрсеткіштер кем дегенде кейінгі екі жылғы көрсеткіштермен өзара салыстырылады. Мұндай бағыт орындалмаған жағдайда ұйым қызметенің динамикалық даму дәрежесі талданбайды.

Ұйым өз қызметінің өркендеу бағытын кең мағынада зерделеуі үшін өткен кезеңдердегі бірнеше жылдардың көрсеткіш мәліметтерін бухгалтерлік қорытынды есеп үлгілерінің тиісті бағаналарына жазып, салыстырмалы бірлікке келтіруіне болады. Бухгалтерлік қорытынды есеп жасау процесін салыстырмалы бірлікке келтіру негізінде қызметі жағынан ұқсас ұйымдардың мәліметтерін де пайдаланып, талдау жұмыстарын жүргізу негізінде арнайы шешім қабылдауға болады.

Салыстырмалы принцип – қаржылық қорытынды есеп мәліметтері мен көрсеткіштерін талдау мен шешім қабылдау мақсатын іске асыру  жөніндегі негізгі принцип болып табылады. Сондықтан, экономикалық тиімді шешім қабылдау мақсатын іске асыру үшін, осы ұйымның  қаржылық жағдайына тән бухгалтерлік есептің  көптеген мәліметтерін әр кезеңдер бойынша салыс-тырып, теңестіріп, зерделеп, бұлардың негізінде арнайы шешімдер қабылдап отыруға болады.

 

Талап қою принциптері

 

Толықтылық. Қазақстандық тұжырымдамалық (концептуалды) негізде «Қаржылық қортынды есептің сенімділігін қамтамасыз ету үшін ақпараттар мәнділігі мен бұларды алу шығындарының аз жұмсалуын қадағалай отырып, толық жасалынуы керек. Есепке алынбай қалған ақпараттар қате немесе бұрмалаушылық жолмен тапсырылған қорытынды есеп және мұндай фактілер орнықтылық жағынан сенімсіз және жетілмеген болып табылады» делінген.

Осыған байланысты талап қою принципі тұрғысындағы толықтылық принцип ұйымдардың қабылдаған есеп жүргізу әдіснамаларына байланысты шаруашылық фактілерін топтастыру, құжаттама жүргізуді ұйымдастыру, түгендеу, бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу, ақпараттарды өңдеу өрісін-дегі бухгалтерлік есепке тән тиісті әдістерді қолдана отырып,  қаржылық қорытынды есеп құрудың толықтылығы қамтамасыз етіледі. Бухгалтерлік қорытынды есептегі барлық есеп объектілерін жаппай және үздіксіз есепке алу арқылы пайдалы ақпараттар даярлау процесі толықтылық принципке жатады.

Нысаннан мәнділіктің артықшылығы. Егер шаруашылық фактілері мен басқа да операциялар шындық бағытпен жасалынса, онда экономикалық қатынастар мазмұны тек қана құқықтық тұрғыда ғана емес, экономикалық жағынан да тиімді бағаланады. Мысалға, осы компания басқа ұйымның активті қаражатын сатты делік. Мұндай жағдайда рәсімделген бухгалтерлік есеп құжаты негізінде заңды түрдегі құқық бір ұйымнан екінші ұйымға өтеді. Алайда, жоғарыдағы активті қаражат сатушы компания активтер сату жөніндегі жасалған келісімге сай өзінің экономикалық пайда түсіру мақсатын сақтап қалады.  Басқаша айтқанда, бұл принцип қорытынды есепте көрсетіле-тін операцияларды тек құқықтық жағынан ғана танып қоймай, мұндай операцияларды экономикалық маңызы және шаруашылық жүргізу ерекшеліктері жағынан да тануға бағытталған принцип болып табылады.

Бейтараптық. Қаржылық қорытынды есепте берілетін ақпараттар сенімді болуы үшін, ақпараттар алдын-ала ойланған  фактілерден бейтарап-тық жағдайда болуы керек. Егер ақпараттар бейтараптық жолмен дербес жасалынса, онда ақпарат пайдаланушы  жақтар да сенімді болады. Алдын-ала ойланып жасалған факторлар құрамындағы  жағымды факторларды көрсету үшін, ақпараттар объективті тұрғыда зерттеліп, есепке алынатын объектілер қатесіз өлшенуі керек.

Алдын-ала ойланған факторлар есеп объектілерін бағалау процесінде қолданылады. Кері факторлардың сомалық орта көлемі алдын-ала қаралып, бекітілген орта көлем дәрежесін анықтау арқылы есептеледі. Егер есеп объектісінің шындық дәрежесін анықтау барысында қатысушы жақтар арасында талас туындап, сенімсіздік білдірілсе, онда алдын-ала бекітілген шамамен нақтылы шама арасындағы айырымды анықтау үшін  сарапшы эксперттер қатыстырылып анықталады. Бейтараптық принцип есеп процесі ағынына ешқандайда факторлардың кері әсер етпеуін қамтамасыз етуге арналған. Бейтараптық принципті қолдану арқылы айырықша экономикалық жағдай туындату мақсатында бухгалтерлік есеп счеттарын және басқа да мәліметтерді қалай болса солай қызмет атқарушы бухгалтерлердің өз қалауы бойынша қолдана беруге болмайды.

Сақтық. Қаржылық қорытынды есеп даярлаушылар қандай дәрежеде болмасын белгісіз және түсініксіз факторларды болдырмау бағытында қызмет атқаруы керек. Түсініксіз факторлар көптеген оқиғалар мен жағдай-лардан, мысалға, сатып алушылар мен берешектерден күмәнды қарыздарды өндіріп алу, машиналармен жабдықтарды пайдаланудың ықтималды мерзімін анықтау, мүмкін болатын тәуекелшілік пен  кепілді талаптардың орындалуы т.с.с. туындайды.

Сақтық – орын алған белгісіздік жағдай жөніндегі фактілерді бағалау мен анықтау үшін сақтық таныту болып табылады. Мысалға, активтер мен нақтылы түсетін пайда сомалары жоғарылап, ал міндеттемелер мен шығындар сомасы төмендеп кетпеуі үшін атқарушы  бухгалтерлер  аса бір сақтық танытып отыруы керек.

Деркезділік деп ақпараттардың пайдаланушыларға қажетті уақытта жеткізілуін айтады. Дер кезінде жасалған ақпараттар өткен шақтағы мәліметтер мен операцияларды бекіту мен түзету үшін де қолданылады. Егер қорытынды есеп ақпараттары пайдаланушыларға дер кезінде жеткізілмеген жағдайда, онда ақпараттар өзінің орнықтылық пен сенімділік принципін жоғалтуы мүмкін. Деркезділік принципі жарияланатын, немесе жарияланған  қаржылық қорытынды есептің құрамдас немесе бөлінбейтін қасиетін сипаттауға арналған.

Бизнестік әрекеттердің күрделі жағдайларын жеңілдетіп шешу мен ары қарай қалыптасып кетуіне әсер етуші өткен шақтағы немесе болашақтағы орын алған, орындалатын фактілер мен объектілердің өзара байланыс-тылығын бағалаудың күрделілігіне байланысты шешім қабылдаудың бағыты мен нормативті моделін жасау деркезділік принципті қолдану арқылы шешіледі. Сондықтан, жинақталатын, саналып қорытындыланатын, бұдан соң жарияланатын есеп ақпараттары  дер кезінде жасалынып, шешім қабыл-даушы тұлғалардың шешім қабылдауы үшін дер кезінде жеткізіліп берілуі керек.

Деркезділік принципті қолдану арқылы қысқа мерзім ішінде қорытындыланып жасалынған қаржылық есеп ақпараттарының мәліметтерін өз уақытында пайдалану арқылы фирмалар мен т.б. құрылымдар қызметіне тиімді өзгерістер енгізіп, бизнес-жоспарының орындалу бағытын тиянақтап отыруға да болады.

Дер кезінде қаржылық шешім қабылдау мақсатында пайдаланылатын шаруашылық операцияларының мәліметтері және осы операциялар жөніндегі мәліметтердің барлық аспектілері белгілі болғанға дейін алдын-ала зерделенгені жөн. Жоғарыда айтылған деркезділік принципке тән қойылған талаптар дер кезінде орындалған жағдайда ақпараттардың сенімділігі мен орнықтылығы арасында қолайлы (оптималды) баланс қалыптасады.

Ұтымдылық пен жұмсалған шығындар арсындағы теңдік принципі. Сапалы ақпараттар даярлаудан түскен пайданың ұтымдылық дәрежесі ақпараттар даярлауға жұмсалған шығындар көлемінен артық болуы керек. Яғни ұтымдылық пен жұмсалған шығындар арасында жағымды баланс сақталғаны жөн. Егер ақпараттар даярлауға жұмсалған шығындар пайда келтірмейтіндей орынсыз жұмсалса, онда ақпараттар қажетсіз болып танылады. Ақпараттар ұтымды дәрежеде жасалып жақсы қалыптасқан жағдайда сыртқы және ішкі ақпарат пайдаланушы жақтар сенімді болады.

Сапалы сипаттар арасының өзара теңдігін сақтау.

Қаржылық қортынды есептің негізгі қызметі мен орындайтын мақсатын іске асыру үшін қаржылық қорытындының жекелеген сапалық сипаттары арасында қолайлы дәрежеде жағымды баланстық теңдік сақталуы керек.  Әртүрлі жағдайда орын алған сапалық сипатқа тән принциптердің қажеттілігі мен іске асырылғандығы атқарушы бухгалтердің іскерлігі мен кәсіби білімділігіне байланысты іске асырылады.

Қаржылық қортынды есеп ақпараттарындағы мәліметтер талап етілген сапалы сипатқа жауап беретіндей мүмкіндікте болып, мұның өзі  бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес келген жағдайда  бухгалтерлік есептің  жан-жақты объективтілігі мен сенімділік қасиеттері сипатталынады.

Шындық принципі. Бұл принцип Қазақстандық тұжырымдамалық (концептуалды) негізде мынандай мазмұнда – «Ақпараттар шындық болады, егер бұлардың құрамында маңызы жағынан елеулі қателер жіберілмей, ақпараттардың шындығына мұны пайдаланушы жақтар сенімділік танытса», деп – жазылған. Шындық принципті тұрақты түрде сақтау арқылы даярланатын ақпараттарды ешбір қатесіз және бұрмалаусыз даярлауға болады.

Бухгалтерлік есеп объектілері бойынша шындық көзқарас қалыптастыру үшін шынайы және тексеруге жататын, сондай-ақ бейтарап ақпараттар жасалынуы қажет. Осы тұрғыда есеп объектілері өрісінде қолданылатын көптеген көрсеткіштердің экономикалық маңызы анық және сенімді бола бермейтіндігін айта кеткен жөн. Мысалға, негізгі құралдардың кейбір түрлері толығымен жойылғаннан кейін есеп счетында қалған амортизациялық тозу сомасының қалдығы жөніндегі мәліметтің ешқандай пайдалы экономикалық маңызы болмайды.

Біздер есеп жүргізудің әр түрлі әдістерін қолдану барысында қателер жіберіліп кететіндігін, дұрыс түсініп, кеткен қателерді дер кезінде түзетіп отыру керектігін есте сақтауымыз керек. Сондықтан, қандайда болмасын анық жасалынған ақпараттар ұдайы тексеріліп отырғаны дұрыс. Бухгалтерлік есеп мәліметтерін тексерудің мақсаты-тексерілген объектінің шындық дәрежесін анықтау мен бағалау болып табылады.

Осы айтылғандарға орай, есеп объектілерін субъективтік тұрғыда өз бетімен бағалау және басқа жолдарға  бұрмалау сияқты шындыққа жанаспай-тын фактілер атқарушы бухгалтерлер тарапынан есепке алынбағаны жөн. Бағаланған немесе түзетілген процес дәлелді болуы керек. Кейбір жағдайда дәлелді бағаланған есеп объектісі бұрмаланып кетуі де мүмкін. Мұндай жағдайда қызмет атқарушы бухгалтерлер жинақы болуы керек. Есеп ақпараттары тексерілетін болып есептелінеді, ал ақпараттардың анықтығы бірінен бірі тәуелді емес кәсіби эксперттердің анықтаған қорытындысымен дәлелденеді.

Қаржылық қортынды есеп мәліметтерінің шындығы мен анықтығы –қатысушы жақтардың келісімі тұрақтаған жағдайда белгілі болады. Қатысу-шы жақтардың келісіміне сай қатесіз, бұрмалаусыз және тексеру жұмыста-рын жүргізіп отыру үшін даярланған ақпараттар қолданбалы есеп әдістерінің дұрыс қолданылғанын дәлелдейді.

Шындық принцип бірдей немесе ұқсас әдістерді қолдану арқылы бірнеше сараптаушы эксперттердің қатысып, бағалауының нәтижесінде бекітілуі де мүмкін.

Шындық принцип есеп ережелері мен процедураларды шын мәнінде сенімді қолдану, операциялардың нақтылығы және бұлардың мөлшері, оқиғалар мен орын алған жағдайлар  жөніндегі атқарушы  бухгалтерлердің кәсіби біліміне де байланысты болады. Яғни, бухгалтерлік есеп объектіле-рінің ағымдағы күнделікті есебін жүргізуші жауапты адамдар таза және тұнық, сенімді қызметтер атқаруы керек. Шындық принцип тек қана есеп құжаттарын рәсімдеу өрісіне ғана тән болмай, құжаттар жасаушы адамдардың тікелей жауапкершілігіне де байланысты екендігін есте сақтаған жөн.

Сонымен қатар, шындық ұғымы есеп мәліметтерін ұдайы тексеріп отыру арқылы да дәлелденеді. Есеп ақпараттары тексеруге жатады, егер бұлардың шындығын анықтайтын және бекітетін сенімді фактілер туындаған жағдайда. Өз кезегінде тексеру принципі  бухгалтерлік есепке тән маңызды екі бағытта: қарама-қарсы тексеру және түгендеу әдістерін қолдану арқылы іске асырыла-ды. Тексеру жұмыстары сарапатаушы эксперттер және тәуелсіз аудиторлар-дың қатысуымен дәлелденіп, бұлар тексерудің әр түрлі жолдарын қолдану арқылы  есеп объектілерінің қатесіздік дәрежесін анықтайды.

Объективтік принцип- қаржылық қорытынды есеп мүмкіндігіне қарай мейлінше жан-жақты объективті мәліметтерге негізделуі керек. Нарықтық немесе бизнестік қатынастар мен әрекеттер жөніндегі ресми құжаттар жасаушы  бухгалтерлер объективтік принциптен ауытқумауы керек. Қаржы-лық қорытынды есеп  мәліметтері ресми және тексерілген құжаттарға негізделген. Бұл принцип жекелеген көзқарастарды қолдану немесе шектеу және шамалау, сондай-ақ өз бетімен зерделеу сияқты ұғымдарды барынша болдырмауға арналған.

 

 

9. 3. Қаржылық қорытынды есеп элементтерін бағалау

 

Капитал рыногына сенімді және тұнық даярланған қаржылық қорытын-ды есеп арқылы қатысу үшін компаниялар өз меншігіндегі активтерін аса сенімді және әділетті бағалауы керек. Сенімді және объективті бағаланған активтер жөніндегі көрсеткіштер нарықтық қатынастарға қатысушылар: сатушылар мен сатып алушылар, жалға алушылар мен берушілер, кепілдік алушылар мен берушілер, міндеттемелер алушылар мен тәуекелшілікке түсушілер үшін аса маңызды экономикалық категория.

Барлық ұлттық және экономикалық жүйедегі  бухгалтерлік есепке тән объектілердің барлығы да бағаланады. Ұйымдар мен т.б. құрылымдар меншігіндегі активтердің барлық түрлерін бағалау, сондай-ақ капитал мен міндеттемелер қозғалысын тура көрсету, бұларды бағалау үшін бағалаудың әр түрлі әдістерін қолданады. Өз кезегінде тура қолданылған бағалау әдісі табыстарды, шығындарды және пайданы анықтауға тікелей әсер етеді.

Активтерді және  басқадай қаржылық қорытынды есеп элементтерін тану мен өлшеу процесінде ақшалай өлшем және ақша массасы қолданы-лады. Ақша көлемінің артып отыруы кәсіпкерлік қызмет нәтижесі болып табылады. Есеп объектілерін ақшамен өлшеуді бағалау деп атаймыз. Ақша номиналымен есепке алынған объектілерді, осы объектілердің құны деп атаймыз.

Қандайда болмасын, ойланып атқарылған жұмыстар мен қызметтер нәтижелі мағынады аяқталуы керек. Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпкерліктің мақсаты – ақша қаражатын барынша тиімді және шапшаң жұмсау жолымен қаржылық нәтижеге жету, яғни бастапқыда салынған ақшамен жұмсалған ақшаның айырымы есептелініп отыруы керек. Салынған ақшаның тиімділігі арақатынастық өлшеммен рентабельдік көрсеткішін есептеу арқылы мына формуламен шығарылады.

 

П(з)

Р =                            Мұндағы:  Р – ұйымның рентабельділігі,

ЖА

ЖА – жұмсалған ақшаның массасы (сомасы), П(з) – Пайда (зиян).           Кәсіпкер инвестор сапасында, ал ұйым немесе компания ақша салушы көз сапасында танылады. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде (рентабельдік, ақшаның массасы, пайда (зиян)) көрсеткіштері бухгалтерлік қаржылық қоры-тынды есеп жүйесінде қалыптасады. Сондықтан қаржылық қорытынды есеп элементтерін бағалау, элементтердің базалық капитал сапасындағы құны анықталған жағдайдан басталады.

Ұлттық және халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарының барлығы да бір нүктеге–пайда түсіру мақсатына бағытталған. Алайда түскен пайданы бағалау әр елде әр түрлі әдістермен іске асырылады. Пайданың мөлшері активтерді бағалау және бұлардың құнын есептеу арқылы анықталады.

Өнім өндіру процесі, айналыс сыртындағы активтерді сатып алу мен құрау, өндірістік босалқылар, өнім өндірудегі өндірістік шығындар мен қызмет көрсету шығындары, өндірілген өнімдердің құны, тауарлар, жұмыстар және қызметтер сатудан түскен табыс, осының барлығына жұмсалған шығындар құндық бағалау арқылы есепке алынады. Бағалау процесінің негізділігіне және дәлдігіне байланысты  қаржылық қортындының шындығы немесе тұнықтығы есептеленіп шығарылады.

Активтерді, меншікті капитал және міндеттемелерді,  қаржылық қоры-тындының басқа да элементтерін бағалау ақшалай өлшеммен өлшенетіндігін есте сақтаған жөн. Жоғарыда көрсетілген  қаржылық қортынды есеп элементтерін бағалау мүмкіндігі, бұлардың базалық бастапқы құны дәлме-дәл қойылған жағдайда ғана дұрыс анықталып отырады. Біздер қаржылық есепке тән барлық объектілер әр түрлі дәрежеде және әр түрлі ауыстыруларға (комбинация) байланысты бағалаудың бірнеше әдістерін білеміз. Олар: бастапқы, қалдық, ағымдағы немесе әділетті, нарықтық (келісім-шарт), келтірілген (дисконттелеген), сату құны сияқты.

Ендігі жерде жоғарыда айтылған бағалау әдістерінің әрқайсысына жеке-жеке тоқталып, бұлардың маңызын ашу керектігі туындайды.

Бастапқы құн деп тарихи немесе нақтылы өзіндік құнды айтамыз. Активтерді немесе осы және басқа да есеп объектілерін бағалаудағы нақтылы бағадағы өзіндік құнды бастапқы құн деп атаймыз. Нақтылы өзіндік құн активтерді сатып алуға немесе бұларды ұйымдардың өз күшімен дайындауға жұмсалған нақтылы ақша қаражаттары, бұлардың эквиваленттері сомасынан, сондай-ақ, бұларды тасымалдауға немесе басқадай жұмсалған шығындар сомасының жиынтығынан тұрады. Бастапқы құн  негізінен  қаржылық қорытынды есеп элементтерін (негізгі құралдарды және материалды емес активтерді) бағалау үшін қолданылады.

Бастапқы құн объективті құн. Мұның өзі бірдей құқықтағы серіктестіктердің немесе бәсекеге қатысушы жақтардың «сатушылар мен сатып алушылардың» өзара келіскен әрекетінің негізінде туындайды. Сатушы жақ сатуға түскен объектіге жұмсаған шығынының орнын толтырып, ең төмен сомада болсын пайда табуды мақсат тұтады. Сатып алушы жақ сатып алған есеп объектілері алдағы кезеңде табыс алуды қамтамасыз ететін бағадан жоғары бағаны қолданбауды мақсат тұтады. Сондықтан, есеп объектілерінің бастапқы құны сұраныс пен ұсыныстан теңестірілген сату әрекеттері орындалған сәттегі ағымдағы нарықтық құнға сәйкес келеді.

Активтерді бастапқы құнмен бағалау, бұлардың ұйымдарға қандай жолдармен түскендігіне байланысты болады. Бухгалтерлік есеп тәжірбиесінде активтерді кіріске алу әдістері төмендегіше ажыратылған:

ақшаға сатып алу;

ұйымдардың өзінде дайындау;

өсім малдарын негізгі табынға көшіру;

жарғылық капиталға үлес қосу есебінен;

сыйға тарту келісіміне сай ақша алмай тегін беру.

Ақша бірлігінің сатып алу қасиеті өзгермейтін тұрақты жағдайда активтерді сатып алудағы бастапқы құн – есеп ақпараттарын пайдаланушы-лар көзқарасы тұрғысынан қарағанда бағалаудың ең сенімді әдісі болып табылады.

Бұл жерде айта кететін мәселе – ол ұйымдардың үздіксіздік қызмет атқару принципі активтер мен міндеттемелерді бағалаудың жалпы ережелерінің туындауын қамтамасыз етіп отырады.

Ұйымдардың активтері жалпы ережеге байланысты екі рет бағаланады:

1) активтерді кіріске алған сәтте; 2) бұларды есептен шығарған кезде. Осы айтылғандарға сәйкес ұйымдар меншігіндегі активтер сатылып алынған және осы ұйымда құрылған кездегі бұлардың тарихи құнымен, яғни бастапқыдағы сатып алу немесе нақтылы өзіндік құнымен бағаланады.

Тарихи құн – бухгалтерлік бағалаудың негізі сипатында басқада бағалау-ларға қарағанда сенімді дәрежені көрсетеді.

Бухгалтерлік есеп өрісіндегі өзіндік құн принципінің талабына сай өзіндік құнды анықтау мейілінші объективтілікті, ал нарықтық құнмен бағалау субъективтілікті көрсетеді.

Сондықтан, объективтік  тұрғыдағы нарықтық құн немесе нарықтық бағаны қолдану активтерді сату процесінде жиі қолданылады.

Міндеттемелерді бағалаудың жалпы ережесі үздіксіздік принципке негізделген. Міндеттемелер көздері активті қаражаттарға айырбасталған (айналған) кезде тарихи бағамен бағаланады. Айырбастау процесінде қолданылған тарихи баға қатысушы жақтардың келісіміне сай белгіленеді. Мысалға, құны келісім шартта көрсетілген тауарлы-материалды босалқы-ларды алған кезде алушы ұйым тауарлы-материалды босалқылар құнын төлеу жөнінде қоюшы (беруші) ұйым алдында міндеттеме қабылдайды. Осы операцияның негізінде қабылданған міндеттеменің мөлшері алынған ТМҚ сомасымен бірдей дәрежеде болады.

Сондықтан, ұйымға түскен активтер және міндеттемелердің сомасына сай тарихи құн қалыптасады. Яғни сатып алудағы нақтылы өзіндік құн сомасы активтер мен міндеттемелердің «тарихи» құнының бастапқы негізін құрайды.

Бастапқы құнмен (тарихи) бағалау әдісі көпшілік жағдайда басқа да бағалау әдістерімен қисынды түрде ұштастырылып қолданылады. Мысалға, ұзақ мерзімді сипаттағы активтер өз құнын амортизация есептеу арқылы төмендетіп (жойып) отырады. Амортизацияланған активтер (материалды емес активтер, негізгі құралдар)  бухгалтерлік баланста қалдық құнымен, яғни бұлардың бастапқы құнынан есептелінген амортизациялық соманы шегергендегі қалған сомамен көрсетіледі.

Қалпына келтіру құн. Активтер жұмсалған ақша қаражаты сомасы немесе бұлардың эквивалентімен есепке алынып бағаланады.  Бухгалтерлік есеп  тәжірибесінде  негізгі құралдарды қайта бағалау нәтижесінде қалпына келтіру құны (термині) қолданылынып, пайдаланудағы негізгі құралдар қалпына келтіру құнымен қайта бағаланып көрсетіледі.

Әр жылдағы құнсыздану (инфляция)  процесінің пайда болуына байланысты негізгі құралдардың бастапқыда  көрсетілген құны едәуір төмен-деп кетуі мүмкін. Сондықтан, негізгі құралдар  әр кезеңде қайта бағаланып, бұлардың қайта бағаланғандығы құнын қалпына келтіру құны деп атап, бухгалтерлік балансқа жазып отыру керек. Қалпына келтіру құны қолданылынады, егер негізгі құралдар өздерінің бастапқыдағы өндіргіштік (өнім өндіруге қатысы) қасиетін сақтаған жағдайда.

Мысалы, өндірістік процесте А және Б станогы пайдаланылуда делік. Қазіргі уақыттағы бұлардың қалыпына келтіру және баланстық құны тиісін-ше 450 және 500 мың тенге. Ұйым жаңа типтегі басқа станокті 850 мың теңгеге сатып алып, бұған С-17 мүліктік нөмер берді. Ұйымның өнім өндіру көлемі өзгеріссіз жағдайда. Екі станоктың баланстық құны  950 мың теңгені құраса, бұл сома өнім өндіру мақсатында жаңадан алынған станок құнынан 100 мың теңге жоғары екендігін көруге болады. Яғни А және Б станогының қалпына келтіру құнына ешбір өнім өндірудің  технологиялық факторлары-ның әсер етпегендігін көруге болады. Бұдан қалпына келтіру және орнын толтыру құнының айырымы бірдей номиналдықтағы активтердің өндіргіштік қасиеті әр түрлі жағдайда болғанда ғана анықталатындығын зерделеуге болады.

Басқаша айтсақ, қалпына келтіру құнына өнім өндірудің технологиялық және операциялық тиімділік факторлары әсер етеді. Сондықтан, бизнестің әр түрлі салаларында, сонай-ақ, ұзақ мерзім аралығындағы барлық жағдайларда активтерді дәлме-дәл физикалық тұрғыда басқада активтерге айырбастау мүмкін емес. Номиналдық тұрғыдағы бірдей активтерді пайдаланғанның өзінде әр түрлі активтердің өндіргіштік дәрежесі әр түрлі деңгейде болады.

Бухгалтерлік есеп ережесіне тән, қайта бағаланғандағы негізгі құралдар объектілерінің құнына қосымша қосылған сомалар, ұйым активтерінің құрамында көрсетіліп жазылады, ал негізгі құралдар объектілерінің бастапқы құны  төмендетілген жағдайдағы сомалар шығындар счетына жазылады.  Міндеттемелерді бағалау, бұларды қабылдап алу кезіндегі уақытта жария-ланған Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің валюталық бағамына сай бағаланады.

Сатудағы мүмкін болатын баға немесе сатудың құны. Қалыпты жағдайда және қазіргі уақытта активтерді сатудан түсетін түсімдер ақшалай өлшеммен немесе бұлардың эквиваленттерінің сомасымен бағаланып, активтер құрамында көрсетіледі. «Сатудың құны» терминін қолдану арқылы орын алған ұтымдылықтың дәрежесін (егер көрсетілген объект сатылмай қалғанда) анықтауға да болады. Сатудың құнын анықтайтын сома материалды объектілерді жоюдың мерзімі келген кезде де анықталады. Басқаша айтқанда, активтерді мүмкіндігінше сатуда ұтымды бағамен сатқан кездегі түсетін соманы айтуға болады. Сату нәтижесіндегі таза сату құн (жоюдағы құн) барлық сатуға байланысты жұмсалған шығындарды бастапқы құн сомасынан шегергендегі қалған сома сатылған құн деп  аталынады.

Нарықтық құн  деп базарлы саудаға түскен активтерді сату нәтижесін-де алынған ақша қаражаттарының сомасын айтамыз. Бірқатар активтер мен міндеттемелер нарықтық бағамен немесе тарихи бағаның ең төменгі дәрежесімен және ағымдағы нарықтық бағамен бағалануы мүмкін. Нарықтық құн немесе осы кездегі базарлы саудаға түскен физикалық және технологиялық  бірдей қасиеттегі ұқсас мүліктердің құны арнайы құжаттар рәсімдеу арқылы немесе сараптаушы эксперттердің бағалануымен анықталып бекітіледі.

Әділеттілік құн. Бұл термин ХҚЕС бір-біріне тәуелді емес, бірінің қаржылық жағдайын бірі жақсы түсінетін танымал жақтардың әрекетке түсуінің нәтижесінде қолданылады. Тұрақты рынок жағдайында әділеттілік құнмен активтер сатып алған кезде қолданылатын бағалаудың бұл түрін нарықтық құнмен ауыстыруға болады.

Айта кететін мәселе – орыс тіліне аударылған оқулықтар мен оқу құралдарында бағалаудың бұл түрі анық немесе шын қойылған баға (достоверная стоимость) деп аталынған. Қалай аталынғанына қарамастан әділеттілік құнды қолдану арқылы әрекетке түсуші жақтар ақша қаражаттарын немесе бұлардың эквиваленттерін активтерге айналдырып, бағалап отыруына болады.

Әділеттілік құн тек қана ұйымдардың үздіксіздік принципі жағдайында ғана қолданылады. Яғни, ұйымдар банкротқа ұшырап, жойылмауы және өз қызметінің көлемін қысқартпауы керек.

Активтердің әрқайсысын бағалау. Ең әуелі активтер ағымдағы (өтеушілігі жоғары) және ұзақ мерзімді (өтеушілігі төмендеу) болып бөлінеді.  Өтеушілігі жоғары активтерге ақшалар, нарықтық құнды қағаздар, депозиттер, алдағы кезең шығындары (мысалға жал төлемі), төленбеген счет-фактуралар, дайын өнімдер, аяқталмаған өндіріс, шикізаттар мен басқада материалды қаражаттар жатады. Есеп тәжірбиесінде ұйымның ақшалары валютаның ағымдағы құнымен бағаланады, нарықтық құнды қағаздар-бастапқы құнымен немесе сату бағасынан төмен бағамен, депозиттер және алдағы кезең шығындары бастапқы құнымен, төленбеген счеттардағы сомалар күмәнды қарыздар резервін шегергеннен кейін қалған құнымен, дайын өнімдер мен аяқталмаған өндіріс табиғи жағдайдан пайда болған кем шыққан сомаларды шегергенннен кейін қалған құн бойынша және ағымдағы нарықтық құнның төменгі дәрежесімен бағаланады.

Өтеушілігі төмендеу активтерге ғимараттар, құрылғылар мен жабдық-тар, аспаптар, орнатылған жабдықтар, тасымалдау құралдары т.б. ұзақ мерзімді активтер жатады. Өтеушілігі төмендеу активтер есептелінген амортизациялық тозу сомасын шегергеннен кейін қалған бастапқы құнымен бағаланады.

Біздер жоғарыда активтерге тән бірнеше типтік баптарды қарастырдық.  Ендігі жерде пассивтерге тән жекеленген баптарды бағалауға тоқталамыз.

Өз қызметі үшін ұйымдар қаржыландыру көздерін көбейтуді мақсат тұтатыны белгілі. Қаржы көздері негізгі құралдар алуды, құрылыс салуды, басқа да ұзақ мерзімді активтер алу мүмкіндігін, сондай-ақ шикізаттар және материалды құндылықтар мен басқа да ағымдағы активтер алу мүмкіндігін қамтамасыз етуі керек. Біздер қаржы көздері (пассивтер), меншікті капитал, ұзақ және қысқа мерзімді міндеттемелерден тұратындығын білеміз. Меншікті капитал деп осы ұйымға заңды және құқылы тұлғалардың салған ақшасын  айтамыз. Меншікті капитал үшін салынған ақша түптің түбінде акция ұстаушыларға дивиденд түрінде қайтарылады.

Ал меншікті капитал ұйымның алған жалпы міндеттемесінің белгілі бір бөлігі болып есептелінеді. Ұзақ мерзімге есептелініп алынған міндеттемелер ұзақ мерзімділік болып танылған. Қысқа мерзімді міндеттемелер есеп жүргізу ережесіне сәйкес біріші кезекте жабылады. Бухгалтерлік баланста сырттан алынған міндеттемелердің  көлемін  жеке көрсетеді. Ұйым қызметі-нің жақсы жағдайда өрістеуіне байланысты  бухгалтерлік баланс мәліметтері негізінде ұйымның нетто-активтер құнын есептеп шығаруға да болады.

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, біздер үздіксіздік принципіне тән активтер мен міндеттемелерді бағалаудың негізгі әдісі-тарихи құнмен бағалау екендігін, ал бағалаудың басқа да әдістері қосымша, көмекші әдістер екендігін және бұл әдістер ұйымдардың қаржылық қызметі жөніндегі ақпараттарды анықталып пайдалануды қамтамасыз ететіндігін түсіндік.