1.Бірінші лекция тақырыбының атауы:Кәсіпорындарды біріктіру.

Сатып алу әдісі  (3  ( IFRS) ХҚЕС)

2.Лекция мақсаты

1-ші лекцияның мақсаты бизнесті біріктіруді және оның нәтижелері жөнінде есеп беруші ұйым қаржылық есептілігінде беретін ақпараттың салғастырымдылығын, сенімділігін және салыстыру мүмкіндігін жақсарту болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін, сатып алушыға төмендегі қағидаттар бойынша жүзеге асатын талаптар қойылады:

• қаржылық есептілігінде сатып алынған бірегейленетін индекстелген активтерді, қадылданған міндеттемелерді және сатылатын ұйымдағы кез келген бақылауға салынбайтын пайыздарды тану және бағалау;
• ұйымдарды біріктіруде алынған гудвилл немесе тиімді сатып алудан түскен кірісті тану және бағалау; және
• қаржылық есептіліктерді, қолданушыларға ұйымдарды біріктірудің сипатын және қаржылық нәтижелерін бағалауға мүмкіндік беру үшін, қандай ақпаратты ашып көрсету керектігін анықтау.

3.Лекция сұрақтары

1.Компанияларды біріктіру, оның сипаттамасы және тәсілдері

2.Біріктіру кезеңіндегі сатып алудың есебі

4.Лекция мазмұны

1.Компанияларды біріктіру оның сипаттамасы және тәсілдері

Нарықтық экономикада бәсекелестікті жою үшін, сатып алушылардың үлесін тарту үшін, көбірек пайданы түсіру үшін компаниялардың біріктірілуі ұйымдастырылады. Бұл жерде бизнестің бірігуі – бұл жеке бизнестердің бір бірлікке бірігуі.  Немесе компанияларды біріктіру бұл бір экономикалықұйым ретінде компаниялардың қосылуы және осы қосылудың нәтижесінде басқа компаниялардың таза активтеріне мен операцияларына бақылау жүргізу.

Компанияларды біріктірудің 2 тәсілі бар:.сатып алу әдісі және қызығушылықтардың біріктіру әдісі.«Бизнестің бірігуі» 3  ( IFRS ) ХҚЕС -ның компанияларды біріктіру 3 нысан арқылы жүргізіледі:сатып алу нысаны, эмиссиялық операциялар нысаны, .акционерлердің операциялары. Барлық нысандар бас және туынды мекемелердің пайда болуына алып келеді. Бұл жерде олардың арасындағы қарым-қатынас ішкі операциялар ретінде танылады. Сонымен қоса, біріктірудің бас нәтижесі болып, заңды түрде қосылу қарастырылады. Әртүрлі мемлекеттерде қосылу ерекше жүргізіледі, бырақ осы үрдіске келесі факторлар тән:1.Екі компания біріккен кезде, бірінші компанияның активтері мен міндеттемелері екінші мекемеге өтеді, яғни біріші компания жабылады.

2.Екі компания активтері мен міндеттемелерін біріктіріп жаңа компанияны құрайды, сондықтан алғашқы екі компания жойылады.

Аталған стандартқа сәйкесбіріктіру бойынша келесі анықтамалар бар:

1)Туынды компания-компанияның бөлектену нәтижесінде филиалының пайда болуы.

2)Бас компания-бұл кәсіпорын ең негізгі қызметті атқарып барлық филиалдарға басшылық етеді.

3)Кішігірім үлес-бас компанияға тиесілі емес, еншілес компаниялардың акционерлік капиталының бір бөлігі.

4)әділетті құн – бұл сомаға келісім жасау бойынша, бір-біріне тәуелді емес жақтар активтерді және міндеттемелерді айырбастай алады.

5) Сатып алу мерзімі- бұл бақылаудың нақты түрде компаниядан иемденушіге (сатып алушыға) өту мерзімі.

6) Сатып алу- бұл компанияның біріктірілуі .Бұл кезде компанияның біреуі сатып алушы болады.Олар басқа компаниялардың таза активтері мен операцияларын бақылайды, сатушы компаниялардың активтерді беруге, алынған міндеттемелер мен акция эмиссияларына айырбастайды.

7) Қызығушылықтардың бірігуі- бұл компаниялардың бірігуі. Бұл компаниялар біріктірілген активтерге және операцияларға тәуекел мен пайданы бөлуге бақылау жасайды және бұл компаниялардың ешқайсысы сатып алушы болып табылмайды. Бұл әдіске 2004 жылдың 1 сәуірінен тиым салынған. 

2.Біріктіру кезеңіндегі сатып алудың есебі

Сатып алушы айырбастау мерзіміне әділетті құнның жиынтық көлемі ретінде біріктірілу  құнын анықтауы керек:

1. сатып алушы иемденген компанияға бақылауға айырбасқа берілген, иемденген компанияның таза активтері;
2. біріктіруге байланысты кез- келген шығын.

Танудың осы критериелеріне сәйкес келмейтін активтер мен міндеттемелер іскерлік репутацияның оң немесе терісіне әсер етеді. Ол сатып алу кезінде пайда болады, өйткені ол сатып алудың қалдық құны ретінде анықталады.

  Компанияларды біріктіру есебі мысалы- сатып алу әдісі. “Береке” компаниясы “Дастархан” компаниясын 3000000 сатып алды. Компаниялар балансы сату операциясына дейін  келесідей түрде болды(барлығы шынайы құн бойынша):

1)“ Береке ” компанияның бухгалтерлік балансы, теңгемен

Активтер	Сома	Міндеттемелер мен капитал	Сома
1.Негізгі құралдар	2500	Меншікті капитал	3500
2.Босалқылар	1200	Бөлінбеген пайда	2500
3.Дебиторлар	1000	Міндеттемелер	3000
4.Ақша қаражаттары	4300
Баланс	9000	Баланс	9000

2)“ Дастархан ” компанияның балансы, теңгемен

Активтер	Сома	Міндеттемелер мен капитал	Сома
1.Негізгі құралдар	1000	Меншікті капитал	2000
2.Босалқылар	600	Бөлінбеген пайда	1000
3.Дебиторлар	1200
4.Ақша қаражаттары	200
Баланс	3000	Баланс	3000

Компанияларды біріктіргеннен кейінгі “Берекелі дастархан” компаниясының балансын құру қажет, теңгемен

ШЕШІМІ:          “ Берекелі дастархан” компаниясының балансы теңгемен

Активтер	Сома	Міндеттемелер мен капитал	Сома
1.Негізгі құралдар	3500	Меншікті капитал	3500
2.Босалқылар	1800	Бөлінбеген пайда	2500
3.Дебиторлар	2200	Міндеттемелер	3000
4.Ақша қаражаттары	1500
Баланс	9000	Баланс	9000

Идентификацияланатын активтердің құнынан сатып алу құнының кез- келген өсімін және айырбастау операциясының жасалған мерзімінің жағдайы бойынша міндеттемелерін оң іскерлік репутация(гудвилл) ретінде суреттеуге және материалдық емес актив ретінде тануға болады. Сатып алу кезінде пайда болатын іскерлік репутация, сатып алған кәсіпорын алдағы экономикалық пайданы алу үмітінде жасалатын төлем.

5.Өз-өзін бақылау сұрақтары

1. Бірлескен кәсіпорындарды бірегейлендіру.

2.Сатып алу әдісін қолдану.

3.Ұйым-сатып алушыны бірегейлендіру.

4.Кәсіпорындарды біріктіру құны.

5.Сатып алынатын ұйымның бірегейлендірілген активтері мен міндеттемелері.

6. Сатып алынатын ұйымдардың материалдық емес активтері.

7.Сатып алынатын ұйымдардың шартты міндеттемелері.

8.Іскерлік бедел.

9.Кәсіпорындарды кезең бойынша біріктіру.

10. Идентификацияланатын активтердің құнын тану

6.Ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер

1.ҚР 28-ақпан 2007-жылғы №234-III «Бухгалтерік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы.

2. 3 ( IFRS) ХҚЕС «Кәсіпорындарды біріктіру. Сатып алу әдісі». Баспа ұйі«Бико», Алматы -2008ж.
3. ҚР Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. 21.06.2007ж ҚР Қаржы министрлігінің №217 бұйрығы. Бухгалтердің анықтамасы №2 – 2007г.
4. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары. 23.05.2007 ж ҚР Қаржы министрлігінің №185 бұйрығы.
5. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары және шоттарының корреспонденциялау бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Бухгалтердің және кәсіпкердің кітапханасы. Баспа ұйі«Бико», Алматы -2007ж.

6.ХҚЕС қолдану бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Алматы. 2007ж. 

Қосымша әдебиеттер

1. Аппақова Г.Н. «Қаржылық есеп 2» Алматы «Әрекет-Принт», 2010 ж.
2. Баймуханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.

3.Миржакыпова С. Т., Аппакова Г. Н. и др. Основы бухгалтерского учета по МСФО. – Алматы: Экономика, 2009 г.

4.Назарова В.Л. «Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Учебник. Алматы, 2003. 

Интернет- көздері

1.www.minfin.kz/structure/data/KAZ_2009_IFRIC%208.doc

2. www.worldbank.org/ifa/rosc_aa_kaz_kaz.pdf
3. Айрих, Н. ХҚЕС бойынша шоттар жоспарына өту [Текст] / Н. Айрих. … Кл.слова (ненормированные): экономика — бухгалтерлік есеп — шоттар — хқес — кесте, …
   www.webirbis.ksu.kz/…/cgiirbis_32.exe
4. МСФО будет звучать так – Халықаралық Қаржы Есептілік Стандарттары – ХҚЕС
   www.balans.kz/topic12972.html
5. www.uza.ucoz.kz/_ld/0/34___.doc

1.Екінші лекция тақырыбының атауы: «Шоғырландырылған қаржылық есептілік» 

2.Лекция мақсаты

2-ші лекцияның мақсаты-бас ұйымның бақылауындағы ұйымдар тобының шоғырландырылған қаржы есептілігін әзірлеу мен ұсыну ерекшеліктерін анықтау.Ұйым өз еркімен және жергілікті нормативтік-құқықтық актілерге сәйкес жеке қаржы есептілігін ұсынған жағдайларда еншілес, бірлесіп бақыланатын және қауымдасқан ұйымдарға салынған инвестицияларды есепке алу кезінде  қолданылуы тиіс.

3.Лекция сұрақтары

1.Шоғырландырылған есеп берудің құрамы және құрастыру жолдары

2.Пайдалар мен зияндар туралы шоғырландырылған есеп беру 

4.Лекция мазмұны

1.Шоғырландырылған есеп берудің құрамы және құрастыру жолдары

Есептiк кезең бiткен соң шаруашылық жүргiзушi субъект қаржылық есеп берудi жасайды. Шаруашылық жүргiзушi субъекттiң құрамында Қазақстан Республикасының аймағында және онан тысқары жерлерде тұратын еншiлес немесе тауелдi cepiктecтіктepi бар болса, өзiнiң қаржылық есеп беруiмен қоса, шоғырландырылған есеп берудi жасайды, яғни бiрнеше заңды тұлғаның есеп беруiн бiрiктipедi. Бұл жерде келесі тұлғаларды бөледі:

1)негізгі серіктестік;

2) еншiлес немесе тәуелдi cepіктестіктер.

Заңды тұлға басқа кәсiпорынның акциясын сатып алу арқылы өз қызметін жүзеге асыруы мүмкін және егер де сол сатып алынған акциясы 50%-дан астам болса, онда аталған тұлға инвестицияланған объектiге бақылау жасау мүмкiндiгiн алады. Инвестор бақылауды белгiлейтiн болса, онда ол кәсiпорын негiзгi заңды тұлға болып танылады, ал бақыланатын (инвестицияланған) кәсiпорынды еншiлес кәсiпорын деп атайды. Негiзгi және барлық еншiлес кәсiпорындар бiрiгiп, бiрiккен занды тұлғалар тобын құрайды және олардың мәлiметi бойынша консолидацияланған есеп беруiн жасайды.

Қаржылық есеп берудi пайдаланушылар олардың топтасқан бөлiгiн емес, тұтас бөлiгiн бiлуге мүдделi болып келедi. Бұндай қажеттiлiк Қаржылық есеп-2 койылатын талапты күшейтедi, сондықтан шоғырландырылған есеп берудiң құрамына кiредi: 1)консолидацияланған бухгалтерлiк баланс,

2)пайдалар мен зияндар туралы консолидацияланған есеп беру,

3)ақша қаражатының қозғалысы туралы консолидацияланған есеп беруi,

4)түсініктемe жазбасы.

Шоғырландырылған есеп беруді «Шоғырландырылған есеп беру жене еншiлес cepiктестігі инвестицияның есебi» 27 (IAS) ХЕҚС сәйкес келесi жолмен консолидациялайды (яғни, бiрiктiредi):

1) есеп берудi өзара сәйкестендiредi (есеп беру қосымша өңделедi, жiктемесi өзгеpтiледi, түзетулер енгiзiледi);

2) активтер, мiндеттемелер, меншiк капиталы, табысы, шығысы туралы мәлiметтердiң әрқайсысы жолы мен бабы бойынша қосылaды;

3)кейбiр баптар бойынша қайталауға жол берiлмейдi және кейбiр баптар жойытуы мүмкін.

Бiрнеше заңды түлғалардың есеп беруiнен бiр ғанa қаржылық есеп берудi жасау үшiн iшкi есеп, бағалы қағаздар, меншiк капиталдар және Т.б. мәлiметтердiң негiзiнде тиicтi түзетулер жасалынады.

Түзету жазбалары шоғырландырылған қаржылық есеп берудiң дайындау барысы оның жұмысшы кестесiнде жасалынады және ол негiзгi кәсiпорынның бухгалтерлiк есебiнде де, еншiлес заңды тұлғада да көрсетiлмейдi.

Топтық есеп беру жасау кезiнде еншiлес заңды түлғаның бухгалтерлiк балансында бөлек көрсетiледi, яғни еншiлес занды тұлғаның нақты таза активiмен алмастырылады. Баланста әрбiр еншiлес cepiктестігі және негiзгi заңды тұлғаның үлесi бойынша меншiк капиталы қалыптастырылады. Бұл жерде меншiк капиталында негiзгi заңды тұлғаның үлесiнен oған енген (кірген) еншiлес серiктестiктердiң үлесi көп немесе аз болуы мүмкін.

Еншілес  компанияның акцияларын сатып алу мерзімінде  консолидация (бірлесу) үрдісі келесідей кезеңдерден тұрады:

• Бас және еншілес компаниялардың бір тектес активтері, міндеттемелерінің және меншікті капитал баптары қатарларымен қосылуы;
• Ішкі топтардың есептері бойынша дебиторлық және кредиторлық қарыздарын жою бойынша түзету жазбаларын жүргізілуі;
• Еншілес компанияға салынған инвестицияның баланстық баптары мен еншілес компанияның меншікті капиталындағы бас компанияның сәйкес үлестік қатысуын жою бойынша түзету жазбаларын жүргізілуі;
• Еншілес компанияның меншікті капиталындағы бас компанияның улесіне жатпайтын азшылық үлесінің анықталуы;
• Еншілес компанияның акцияларына салынған бас компанияның инвестициясына кеткен шығындарының олардың баланстық құнынан артық көлемінің анықталуы;
• Еншілес компанияның меншікті капиталындағы сәйкес үлестік қатысуындағы еншілес компаниялардың активтері мен міндеттемелерінің ағымдық нарықтық құнына дейінгіқұнның түзетілуі;
• Іскерлік репутацияның, яғни гудвилдің көлемінің анықталуы.

Шоғырландырылған бухгалтерлік балансты жасау үшін келесі операциялар жасалады.

1.-кесте. Шоғырландырылған бухгалтерлік баланс

Баптар атауы	Бас компания	Еншілес комп-р	Түзетілгенге дейінгі консолидация ланған сома	Түзетілгеннен кейінгі консолидация ланған сома
Активтер (инвестициядан басқа) (А)	БА	ЕА	БА+ЕА	БА+ЕА
Ішкі топтардың есептеріндегі дебит.қарыз-ры (ТД)	ТД		ТД
Еншілес  комп-ға салынған инвест-р (ЕКИ)	ЕКИ+Г		ЕКИ+Г
Гудвилл (Г)				Г
Кредиторлық қарыздар (К)	БКК	ЕКК	БКК+ЕКК	БКК+ЕКК
Ішкі топтардың есептеріндегі кредит-қ қарыз-ы (ТК)		ТК	ТК
Азшылық үлесі (А)				А
Меншікті капитал (К)	БКК	ЕКК=ЕКИ+М	БКС+ЕКИ+А	БКК

Мұндағы:

БКА- бас компанияның  активтері; ЕКА- еншілес компаниялардың активтері;

ТД- ішкі топтардың есептері бойынша дебиторлық  қарыздары;

ЕКИ- еншілес  компанияның акцияларына  салынған бас компанияның инвестициясына салған қатысу үлесі; Г- гудвилл оң іскерлік репутация;

БКК- бас компанияның кредиторлық қарыздары; ЕКК- еншілес компаниялардың кредиторлық қарыздары;

ТК- ішкі топтардың есептері бойынша кредиторлық қарыздары;

А- еншілес  компанияның меншікті капиталындағы азшылық үлесі;

БКК- бас  компанияның меншікті капиталы; ЕКК- еншілес  компанияның меншікті капиталы.

 2.Пайдалар мен зияндар туралы шоғырландырылған есеп беру

Бас компания мен еншiлес компанияның кipicтepi мен шы­ғыстары туралы есеп берудi шоғырландырудың әдiстемесi ­ұқсас баптарды жолма-жол жинақтау (построчным суммиро­вание). Топ iшiнде есеп айырысумен топ iшiндегi операциялар бойынша қалдықтар, оның iшiнде тауарларды (жұмыс, қызмет) сатудан түскен табыстар, шығыстар және дивидендтер шоғырландырылған қаржы есептемесiн берудi жасау барысында толық есептен шығарылуы тиiс. Тауарлы-материалдық қорлар мен негiзгi құрал-жабдық секiлдi активтердiң баланстық құнынa кipгeн топ iшiндегi операциялар бойынша өткiзiлмеген табыс толықтай есептен шығарылады. Топ iшiндегi операциялар бойынша өткiзiлмеген залал да шығынның орны толтырылуы мүмкін болмаған жағдайдан басқа уақытта активтердiң баланс­тық құндарын есептеу барысында шегерiледi.

Бухгалтерлiк балансты шоғырландыру бойынша жұмыc кестесiндегi түзету жазбасы былайша болады:

1. Топ iшiндегi есеп айырысу бойынша дебиторлық және кредиторлық

берешектердi есептен шығару қажет;

2. Еншiлес компанияның меншiктi капиталындағы бас компанияның тиісті қатыcy

үлесі мен еншілес компанияның акциясындағы бас компания инвестициясының баланстық құндарын есептеп шығаруда;

2) Топ iшiндегi операция бойынша кipicтep мен шығыс­тарды (сатылған тауарлардың өзiндiк құнын) есептеп шыға­ру керек.

2-кесте.Кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есепберуді шоғырландыру

			Түзетiлген-	Түзетуден
	Бас	Еншiлес	ге дейiнгi	кейiнгi
Бап  атауы	ком-	компа-	шоғырлан-	шоғырлан-
	пания	ния	дырылған	дырылған
			сома	сома
Тауарларды (жұмыс, қызмет) сатудан
түceтiн табыс	БТ	ЕТ	БТ+ЕТ	БТ+ЕТ
Бас компания мен еншілес компания ның
apacындaғы тауарларды сатудан	ЕУТ
түceтiн табыс
Табыстар
Қорытындысы
Өткiзiлген өнiмдер-	БӨ	ЕӨ	БӨ+БӨ	БӨ+ЕӨ
дің өзiндiк құны
Бас компания мен
еншiлес компания-
ның арасындағы	ЕУӨ
операциялар бойынша
өткiзiлген өнімдердің
өзiндiк құны
Жалпы табыс.	БУТ	ЕУТ
Кезең шығыстары	БКШ	ЕКШ	БКШ + ЕКШ	БКШ + ЕКШ
Салық салынғанға				Түзетудi
дейiнгi таза табыс				ескерумен
Табыс салығы бойынша				Түзетудi
шығыстар				ескерумен
				ЖТСШ
Салық салынғаннан				Түзетудi
кейiнгi таза табыс				ескерумен
				ЖТСШ

2.-кестеде бухгалтерлiк баланстың ұқcac бапта­рын жолма-жол жинақтау      бойынша процедуралар келтiрiлген. Ондағы:

БТ – бас компанияның табысы;

ЕТ – еншiлес компанияның табысы;

ЕУТ – топ iшiндегi операция бойынша еншiлес компа­нияның табысы;

БУТ – топ iшiндегi операция бойынша бас компанияның табысы;

БУӨ – топ iшiндегi операция бойынша бас компанияның сатылған өнiмдерiнiң өзiндiк құны;

ЕУӨ – топ iшiндегi операция бойынша еншiлес ком­панияның сатылған өнiмдерiнiң өзiндiк құны;

БУҚ – топ iшiндегi операция бойынша сатып алынған бас компанияның тауарлы-материалдық қорлары;

УӨТ – топ iшiндегi операция бойынша өткiзiлмеген табыс;

ВРПН – топ iшiндегi операция бойынша өткiзiлмеген табыстың салық тиiмдiлiгi;

ТД – топ iшiндегi есеп айырысудағы дебиторлық берешек;

ЕКИ – еншiлес компанияның меншiктi капиталындағы бас компанияның тиiстi қатысу үлесiн бiлдiретiн еншiлес компания­ның акцияларындағы инвестиция;

Г – гудвилл, жағымды icкерлiк бедел;

БК – бас компанияның кредиторлық берешегi (мiндеттемeci);

ЕК – еншiлес компанияның кредиторлық берешегi (мiндеттeмeci);

УК – топ iшiндегi есеп айырысудағы кредиторлық берешек;

АУ – еншiлес компанияның меншiктi капиталындағы азшылық үлесi;

БК – бас компанияның меншiктi капиталы;

ЕК – еншiлес компанияның меншiктi капиталы.

Ұйым жазылу сертификаттарына, акциялар алуға арналған опциондарға, жай   акцияларға айырбастауға болатын борыштық және үлестік құралдарға немесе орындау немесе айырбастау жағдайында осы ұйымды дауыс құқығымен қамтамасыз етуге немесе басқа ұйымның қаржылық және операциялық саясатын айқындауға (әлеуетті дауыс құқығы) қатысты мәселелерде басқа тараптың дауыс құқығын азайтуға қабілетті сол сияқты құралдарға ие бола алады. Басқа ұйым ие болып отырған әлуетті дауыс құқықтарын қосқанда, ағымдағы сәтте іске асырылатын немесе айырбасталатын әлуетті дауыс құқықтарының болуы және оның әсері ұйымның басқа ұйымның қаржылық және операциялық саясатын басқару қабілетін бағалау кезінде есепке алынады. Егер, мысалы, әлеуетті дауыс құқықтары болашақта белгілі бір күн немесе болашақ оқиға басталғанға дейін іске асырыла немесе айырбастала алмайтын болса, онда олар іске асырылатын немесе айырбасталатын болып табылмайды.

Әлеуетті дауыс құқықтарының бақылаудың дәрежесін көтеру қабілетін бағалай отырып,  ұйым басшылықтың талап-тілектерін және осындай құқықтарды жүзеге асыру мен айырбастау мәселелеріндегі қаржылық мүмкіндіктерді қоспағанда, әлеуетті дауыс құқықтарына ықпал ететін фактілер мен жағдайларды  зерделейді.

5.Өз-өзін бақылау сұрақтары

1.Шоғырландырылған қаржылық есептілікті ұсыну.

2.Шоғырландырылған қаржылық есептілікті қолдану аясы.

3.Бухгалтерлік балансты және пайдалар мен залалдар туралы есептілікті шоғырландыру үдестері.

4.Шоғырландырылған бухгалтерлік баланс.

5.Еншілес, бірлесіп бақыланатын және тәуелді ұйымдарға инвестициялардың есебі.

6.Пайдалар мен залалдар туралы шоғырландырылған есептілік.

7. Шоғырландырылған есеп беруді 27 (IAS) ХЕҚС сәйкес қандай жолмен біріктіріледі?
8. Шоғырландырылған қаржылық есеп берудiң дайындау барысында қандай түзету жазбалары қолданылады?
9. Топ iшiндегi операциялар бойынша өткiзiлмеген залал қалай есепте көрсетіледі?

10.Шоғырландырылған қаржылық есептілікте дубляждық баптар болмас үшін қандай үдес ұсынылған?

 6.Ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер

1.ҚР 28-ақпан 2007-жылғы №234-III «Бухгалтерік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы.

2. 27 ( IFRS) ХҚЕС «Шоғырландырылған қаржылық есептілік». Баспа ұйі«Бико», Алматы -2008ж.
3. ҚР Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. 21.06.2007ж ҚР Қаржы министрлігінің №217 бұйрығы. Бухгалтердің анықтамасы №2 – 2007г.
4. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары. 23.05.2007 ж ҚР Қаржы министрлігінің №185 бұйрығы.
5. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары және шоттарының корреспонденциялау бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Бухгалтердің және кәсіпкердің кітапханасы. Баспа ұйі«Бико», Алматы -2007ж.

6.ХҚЕС қолдану бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Алматы. 2007ж. 

Қосымша әдебиеттер

1. Аппақова Г.Н. «Қаржылық есеп 2» Алматы «Әрекет-Принт», 2010 ж.
2. Баймуханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.

3.Миржакыпова С. Т., Аппакова Г. Н. и др. Основы бухгалтерского учета по МСФО. – Алматы: Экономика, 2009 г.

4.Назарова В.Л. «Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Учебник. Алматы, 2003. 

Интернет- көздері

1.www.minfin.kz/structure/data/KAZ_2009_IFRIC%208.doc

2. www.worldbank.org/ifa/rosc_aa_kaz_kaz.pdf
3. Айрих, Н. ХҚЕС бойынша шоттар жоспарына өту [Текст] / Н. Айрих. … Кл.слова (ненормированные): экономика — бухгалтерлік есеп — шоттар — хқес — кесте, …
   www.webirbis.ksu.kz/…/cgiirbis_32.exe
4. МСФО будет звучать так – Халықаралық Қаржы Есептілік Стандарттары – ХҚЕС
   www.balans.kz/topic12972.html
5. www.uza.ucoz.kz/_ld/0/34___.doc

1.Үшінші лекция тақырыбының атауы:  «Инвестициялық мүлік (40 (IAS) ХҚЕС)»

2.Лекция мақсаты

3-ші лекцияның мақсаты инвестициялық жылжымайтын мүлік есебінің тәртібін және ақпаратты ашып көрсетуге қойылатын тиісті талаптарды белгілеу болып табылады

3.Лекция сұрақтары

1.Инвестициялық мүліктің анықталуы, объектілері және алғашқы танылуы.

2. Инвестициялық мүлік есебінің модельдері. 

4.Лекция мазмұны

1.Инвестициялық мүліктің анықталуы объектілері және алғашқы танылуы

Инвестициялық мүлік келесі мақсаттар үшін тағайындалады:

1)жалгерлік төлемді алу үшін;

2)капитал өсімінен кірістерді түсіру үшін;

3)аталған екі мақсатты бірдей еңгізу үшін.

Сондықтан инвестициялық мүлікке кіргізілген ақшалай ағымдар ұйымның өзге активтерімен байланысты емес. Бұл инвестициялық мүлікті иеленүшінің мүлігінен(16 (IAS)  ЕХС) ерекшелендіреді. Бүл жерде өндіріспен байланысты ақшалай ағымдар барлық активтерге қатысты және иеленүшінің мүлігін «Негізгі құралдар»16 ( IAS) ЕХС боынша есепте көрсетеді. Ал инвестициялық мүлікті «Инвестициялық мүлік» 40 (IAS) ЕХС сәйкес көрсетеді. Аталған стандартқа сәйкес инвестициялық мүліктің селесі объектілері бар:

1)ұзақ мерзімде капитал өсімінен табыс алу үшін ұсталынатын жер;

2) болашақта қолдану турі әрі шешілмеген жер;

3)операциондық жалдың келісім-шарты бойынша жалгерлікке берілген және ұйымның меншігіндегі ғимарат;

4) қазіргі уақытта бос, бырақ операциондық жалдың келісім-шарты бойынша жалгерлікке тағайындалған және ұйымның меншігіндегі, ғимарат.

Инвестициялық мүлікті бухгалтерия актив ретінде таниды, егер 2 принцип орындалса:1)осы инвестициялық мүлікпен байланысты болашақ экономикалық кірістер ұйымға кіргізілу ықтималдылығы нақты болса; 2)инвестициялық мүліктің құна шынайы анықталуы мүмкін болса. Осы тану принципына сәйкес, ұйым инвестициялық мүлік бойынша барлық шығыстарын жұмсау сәтінен бастап бағалайды. Сонымен, инвестициялық мүліктің баланстық құнына сатып алумен, дамытуымен, ауыстыруымен және қызмет көрсетуімен байланысты шығыстарды кіргізеді. Бырақ бұндай құнға күнделікті қызмет көрсетү шығыстары қатыстырылмайды. Күнделікті қызмет көрсету шығыстары болып еңбек ақы, материалдық шығыстар табылады.

Инвестициялық мүліктің алғашқы бағалануы оның өзіндік құны бойынша жүргізіледі (формула 1).

Сатып алынған инвестициялық мүліктің өзіндік құны

=

Инвестициялық мүліктің сатып алу құны

+

Инвестициялық мүліктің тікелей шығыстары (заңгер қызметтерінің құны, мүлікті ауыстыру шығыстары және өзге мәміле бойынша шығыстар)

(1)

Алғашқы тануынан кейін инвестициялық мүлікті есептік саясаттында 2 модельдің бірі бойынша есепте көрсетеді: 1)әділетті құн бойынша модель; 2) өзіндік құн бойынша модель. Бірінші модельде әділеттік құн инвестициялық мүлікт ауыстыру құны болып табылады және есептік датадағы нарықтық жағдайды көрсетеді. Екінші модельде инвестициялық мүлікті өзіндік құнынан жинақталған амортизацияны және құнсызданудың жинақталған зиянын шегергіндегі сомамен есепте тіркейді. 

2. Инвестициялық мүлік есебінің модельдері

Инвестициялық мүліктің қайта жіктелуін тек қана оны қолдану тәсілі өзгерсе жасауға болады, атап айтқанда:

1)өзіндік мүлікке кірсе, онда оны иеленушінің мүлігі категориясына ауыстырады;

2)өткізу мақсатына қолданылса, онда оны қорлардың категориясына ауыстырады;

3)объект үшінші тұлғаға жалгерлікке беріледі.

Барлық ауыстырулардан кейін объектінің әділетті құны қолданылады.

Есептен шығарылған соң  инвестициялық мүліктің танылуы тоқтатылады, яғни баланстан шегеріледі. Инвестициялық мүліктің  есептен шығарылуы келесі жағдайларда болады:1)оның сатылуы арқылы; 2)қаржылық жалгерлікке ауыстырған кезде. Бухгалтерия аталған жағдайлардың қаржылық нәтижелерін инвестициялық мүлікті есептен шығарудан таза түсімдері және оның баланстық құнының арасындағы айырмашылығы ретінде анықтайды (формула2).

 

Инвестициялық мүлікті есептен шығарудың пайдалары (зияндары)

=

Инвестициялық мүлікті кетіруден таза түсімдері

+

Инвестициялық мүліктің баланстық құны

(2)

Ұйым қаржылық есептілігінде келесі нәрселерді ашып көрсетеді:

1)есептің таңдаған моделін;

2)әділетті құн бойынша модельді таңдаған жағдайда, жіктеудің және операциондық жалдағы құқықтардың есебі, әділетті құнды анықтау әдістері, қаржылық қорытындылар көрсетіледі;

3)өзіндік құн моделі таңдалса, онда инвестициялық мүліктің амортизациясы аталғандарға қосымша көрсетіледі.

Инвестициялық мүлік шоттардың типтік жоспарындағы «Мүлікке инвестициялар» 2300 бөлімшесінде көсретіледі:

• 2310 «Жылжымайтын мүлікке инвестициялар»
• 2320 «Жылжымайтын мүлікке инвестициялардың амортизациясы және құнсыздануы»
• 2330 «Жылжымайтын мүлікке инвестициялардың құнсыздануынан алынатын залал»(өзіндқ құн бойынша есептің моделі).

Реттік №	Операцияның мазмұны	Шоттардың корреспонденциясы		СОМА (теңге)
		Дебет	Кредит
1	Құрылыс аяқталған соң эксплуатацияға алынған мүліктің бастапқы құны	2310	2930 Аяқталмаған құрылыс	950000
2	Шаруашылық қызметте қолданылған жер және ғимараттарды инвестициялық мүлікке ауыстыру: А)объектінің баланстық құнына	2310	2410	2789000
	Б)объектінің әділетті құнының баланстық құнынан артық сомасына	2310	6140 Инвестициялық жылжымайтын мүлік операцияларынан алынатын кіріс	125937
	В)объектінің баланстық құнының әділетті құнынан артық сомасына	7420 Активтердің құнсыздануынан алынатын шығыстар	2310	27164
3	Инвестициялық мүлікті сатып алу: А)тұлғалардан	2310	3390,3310	128728
	Б)еншілес, қаумдастырылған (ассоциированные) ұйымдардан	2310	3320-3330	115623
4	Инвестициялық мүліктің түсуі:
	А)қаржылық жалгерліктің негізінде	2310	4150	105825
	Б)акциялар ақысының орнына, жарғылық капиталдың салымының орнына	2310	5110	97532
5	Қайта бағалау негізінде әділетті құнның:
	А)тозу сомасына өсуі	2310,6140	6410,2320	12846
	Б)Тозу сомасына азайуы	7420,2320	2310,7420	7523
6	Әділетті құнының өзгеруіне байланысты  инвестициялық мүлік бойынша құнсыздану сомасы есептен шығарылады	7420	2320	98765
7	Инвестициялық мүліктің амортизациясы есептелінді	7110,7210, 7450,7470	2320	65432
8	Кетуіне байлансты инвестициялық мүлік құнының есептен шығарылуы:
	А)Қалдық құнына	7410	2310	25674
	Б)Тозу сомасына	2320	2310	456789
9	Өзінің қажеттілігіне қолданылатын негізгі құралдарға инвестициялық мүлікті ауыстыру:
	А)Объектінің баланстық құнына	2410	2310	321687
	Б)Әділетті құнының баланстық құнынан артық сомасына	2410	6280	34693
	В)Баланстық құнының әділетті құнынан артық сомасына	2430	2310	127365

Кейбір жағдайларда ұйым ұйымға тиесілі жылжымайтын мүлікті жалға алушыларға қосымша қызмет көрсетеді. Ұйым, көрсетілетін қызметтер барлық мәміленің салыстырмалы түрде аз ғана бөлігін құраған жағдайда, осы жылжымайтын мүлікті жылжымайтын мүлікке инвестициялар ретінде қарастырады. Кеңсе үйінің иесі жалға алушыларға осы үйді күзету және ағымдағы пайдалану жөнінде қызмет көрсететін жағдай жоғарыда айтылғанның мысалы болып табылады. Кейде қосымша қызмет көрсетулер жылжымайтын мүлікті инвестициялық жылжымайтын мүлікке жатқызуға болмайтындай соншалықты елеулі болатын-болмайтынын анықтау қиын. Мысалы, қонақ үйдің иесі кейде жекелеген міндеттерді орындауды басқару шарты бойынша үшінші тарапқа береді.

5.Өз-өзін бақылау сұрақтары

1.Инвестициялық мүліктің танылуы.

2.Иеленуші қолданатын мүлікпен  инвестициялық мүліктің есептегі айырмашылығы

3. Инвестициялық мүліктің алғашқы бағалануы және есебі

4.Инвестициялық мүліктің кейінгі бағалануының есебі

5. Инвестициялық мүлік боынша кейінгі шығыстардың есебі
6. Инвестициялық мүлікті қайта жіктеудің есебі
7. Инвестициялық мүлік есебінің әділетті құн бойынша моделі
8. Инвестициялық мүлік есебінің өзіндік құн моделі
9. Инвестициялық мүліктің амортизациясының есебі
10. Инвестициялық мүліктің құнсыздануының есебі 

6.Ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер

1.ҚР 28-ақпан 2007-жылғы №234-III «Бухгалтерік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы.

2. 27 ( IFRS) ХҚЕС «Шоғырландырылған қаржылық есептілік». Баспа ұйі«Бико», Алматы -2008ж.
3. ҚР Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. 21.06.2007ж ҚР Қаржы министрлігінің №217 бұйрығы. Бухгалтердің анықтамасы №2 – 2007г.
4. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары. 23.05.2007 ж ҚР Қаржы министрлігінің №185 бұйрығы.
5. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары және шоттарының корреспонденциялау бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Бухгалтердің және кәсіпкердің кітапханасы. Баспа ұйі«Бико», Алматы -2007ж.

6.ХҚЕС қолдану бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Алматы. 2007ж. 

Қосымша әдебиеттер

1. Аппақова Г.Н. «Қаржылық есеп 2» Алматы «Әрекет-Принт», 2010 ж.
2. Баймуханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.

3.Миржакыпова С. Т., Аппакова Г. Н. и др. Основы бухгалтерского учета по МСФО. – Алматы: Экономика, 2009 г.

4.Назарова В.Л. «Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Учебник. Алматы, 2003. 

Интернет- көздері

1.www.minfin.kz/structure/data/KAZ_2009_IFRIC%208.doc

2. www.worldbank.org/ifa/rosc_aa_kaz_kaz.pdf
3. Айрих, Н. ХҚЕС бойынша шоттар жоспарына өту [Текст] / Н. Айрих. … Кл.слова (ненормированные): экономика — бухгалтерлік есеп — шоттар — хқес — кесте, …
   www.webirbis.ksu.kz/…/cgiirbis_32.exe
4. МСФО будет звучать так – Халықаралық Қаржы Есептілік Стандарттары – ХҚЕС
   www.balans.kz/topic12972.html
5. www.uza.ucoz.kz/_ld/0/34___.doc

1.Төртінші лекция тақырыбының атауы:  «Ақшаның уақытша құны»

2.Лекция мақсаты

4-ші лекцияның мақсаты болып ақша ағынын дисконттау, ағымдағы (дисконтталған) құн, аАннуитеттерді қолдануға үйрету. 

3.Лекция сұрақтары

1.Ақша ағымын дисконттау.

2.Пайыздар мен болашақ құн. Ағымдағы (дисконтталған) құн. Аннуитеттер. 

4.Лекция мазмұны

1.Ақша ағымын дисконттау

Ақшалар мен уақыттың өзара байланыстығы:

– пайданы түсіру  үшін ақшалар жұмсалады;

– қаржылық салымдар қосыша пайданы немесе үнемдеуді алып келуі керек (Бырақ пайданың мөлшері жоғары болуы тиіс, өйткені аталған салымдарды төмендету үшін);

-уақыттың ағымына сәйкес пайданы алып келетін қаржылық салымдар жасалуы тиіс.

Ақша ағымын дисконттау әдісі-бұл уақытпен байланыстырылған ақша құнының өзгерістерін есетеуге алатын бағалау әдісі.

Қаржылық нарықтың қиындылығына байланысты ақша қаражаттарды басқару өте маңызды болып келеді. Бәсеке фирма қаржы таба алатындай және одан әрі дамитын, жаңа технологияларды ендіре алатын қабілетін талап етеді. Ақша қаражаттың және оның баламларының классификациясы мен дұрыс анықталуы кәсіпорынның өтімділік бағасын нақты анықтайды. “Ақша қаражатының қозғалуы туралы есепте” 7 ( IAS) ЕХС ақша қаражаттарына және оның баламаларына, ақша қаражатының ағымына келесі анықтама берілген: ақша қаражаттар өзіне қолда бар ақша мен талап етілгенге дейін салымдарды кіргізеді. Ақша шоты өзіне міндеттемелердің жедел төлеу атауларын ғана кіргізеді. Ақша қаражатына қаржылық мекемелердің ағымдағы шоттардың қалдықтары, нақты қолда бар қағаз ақшалар, монета, валюта, кіші кассадағы қолда бар ақша және кәсіпорынның кассасындағы нақты ақша құжаттарының берілуі, қаржылық мекемелермен қабылданған жедел депозиттер мен алымдар жатады. Бұл қарапайым ақша құжаттарына: қарапайым чектер, кассалық ордер, клиенттердің чектері, ақша аударымдары және тағы басқа жатады. “Ақша қаражат” – баланстық баптың бүкіл ақша шотының атауларын көрсетеді. Ақша қаражатының баламалары – қысқа мерзімді, өтімділігі жоғары, ақша қаражатына тез айналатын, құндылығының өзгеруінің төменділігі бар салымдар жатады. Валюталық қазыналарға меншік құқығы Қазақстан Республикасында жалпы негіздерде қорғалады.Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары — бұл банк мен клиенттер арасындағы келісім-шарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып бөлінеді.

Ақша баламалары инвестиция емес қысқа мерзімді ақшалай міндеттемелерді қанағаттандыруға бағытталған. Инвестиция ақша баламасы болуы үшін ол ақша қаражатының белгілі сомасына тез айналатын, құндылығының өзгеруі төмен болуы керек. Мұндай кезде инвестиция ақша баламасы бола алады, егер инвестиция қайтару мерзімі қысқа, мысалы 3 ай немесе одан да төмен болса.

Бухгалтерияда ақша қаражатының есебі ең негізгі роль атқарады. Фирма банктегі есеп айырысу шоты арқылы да есеп айырысуы мүмкін. Банкі шоттары теңгемен де, шетелдік валютасымен де ашылуы мүмкін. Банк келісім бойынша ағымдағы немесе корреспонденттік шоттарын ашқан кезде, шот иесінің пайдасына келіп түсетін ақшаны  қабылдауды, оның өзіне немесе үшінші тараптарға (жақтарға) тиесілі ақша сомаларын аудару (беру) жөніндегі ұйғарымын орындауды және басқа да қызмет түрлерін көрсетуді өз міндетіне алады.

Қазақстан Республикасында валютаны реттеудің негізгі органы болып Ұлттық Банкі саналады. Кез келген валюталық операцияны өкілеттілігі бар банксыз жасауға рұқсат етілмейді. Осындай операцияларды жасау үшін өкілетті банктер заңды тұлғалар үшін валюталық шоттар ашады.

2.Пайыздар мен болашақ құн. Ағымдағы (дисконтталған) құн. Аннуитеттер.

Пайыздар-бұл ақшаны қарыздың әр турлі нысандарына (ссудалар, несиелер, және т.б.) капталды ұсыну табыстары.

Пайыздар

Ретроспективті тәсілдеме

Перспективтi тәсiлдеме

1-ші схема. Пайыздардың түрлері.

Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен және Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекспен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының ақша бөлінісі теңге болып табылады. Теңге Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында өз құны бойынша қабылдануға міндетті заңды төлем құралы болып табылады. Болашақ құн-бұл қазір инвестицияланған ақшалай қаражаттардың болашақ құны(1-ші формула). Оны С-3 кестесінде анықтайды.

FV

=

PV ( 1+r)n

(1)

 

Мұнда:
FV-инвестициялардың n болашақ құны;
PV-қазіргі уақытта  салынған сома;
r-пайыздың қойылымы;
n-есептелген мерзімдегі жылдардың саны

Мысалы, 2000 теңгенің 5 жылдан кейінгі болашақ құны 10% қойылымы бойынша алсақ, онда С-3 кестесі бойынша FV=2000*1,611=3222 теңге.

Ағымдағы құн-болашақ ақшалай ағымның дисконтталған құны (1-ші формула). Оны С-3 кестесінде анықтайды.

	PV	=	FV /( 1+r)n	(2)
Мұнда:
PV-қазіргі уақытта  салынған сома;
FV-инвестициялардың n болашақ құны;
r-пайыздың қойылымы;
n-есептелген мерзімдегі жылдардың саны

Мысалы, инвестицияның құны 4 жылдан кейін 6% қойылымы бойынша 5000 теңгеге тең болуы үшін оның ағымдағы құны С-1 кестесі бойынша PV =5000*0,792=3960 теңге.

Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген  зандарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін. Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер зандарда өзгеше көзделмесе, субъектінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.

Аннуитеттер-белгіленген мерзімде бырыңғай төлемдерді жасайтын бірбағыттық төлемдердің ағымы.

Аннуитеттер

 

 

Пренумерандо

Постнумерандо

2-ші схема. Аннуитеттердің түрлері.

Ақша қаражат ағымы ақша қаражат немесе олардың баламалары арасындағы қозғалысын қоспайды. Өйткені ол кәсіпорынның операциондық, инвестициондық, қаржылық қызметтің бөлімі емес, ақша операцияларын реттейтін, бақылайтын компоненттердің негізі болып табылады. 

5.Өз-өзін бақылау сұрақтары

1. Ақшалар мен уақыттың өзара байланыстығы және есепке әсері
2. Қаржылық есептегі ақша ағымын дисконттау әдісі
3. Ақша баламалары танылуы және есебі
4. Пайыздар мен ақша ағымының байланыстығы
5. Ақша ағымдарының болашақ құнын есептеу
6. Ақша ағымдарының дисконтталған құнын есептеу
7. Ақша ағымдарының құнын анықтауын есепте қолдану жағдайлары
8. Ақша ағымдарының аннуиттетерін есептеу
9. Ақша ағымдарының постнумерандасын есептеу
10. Ақша ағымдарының пренумерандасын есептеу 

6.Ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер

1.ҚР 28-ақпан 2007-жылғы №234-III «Бухгалтерік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы.

2. 27 ( IFRS) ХҚЕС «Шоғырландырылған қаржылық есептілік». Баспа ұйі«Бико», Алматы -2008ж.
3. ҚР Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. 21.06.2007ж ҚР Қаржы министрлігінің №217 бұйрығы. Бухгалтердің анықтамасы №2 – 2007г.
4. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары. 23.05.2007 ж ҚР Қаржы министрлігінің №185 бұйрығы.
5. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары және шоттарының корреспонденциялау бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Бухгалтердің және кәсіпкердің кітапханасы. Баспа ұйі«Бико», Алматы -2007ж.

6.ХҚЕС қолдану бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Алматы. 2007ж. 

Қосымша әдебиеттер

1. Аппақова Г.Н. «Қаржылық есеп 2» Алматы «Әрекет-Принт», 2010 ж.
2. Баймуханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.

3.Миржакыпова С. Т., Аппакова Г. Н. и др. Основы бухгалтерского учета по МСФО. – Алматы: Экономика, 2009 г.

4.Назарова В.Л. «Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Учебник. Алматы, 2003. 

Интернет- көздері

1.www.minfin.kz/structure/data/KAZ_2009_IFRIC%208.doc

2. www.worldbank.org/ifa/rosc_aa_kaz_kaz.pdf

1.Бесінші лекция тақырыбының атауы:  «Жал  есебі (17 (IAS) ЕХС)»

2.Лекция мақсаты

5-ші лекцияның мақсаты жалдау шарттарына қатысты жалға алушылар және жалға берушілердің қолдануы үшін тиісті есеп саясаты мен ақпаратты ашу ережелерін анықтау болып табылады.

3.Лекция сұрақтары

1.Жалдың жіктелуі. Жал алушылардың қаржылық есебінде жалдың бейнеленуі. Қаржылық жал. Бастапқы тану.

2.Кейінгі бағалау. Операциондық жал. Жал берушінің қаржылық есебіндегі жал есебі. Кері жал бойынша сатып-өткізу операциясы. 

4.Лекция мазмұны

1.Жалдың жіктелуі. Жал алушылардың қаржылық есебінде жалдың бейнеленуі. Қаржылық жал. Бастапқы тану.

 Жалгерлік-бұл активті қолдану құқығын жалгерлік төлем арқылы белгіленген мерзімге жалға берушіден жалға алушыға ауыстыру.

Жалгерліктің келесі түрлері бар:

• Мерзім бойынша:

а)қысқа мерзімді (1 жылға дейін); б)ұзақ мерзімді (1 жылдан астам).  2)Тағайындалуына қарай:

А) қаржылық жал-активке иеленуімен қатар жүретін барлық тәуекелдер мен пайдалары елеулі түрде көтеретін шарттар бойынша жалға берушіге ауысады. Қорытындысында құқықтық мәртебе берілуі де, сондай-ақ берілмеуіде мүмкі;

Б) операциондық жал-қаржылық жалдан өзгеше жал;

В) жойылмайтын жал-жалдау шартына сәйкес тек мынадай жағдайларда ғана болады: ықтималдығы шамалы оқиғаның басталуы жағдайында; жалға берушінің рұқсатымен; егер жалға берушімен жалдау туралы жаңа шарт жасайтын болса; жалдаууды қабылдаған күні жалгердің төлеген қосымша сомасы ары қарай жалғасуына кепіл болған жағдайда, тоқтатылуы мүмкін.

3. Типтері бойынша:А)қаржылық жал, оның типтері; Б)кері жалгерлік.

Жалгерліктің қатынастарын арнайы келісім-шартпен белгілейді. Онда келесі талаптар көрсетілуі тиіс:

1.Жалгерлік мерзімінің басы-жалға алынған активтер пайдалану мүмкіндігін іске асыру құқығын алған күн болып есептеледі.Бұл жалдауды бастапқы тану күні (яғни жалдаумен байланысты туындайтын тиісті активтердің, міндеттемелердің, табыстардың немесе шығыстардың танылуы.

2.Жалгерліктің мерзімі-жалгер шартқа сәйкес активті жалдауға алған қысқартылуға жатпайтынкезең, сондай-ақ бұл кезеңдерішінде, егер жалдау мерзімінің басында жалгердің осы құқығын іске асыруға жалгердің негізгі сенімі жалгердің қосымша мынадай ақы төлеумен ннемесе онсыз активті одан әрі жалдауға құқығы бар.

3.Минималдық жалгерлік төлемдер жалдау мерзімі бойындағы, жалға беруші төлейтін және оған өтелетін шартты түрдегі жалдау ақысын, қызмет көрсетулері салық төлемдері бойынша сомаларды қоспағанда, олар мына сомамен бірге жалгерден талап етілуі немесе сұратып алынуы мүмкін.

4.Әділетті құн-келісім жасау барысында жақсы хабарды алып, осындай келісімді жасауға ниет білдіпген, бір-бірінен тәуелсіз екі жақтың активті немесе реттелген міндеттемні ауыстыруға болатын сома.

5.Экономикалық қызметтің мерзімі-бұл:

А)бір немесе одан көп пайдаланатын активті экономикалық пайда күтілетін  уақыт кезңі;

Б)ұйымның активті пайдалануынан күтетін ондіріс бірліктерінің көлемі немесе осыған ұқсас бірліктер.

6.Пайдалы қызметтің мерзімі-ұйымның активінде болатын экономикалық пайда алуды көздейтін жалдау мерзімімен шектелмейтін жалдау мерзімінің басынан қалған есепті кезең.

7.Кепілденген қалдық құн-бұл:

А)жалгер үшін-жалгер  немесе осымен байланысты тараптың кепілдік берілетін жою құнының бөлігі (бұл орайда кепілдік сомасы кез-келген жағдайда төленуге тиісті болатын ең төмен сомаға тең.

Б)жалға беруші үшін кепілдік бойынша қаржы қатынастарындағы міндеттемелерді орындауға кепілді берілген сомасы.

8.Кепілденбеген қалдық құн-жалға алынған активтің жою құныныңалуына жалға берушіден кепілдік берілмеген  сома.

9.Жалгерліктің жалпы инвестициялары:

А)жалға берушінің қаржылық жалдау кезінде алынатын ең аз жалдау төлемдері;

Б)жалға берушіге тиесілі кез-келген кепілдік берілмеген жою құының жиынтығы.

1.2.Жалға берушінің қаржылық есептілгіндегі жалгерліктің танылуы

Жалға берушіде жалға берілген объектілер бухгалтерлік баланстың активтері арасында танылады, өйткені меншік құқығы ауысқан жоқ, тек қана қолдану құқығы ауысты. Сондықтан бухгалтерияда жалға беруші  жал бойынша соманы жалгерлік бойынша дебиторлық берешек ретінде таниды және олар жалгерлікке жасалған таза инвестицияларға тең. Сонымен қоса, жалға берушінің есебінде жалгерлік бойынша дебиторлық берешекті келесі шоттарда көрсетеді:1)шот 1260 «Жалдау бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек»; 2)шот 2160 «Жалдау бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық берешек».

Егер қаржылық жал болса  жалгерлік бойынша барлық тәуекелділіктер мен сыйақыларды жалға алушыға ауыстырады. Ал жалға беруші жалгерліктің негізгі сомасының дебиторлық қарызын және қаржылық табысты таниды. Бұд жерде жалға берушіның бухгалтериясында қаржылық кірістің тусуі бойынша арнайы график сызылады. Аталған графикте жалға берушідегі орны толтырылмаған және пайданың тұрақты нормасы көрсетіледі. Жалға беруші график арқылы кірісті жүйелендіріп рационалды түрде белгілеуге тырысады. Егер жалға беруші өндіруші немесе диллерлік компания болса, онда жалгерліктің кірісі және рәсімделуіне есептік саясатта белгіленген ережелер қолданылады. Осыған байланысты кей-кездерде төмендеттірілген қойылымдар қолдануы мүмкін (коммерциялық пайыздық қойылым). Бұл жерде жалға беруші  балансқа түсіндірме хатында  келесі көрсетілімдерді ерекше ашады: жалға алушымен жасалған салыстырмалы актысының нәтижелері; алынбағана қаржылық кіріс;жепілдірілмеген қалдық құн; жинақталмаған резерв; шартты жалгерлік төлемдер. 

1.3.Жалға алушының қаржылық есептілігінде жалгерліктің танылуы

Өзінің қаржылық есептілігіде жалға алушы келісім-шарт бойынша жалға алынған активтерді баланстан тыс шотта көрсетеді. Ал жалгерлік бойынша міндеттемелерін, яғни жалға берушінің алдындағы  кредиторлық берешегін, баланстың міндеттемелері арасында белгілейді және келеіс шоттарда көрсетеді:1)шот 3360 «Жалдау бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек»;2)шот 4150 «Жалдау бойынша ұзақ мерзімді кредиторлық берешек».

Жалға алушы минималдық жалгерлік төлемдерді анықтаған кезде, дисконттау коэффициенті  жалгерліктің пайызына тең болады. Егер жалгерліктің келісім-шартында осы пайыз анықталмаған болса, онда сәйкес дисконттау коэффициенті тартылған капиталдың пайызына теңестіруге болады.

Қаржылық есеп 2-де жалға алушының бухгалтериясында  жалгерлік операцияларында жал бойынша шығыстарды және жалгерліктің міндеттемелерін таниды. Ол үшін қаржылық шығыстар жалгерліктің мерзімінде бірқалыпты бөлініп таратылуы қажет. Өйткені әр мерзімге бірдей сальдо көрсетілуі тиіс.

Амортизацияалық шығыстарды қаржылық жалгерлікте жалға берушінің мойынына арттырлады. Бұл жерде бухгалтерия амортизациялық саясасатында  меншікті активтердің амортизациясы бойынша белгіленген ережелерді қолданады.

«Жалгерлiк» 17 (IAS) ЕХС активтерді жалдау бойынша қаржылық есеп берудегі операциялардың тәртібін, бағалауды, ашылуын реттейді.

Қаржыландырылатын жал өз мәнi бойынша жалға алушының есебiнен ұзақ мерзiмге алынатын несиелеудiң нысаны болып табылады.

Қаржыландырылатын жал – мүлiкке меншiктiк құқығымен байланысты, жалға берушiнiң олжасымен қоса, онымен байланысты болатын тәуекелдiлiктiң де үлкен бiр бөлiгiн жалға алушы өз жауапкершiлiгiне алады. Бұл кезде жалға алушы алынған мүлiктердi өз балансында көрсетедi. Ал жалгерлiк кезеңдегi құқықтың өзi берiлуi немесе берiлмеуi мүмкін.

Жалға алушының қаржылық есебiнде келесi жағдайлар айқын көрсетiлуi тuic: қаржыландырылатын жалгерлiкке алынған мүлiктiң жалпы құны; мүлiктi жалға алу бойынша ағымдағы және ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер; қаржыландырылатын жалгерлiк және мерзiмi бiр жылдан артық бiртұтас (кepi қайтарымсыз) ағымдағы жалгерлiк кезiндегi ең төмЖалға берушідегі ен жалгерлiк төлемдер (төлемдердiң жүзеге асырьrлу мерзiмi мен сомалары қысқаша формада көрсетiлуi тиiс) бойынша мiндеттемелер; жалгерлiктi немесе мүлiктi сатып алу уақытын ұзартуды таңдау құқығы, келiсiм-­шарттардан туындайтын күтпеген жалгерлiк төлемдер және басқа да күтпеген жағдайлар.

Жалға берушiнің, к,аржылық есебiнде келесi жайттар айқ,ын көрсетiлуi тuic: қаржыландырылатын жалгерлiкке жалпы капитал салымы (ақша қаражатын жұмсау); жалға берiлген мүлiктен түскен пайдаланбаған табыс; активтердiң құны, сондай-ақ осыған байланысты есептi кезең iшiндегi активтердiң түрлерi бойынша жинақталып қалған амортизациялық аударымдар.

Жалға берiлген мүлiктiң пайдалану құқығының басым бөлiгi мынадай жағдайда берiлуi мүмкiн:

– жалға алынған мүлiктi тұрақталған (тiркелген) бағасы бойынша немесе жал соңында анықталған бағасы бойынша жалға алушының сатып алу құқығы бар болса;

– егер де жалға берiлген мүлiктiң пайдалану қызметiнiң мерзiмi 8O%-кe жетсе;

– егер де негiзгi құралдың жал мерзiмi бiткен кезде бастапқы құны оның 20%-

тiн ғана құраса;

– бүкiл жал кезеңiнде оның дисконтталған құны төленетiн жал ақысының 90% құраса;

– жал мерзiмi 6iткeн соң, жалға алушы жалға 6ерушiден негiзгi құрал о6ъектiсiн сатып алуға немесе алмауға құқығы 6ар болса.

Қаржыландырылатын жал мерзiмiнiң iшiнде жалға 6ерiлген мүлiк 6аланста 6ip ғана 6аға бойынша көpiнic та6ады.

Жал төлемi eкi төлемнен тұрады: қаржыландырудан (яғни, пайыз бойынша төленетiн шығысынан) және жалгерлiк мiндеттемесiнен, демек о6ъектiнiң 6аланстық құнын азайтатын төлемнен (негiзгi мiндеттемесiн өтеуден).

Жалгерлiк төлем: ағымдағы 6ағасы бойынша немесе дисконтталған құн бойынша (активтi пайдаланғаны үшiн төленетiн пайызын ескере отырып) есептелiнуi мүмкiн.

Дисконтталған құн бойынша есептеген кезде жал ақысының өте аз (минималды) деңгейiн анықтау үшiн қарастырылған пайыздық мөлшерлемесiн пайдаланады, ал егер де оны анықтау мүмкiн болмаған жағдайда қарыз капиталына пайдаланатын өсiп (артып) отыратын пайыздық мөлшерлемесiн қолданады.

Жалға беруші мен жалға алушы арасындағы мәміле жалдау шартына негізделетіндіктен, олардың арасында келісілген анықтаманы пайдаланған дұрыс болады. Осындай анықтамаларды жалға беруші және жалға алушының бірдей емес жағдайларға қарай қолдану жалдаудың бір түрін әртүрлі жіктеуге әкеліп соқтыруы мүмкін. Мысалы, егер жалға беруші жалға алушымен байланысты емес тарап ұсынған тарату құнының кепілдігінен пайда алған жағдайда орын алуы мүмкін.

2.Кейінгі бағалау. Операциондық жал. Жал берушінің қаржылық есебіндегі жал есебі. Кері жал бойынша сатып-өткізу операциясы.

Жалға алушының қарыз капиталына өciп (артып) отыратын пайыздық  мөлшерлеме – 6ұл пайыз мөлшерлемесi, оны осы тәрiздес жал үшiн жалға алушы төлейдi; немесе бұл мөлшерлеменi жалға алушы жал 6асында 6асшылыққа алады.

Жалгерлiк мерзiмiнiң барысында келiсiм-шартқа сәйкес жалға 6ерушiге минималды жал ақысын төлейдi. Минималды жал ақысы – бұл төлем түpi, оны жалгерлiк мерзiмiнiң 6арысында, жал ға алушы жүзеге асырады (көрсетiлген қызмет құны мен салык сомасы шегерiледi, негiзiнде олар жалға берушiге өтелуi керек).

Қаржыландырылатын жал жағдайында қа6ылданған жалгерлiк актив «Жалгерлiк мiндеттемесi» шотының кредитi бойынша көpiнic та6ады.

Жалгерлiкке берiлген активтер үшiн төленетiн пайыздар сомасына «Пайыздар бойынша шығыстар» шоты де6еттелiп жене «Төленуi тиiс пайыздар» шоты кредиттеледi. Қаржыландырылатын жалдың жағдайы бойынша жалға алушы жалға алынған активтердiң тозуын есептеудi жүзеге асырады.

Лизингтiк операция бүгiнгi күні Қазақстандық экономикаға өте қажеттi банктiк құрылымның өн­дiрiстi қаржыландыру бойынша iскерлiк ортамен бiрлесе қызмет етуіне әсер eтeтін операция. Лизингтiк бизнес кәсiпкерлiк қызметтiң ерекше саласын ұсы­нады. Лизингтi белсендi енгiзетiн болса, мүмкiншiлiгiне қарай өндiрiстi техникалық қайта жарақтандырудың, Қазақстан эконо­микасын құрылымдық қайта құрудың, нарықты жоғары сапалы тауармен қамтудың мықты тынысы болуы мүмкін. Бүкiл әлемде көптеген кәсiпкерлер бизнес үшiн қажеттi мүлiк­тердi меншiкке емес, жалға алғанды жөн көредi. Жалгерлiк, бiрiншi кезекте кепiл есебiмен (кепiлдiк, тапсырыс) несиелеу элементтерi, дамыған нарық қатынасына тән әр түрлi қаржылық механизмдер және қарыз мiндеттемелерi бойынша есеп айырысулар кездесетiн келешектi қаржыландырудың арнайы қосымша кезi ретiнде енгізіледі. Әр түрлi белгiлерiне қарай лизингтiк операцияларды келесi тәр­тiппен топтастыруға болады. Қатысушылар құрамына қарай мына­дай болып бөлiнедi:

• тура лизинг, бұл кезде мүлiк иесi өз epкімен объектiнi лизингке өткiзедi (eкi жақты келiсiм);
• жанама лизинг (үш жақты немесе көп жақты лизинг), бұл кезде мүлiктi беру делдал арқылы жүзеге асырылады.

Лизинг дегенiмiз – қозғалмайтын және қозғалатын мүлiктердi ұзақ мерзiмде жалға беру бойынша жасалатын банктiң қаржылық операциясы. Мұнда мүлiк лизингтiк келiсiмшартта көрсетiлген мерзiм iшiнде және олар аяқталғанша да, аяқталғаннан соң да банк меншiгi болып табылады.       Лизингтiк келiсiмшарт мерзiмi аяқталған соң:

-Жалгерлiк төлемдердi толық төлеп, мүлiктi банкке қайтара алады.

-Жаңа лизингтiк келiсiмшарт жасау.

-Жалға берушiмен келiсiлген бағамен мүлiктi сатып алады.

Егер кері жалдаумен жүргізілген сату операциясы операциялық жалдауға әкеп соқтыратын және шын мәнінде операция әділ құн бойынша жүзеге асырылатын болса, онда туындайтын кез келген пайда немесе шығын дереу танылуы тиіс. Егер сату бағасы әділ құннан төмен болса, онда кез келген пайда немесе шығын, осы шығынға нарықтық бағадан төмен баға бойынша болашақ жалдау төлемдерімен өтем ол жасалатын жағдайларды қоспағанда, мерзімі кейінге қалдырылуға және активті пайдалану көзделетін кезең ішінде жалдау төлемдеріне тепе-тең амортизациялануы тиіс. Егер сату бағасы әділ құнынан жоғары болса, онда бұл артық баға мерзімі кейінге қалдырылуға және активті пайдалану көзделетін кезең ішінде амортизациялануы тиіс.

5.Өз-өзін бақылау сұрақтары

1. Қысқа мерзімді жалгерліктің есебі
2. Жал алушылардағы операциондық жалдың есебі
3. Жал берушілердағы операциондық жалдың есебі
4. Жал алушылардағы қаржылық жалдың есебі
5. Жал берушілердағы қаржылық жалдың есебі
6. Кері жал бойынша операциялардың есебі
7. Кері операциондық және кері қаржылық жал
8. Жалгерліктің кейінгі бағалауы
9. Кері жал бойынша сатып-өткізу операциясы
10. Ұзақ мерзімді жалгерліктің есебі 

6.Ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер

1.ҚР 28-ақпан 2007-жылғы №234-III «Бухгалтерік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы.

2. 27 ( IFRS) ХҚЕС «Шоғырландырылған қаржылық есептілік». Баспа ұйі«Бико», Алматы -2008ж.
3. ҚР Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. 21.06.2007ж ҚР Қаржы министрлігінің №217 бұйрығы. Бухгалтердің анықтамасы №2 – 2007г.
4. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары. 23.05.2007 ж ҚР Қаржы министрлігінің №185 бұйрығы.
5. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары және шоттарының корреспонденциялау бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Бухгалтердің және кәсіпкердің кітапханасы. Баспа ұйі«Бико», Алматы -2007ж.

6.ХҚЕС қолдану бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Алматы. 2007ж.

Қосымша әдебиеттер

1. Аппақова Г.Н. «Қаржылық есеп 2» Алматы «Әрекет-Принт», 2010 ж.
2. Баймуханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.
3. Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.

4.Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.

5.Назарова В.Л. «Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Учебник. Алматы, 2003.

6.Ә.Әбдіманапов «Бухгалтерлік және қаржылық есеп беру принциптері» Алматы, Экономика, 2006ж.

7.Кеулимжаев К.К и др. «Аралық қаржылық есеп» Алматы, 2003 г.

8.Тулешова Г.К. «Финансовый учет в соответствии с международными стандартами» (часть1, 2) Алматы, 2003 г., 2005г.

9.Миржакыпова С. Т., Аппакова Г. Н. и др. Основы бухгалтерского учета по МСФО. – Алматы: Экономика, 2009 г.

Интернет- көздері

1.www.minfin.kz/structure/data/KAZ_2009_IFRIC%208.doc

2. www.worldbank.org/ifa/rosc_aa_kaz_kaz.pdf
3. Айрих, Н. ХҚЕС бойынша шоттар жоспарына өту [Текст] / Н. Айрих. … Кл.слова (ненормированные): экономика — бухгалтерлік есеп — шоттар — хқес — кесте, …
   www.webirbis.ksu.kz/…/cgiirbis_32.exe
4. МСФО будет звучать так – Халықаралық Қаржы Есептілік Стандарттары – ХҚЕС
   www.balans.kz/topic12972.html
5. www.uza.ucoz.kz/_ld/0/34___.doc 

1.Алтыншы лекция тақырыбының атауы:  «Бірлескен қызметке қатысу  (31(IAS) ХҚЕС)»

2.Лекция мақсаты

6-ші лекцияның мақсаты бірлескен ұйымдарда жүзеге асырылып отырған құрылымы мен формасына қарамастан бірлескен қызметтегі қатысу пайызының үлесін және инвесторлардың қаржылық есептерінде бірлескен ұйым активтері, міндеттемелері, кірістері мен шығыстары жөнінде есеп беру үшін қолданылуын қарастыру болып табылады. 

3.Лекция сұрақтары

1.Бірлескен қызмет нысандары. Бірігіп атқарылатын бақылау. Шарттық келісім. Бірігіп бақыланатын операциялар. Бірігіп бақыланатын активтер. Бірігіп бақыланатын ұйымдар.

2.Кәсіпкердің қаржылық есептілігі. Пропорционалды шоғырландыру. Үлестік қатысу бойынша есептеу әдісі. 

4.Лекция мазмұны

1.Бірлескен қызмет нысадары. Бірігіп атқарылатын бақылау. Шарттық келісім. Бірігіп бақыланатын операциялар. Бірігіп бақыланатын активтер. Бірігіп бақыланатын ұйымдар

Нарықтық экономикада бірлескен компания бұл-экономикалық қызметті бірлесіп бақылауы тұралы екі немесе одан көп компаниялар арасындағы келісілген мәміле. Аталған бақылауды бірлескен қызметтен пайда түсіру үшін және қаржылық, есептік саясаттарды басқрару үшін аланысады. Өйткені барлық шешімдер кәсіпорындардыңортақ шешімімен бекітіледі.

Бірлескен қызметке қатысушы жағын кәсіпкер деп атайды.  Осындай қызметтің инвесторы бірлескен бақылауға қатыса алмайды. Бірлескен компаниялардың 3 типке бөледі: 1)бірлесіп бақыланатын операциялар, 2) бірлесіп бақыланатын активтер, 3)бірлесіп бақыланатын компаниялар.

Жоғарыда келтірілген типтердің ортақ сипаттамаларын бөледі:

1)келісілген мәміле арқылы бірнеше компаниялардың байланысуы;

2)бірлескен бақылау (келісілген мәміле арқылы жүргізіледі). Бұл жерде келісілген мәміле болып қатысушы кәсіпкерлердің арасындағы келісілген және бекітілген келісім-шарт қарастырылады. Оны компаниялардың жарғысына, құрылтайшы құжаттарын кіргізілуі мүмкін. Оның келесі ерекше талаптары бар:

а)бірлескен қызмет бойынша міндеттемелерді бөліп меңгеру;

б)ортақ басқарушы органды тағайындау;

в)қаржылық қорытындыларды, міндеттемелерді кәсіпкерлер арасында бөліп тарату;

г) мекеменің басшысы бірлескен қызметті бақылай алмайды. Бырақ қаржылық және операциондық саясаттарға сәйкес міндеттерін атқарады.

Бірлескен қызметтің есебі «Бірлескен қызметке қатысу»  31(IAS) ЕХС-на сәйкес ұйымдастырылады. Аталған стандарт бойынша осындай қызметке қатысу 2 әдістің біреуі арқылы толтырылады:

1)негізгі әдіс-пропорционалды сәйкестіру әдісі;

2)альтернативтік әдіс-үлестік қатысу әдісі.

Бiрлескен кәсiпoрын – eкi немесе одан да көп тараптар экономикалық қызметi, оған бiрiгiп бақылау жүргiзу шартымен жүзеге асыру бойынша келiciмшарттық келiсiм.

Бақылау – пайда алу мақсатындағы экономикалық қызмет­тiң қаржылық және операциялық саясаттарын басқарудың мүмкіндігі.

Бiрлескен бақылау – келiсiмшарттық келісіммен экономи­калық қызметке бақылауды бөлiп жүргiзу.

Елеулi ықпал  –  бұл кәсiпорынның экономикалық қызметiнiң қаржылық және операциялық саясаттары бойынша шешiмдердi қабылдауға қатысуды мүмкiндiгi, алайда мұндай саясатты бақыламайды және бiрлесiп бақылаудың да қажетi жоқ.

Бiрлескен қызметтiң қатысушысы – кәсiпорынға бiрiгiп бақылау жүргiзудi жүзеге асыратын бipлескен кәсiпорындағы тарап.

Бiрлесiп бақыланатын активтер формасында ұйымдaсты­рылатын бiрлескен қызметтiң қатысушысы өзiнiң жеке қаржы есептемесінде мыналарды тануы керек:

• Еншілес компанияның таза активтерді (1 формула)

 

Еншілес компанияның таза активтері

=

Еншілес фирманың баланстық құны

+

Еншілес фирманың міндеттемелері

(1)

• Еншілес компаниядағы азғантай үлесті (2 формула)

 

Еншілес компаниядағы азғантай үлес

=

Еншілес компанияның таза активтері

*

(100% —

БКУ)

(2)

Мұнда: БКҮ-Еншілес фирмадағы бас компанияның  үлесі

 2.Кәсіпкердің қаржылық есептілігі. Пропорционалды шоғырландыру. Үлестік қатысу бойынша есептеу әдісі

Бiрлесiп бақыланатын субъектiнiң қатысушысы бiрлесiп бақыланатын субъектiдегi инвестициялардың eceбiн өзiнiң есеп тiркелiмiнде инвестицияның есеп шоттарын қолдана отырып жүргiзедi. Бiрлесiп бақыланатын субъектi бухгалтерлiк есептi ұйымдастырады, қаржы есептемесiн әзiрлеудi және ақпарат­тарды жүйелеудi жеке жүргiзедi.

Субъектiнi бiрлесiп бақылау формасындағы бiрлескен қы­зметке қатысушының шоғырландырылған қаржы есептемесiн әзiрлеуде стандарттармен үйлесiмдi шоғырландыру әдiсi анық­талды. Үйлесiмдi шоғырландыру әдiсi мынаны ұйғарады: қатысу­шының шоғырландырылған бухгалтерлiк балансы бiрлесiп бақыланатын субъектiдегi мiндеттеменiң тиiстi үлесiн және бақы­ланатын активтердiң тиiстi үлесiн қамтиды. қатысушының пай­далары мен залалдары туралы шоғырландырылған есеп бepyi бiрлесiп бақыланатын субъектiдегi кipicтep мен шығыстар үле­сін қамтиды.

Үйлесiмдi шоғырландыру әдiсiн жүзеге асырудың шоғыр­ландырылған есеп беруде қатысу үлесiн көрсетудiң eкi пiшiмi шешiмiн тапты:

1. Бiрлескен қызметке қатысушылардың кipicтepi мен шы­ғыстарындағы, мiндеттемелерiндегi, активтерiндегi қатысу үле­ciн жолма-жол жиынтықтау арқылы;

немесе

2. Активтердегi, мiн.деттемелердегi және кірістep мен шығыстардaғы қатысушының үлесiн шоғырландырылған қаржы есептемесiнде жекелеген баптар бойынша жеке көсету жолымен.

Ұйғарынды баламалы нұсқa – «Қауымдастырылған кәсiп­орындағы инвестициялардың eceбi» атты 28 ХҚЕС сәйкес үлестiк қатысу әдiсiн қолдану.  Бiрлескен қызмет бойынша қатысушылық үлестi қаржылық есепте көрсетудiң ерекшелiктерi. Өзiнiң қатысу үлесiн есептеу үшiн бiрлескен қызметiн жүзеге асыратын шаруашылық жүргiзушi субъекттер, «Бiрлескен қызметi бойынша үлестiк қатысуды қаржылық есепте көрсету» деп аталатын басшылыққа ала отырып, олардың ұйымдық-құқықтық нысанынан тәуелсiз, осы қызмет бойынша қатысушылардың шығысы мен табысы, мiндеттемесi, активтерi қатысушылардың қаржылық есеп беруiнде көpiнic табады.

Үйлесiмдi шоғырланым (Пропорциональная консолидация) ­есеп пен есеп берудiң әдiсi. Ол бойынша бiрлесiп бақыланатын субъектiнiң активтерiне, мiндеттемелерiне, кipicтepi мен шығыс­тарына қатысушылардың үлесi бiрлескен қызметке қатысушы­ның қаржы есептемесiндегi ұқcac баптарымен жолма-жол(посрочно) бiрiгедi немесе оның қаржы есептемесiндегi жекелеген жолдарымен берiледi.

Үлестiк қатысy әдiсi – есеп пен есеп берудiң әдiсi. Ол бойынша бiрлесiп бақыланатын субъектiдегi үлес алғашқыда бастапқы құн бойынша ескерiледi, содан соң бiрлесiп бақы­ланатын субъектiнiң таза активтерiндегі сатып алудан кейін болатын қатысу үлесiнiң өзгерiсiне түзетiледi. Пайда мен залал туралы есеп беру бiрлесiп бақыланатын субъектiнiң операция­ларындағы бiрлескен қызметкe қатысушылардың үлесiн көр­ceтeді.

Бiрлесiп бақыланатын қызметтің (операцuялардың) формасында ұйым­дастырылатын бiрлескен қызметтiң қатысушысы өзiнiң жеке қаржы есептемесi мен шоғырландырылған қаржы есептемесiнде мыналарды тануы керек. Өтелген шығыстар және бiрлескен қызметпен байланысты тауарларды немесе  қызметтi өткiзудiң нәтижесiнде алатын табыстағы өзiнiң үлесi.

 5.Өз-өзін бақылау сұрақтары

1. Бірлескен қызмет нысандарының есебі
2. Бірігіп бақыланатын операциялардың есебі
3. Бірігіп бақыланатын активтердің есебі
4. Бірігіп бақыланатын міндеттемелердің есебі
5. Бірігіп бақыланатын ұйымдардың есебі
6. Бірігіп бақыланатын ұйымдардың қаржылық есептілігін ұсыну
7. Бірігіп бақыланатын ұйымдардың есептілігін пропорционалды шоғырландыру
8. Бірігіп бақыланатын ұйымдардың есебіндегі үлестік қатысу бойынша есептеу әдісі
9. Бірігіп бақыланатын операциялар типтерінің ортақ сипаттамалары
10. Бірігіп бақыланатын операциялардың танылуы және ұсынылуы

 6.Ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер

1.ҚР 28-ақпан 2007-жылғы №234-III «Бухгалтерік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы.

2. 27 ( IFRS) ХҚЕС «Шоғырландырылған қаржылық есептілік». Баспа ұйі«Бико», Алматы -2008ж.
3. ҚР Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. 21.06.2007ж ҚР Қаржы министрлігінің №217 бұйрығы. Бухгалтердің анықтамасы №2 – 2007г.
4. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары. 23.05.2007 ж ҚР Қаржы министрлігінің №185 бұйрығы.
5. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары және шоттарының корреспонденциялау бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Бухгалтердің және кәсіпкердің кітапханасы. Баспа ұйі«Бико», Алматы -2007ж.

6.ХҚЕС қолдану бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Алматы. 2007ж.

 Қосымша әдебиеттер

1. Аппақова Г.Н. «Қаржылық есеп 2» Алматы «Әрекет-Принт», 2010 ж.
2. Баймуханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.
3. Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.

4.Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.

5.Назарова В.Л. «Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Учебник. Алматы, 2003.

6.Ә.Әбдіманапов «Бухгалтерлік және қаржылық есеп беру принциптері» Алматы, Экономика, 2006ж.

7.Кеулимжаев К.К и др. «Аралық қаржылық есеп» Алматы, 2003 г.

1.Жетінші лекция тақырыбының атауы:  «Қаржылық ивестицияларды бағалау және оның есебі»

2.Лекция мақсаты

7-ші лекцияның мақсаты қаржы құралдарын міндеттеме немесе капитал ретінде ұсыну, сондай-ақ қаржы активтері мен қаржы міндеттемелерін өзара есепке алу принциптерін белгілеу болып табылады. Ол эмитент тұрғысынан қаржы активтерінің, қаржы міндеттемелерінің және акциялардың санаттары бойынша қаржы құралдарының жіктемесіне; тиісті қатысу үлестерінің, диивдендтердің, пайдалар мен шығындардың жіктемесіне; сондай-ақ қаржы активтері мен қаржы міндеттемелерін біріне-бірін қарсы есепке алу керек болатын жағдайларға қолданылады

3.Лекция сұрақтары

1.Қаржылық инвестициялардың түсінігі, тәуекелділіктері, бағалануы.

2.Пайда және зиян арқылы әділетті құн бойынша бағаланатын қаржылық активтер мен қаржылық міндеттемелер.

3.Құнсыздану. Хеджирлеу құралдары 

4.Лекция мазмұны

1.Қаржылық инвестициялардың түсінігі тәуекелділіктері бағалануы.

 Қаржылық инвестициялар бұл- субъект табыс алу инвестициялық коп-я өсімін немесе басқадай пайда алу мақсаттарында иемденетін активтер. Олардың есебі келесі стандарттармен реттеледі:

• 32 (IAS) ЕХС «Қаржылық құралдар: ұсынылуы»;
• 39 (IAS) ЕХС «Қаржылық құралдар: танылуы мен өлшенуі»;
• 7 (IAS) ЕХС «Қаржылық құралдар: ақпараттардың ашып көрсетілуі»;
• 1 ҚЕҰС.

Қаржылық инвестицияларды сату құны бойынша көрсетеді. Оларды келесідей жіктейді:

1)Мерзімі бойынша: а)қысқа мерзімді; б)ұзақ мерзімді.

2)Тағайындалуына қарай:

А)ұсынылған қаржылық инвестициялар;

Б)саудаға арналған қаржылық инвестициялар;

В)өтеуге дейін ұсталатын қысқа мерзімді инвестициялар

Г)сату үшін қолда бар қаржылық инвестициялар

Д)өзге қаржылық инвестициялар

Қаржылық инвестицияны босатып алу барысында сатудан түскен табыстан оның баланстық құны және инвестициялармен байланысты шығыстар шегеріледі. Инвестициялармен байланысты шығыстарға  брокердің (диллердің) сый ақылары, өзге шығыстар қатыстырылады. Егер инвестицияны бұрын  ағымдағы құнымен есепте көрсетсе, онда оның қайта бағалау сомасы есептік саясатқа сәйкес бөлінбеген пайдаға кіргізіледі:

Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар категориясына ауыстыру үшін келесі үдестер жасалады:

1)егер қаржылық инвестиция сату құны бойынша есептелінсе, онда оның ауыстырылуын сату және баланстық құндардың арасындағы ең төмен сомамен көрсету қажет;

2) егер қаржылық инвестиция ағымдағы құн бойынша есептелінсе, онда оның ауыстырылуын баланстық құны бойынша арасындағы ең төмен сомамен көрсету керек;

Қаржылық инвестицияларды қолданған кезде бухгалтер онымен байланысты тәуекелділіктердіесепке алуы тиіс. Ол үшін «Қаржылық құралдар: ұсынылуы» 32 (IAS) ЕХС бойынша  келесі тәукелділіктер бар:

1)баға тәуекелділіг арасында пайыздықжәне нарықтық  тәуекелділіктер кіргізіледі.

2)несиелік тәуекелділік

3)өтімділік тәуекелділігі

Аталған тәуекелділіктер бойынша мекеменің бухгалтериясы тиісті есептік сасатты қолданады: бағалық саясат; хеджирлендіру саясаты. Бұл жерде хеджирлендіру-бұл қаржылық инвестицияларды қолданумен байланысты  зияндарды сақтандыру. Бухгалтерияда хеджирлеудің есебінде 3 түрлі операцияларды бөледі: 1)әділетті құнды хежирлеу, 2) ақшалай қаражаттардың ағымын хеджирлеу; 3)таза инвестицияларды хеджирлеу.

Акцияның қор биржасында немесе биржасыз нарықта өткізілген бағасын оның нарықтық бағасы деп танылады. Нақтылай айтқанда акцияның нарықтық бағасы оның бағамдық бағасы (яғни акцияның бағамы)деп аталынады. Акцияның бағамын капитализацияланған дивиденд ретінде анықтайды (1-ші формула):

Акцияның бағамы	=	Акцияның номиналдық құны	*	Дивидендтің қойылымы	(1)
		Ссудалық пайыз

Капиталдың акционерлерге тиісті мөлшерін белгілейтін көрсеткіш ретінде акцияның баланстық құны қарастырылады (2-ші формула):

Акцияның баланстық құны	=	Компанияның таза активтері	(2)
		Ссудалық пайыз

*ЕСКЕРТУ:Компанияның таза активтері=Компанияның баланстық құны-Компанияның міндеттемелері

Қаржылық инвестициялардың синтетикалық есебі  келесі бөлімшелердегі шоттарда жүргізіледі:

А)1100	«Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары»
-1110	«Қысқа мерзімді ұсынылған қарыздар»
-1120	«Саудаға арналған қысқа мерзімді қаржы активтері»
-1130	«Өтеуге дейін ұсталатын қысқа мерзімді инвестициялар»
-1140	«Сату үшін қолда бар қысқа мерзімді қаржы инвестициялары»
-1150	«Өзге қысқа мерзімді қаржы инвестициялары».
Б)2000	«Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар»
-2010	«Ұзақ мерзімді берілген қарыздар»
-2020	«Өтеуге дейін ұсталатын ұзақ мерзімді инвестициялар»
-2030	«Сатуға арналған қолда бар ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар»
2040	«Өзге ұзақ мерзімді қаржылық активтер»

 2.Құнсыздану, хеджирлеу құралдары.

Қаржылық инвестициялар тәуекелділігі анықталатын активтердің бірі болған соң, олардың қайта бағалануы және құнсыздануы жүргізіледі.

Мерзімдері, шарттары және есеп саясаты. Пайыздық мөлшерлеме тәуекелі. Несиелік тәуекел. Әділетті құн. Ашып көрсетілуге тиісті басқа да талаптар. Тануды тоқтату. Кепілдік. Көптеген туынды элементтерден тұратын құрама қаржылық құралдар. Пайда және зиян арқылы әділетті құн бойынша бағаланатын қаржылық активтер мен қаржылық міндеттемелер. Пайда және зиян жөніндегі есеп және капитал. Құнсыздану. Міндеттемелерді орындау және бұзу (нарушение). Активтерді беру. Қаржылық активтерді типтік сату немесе сатып-алу. Қаржылық міндеттемелерді тануды тоқтату.Қаржылық активтер мен қаржылық міндеттемелерді бағалау.

Өтелуге дейінгі ұсталынып отырған улестік  бағалы қағаздар амортизациялық құнмен бағаланады, бұл бағалы қағаздар бойынша қайта бағалау жүргізілмейді.

Амортизацияланған құн- бұл дисконт немесе сыйақы амортизация есебімен алынған құн.

Үлестік бағалы қағаздар өтелуге дейін ұсталынып отырған ретінде классификацияланбауы тиіс, егер шаруашылық  субъект мыналарды иемденсе:

1.алдағы орындалатын істер (болжамдар),

2.өтеу мерзіміне дейін бұл бағалы қағаздарды ұстауға мүмүкіншілігі болса .

Үлестік бағалы қағаздарға облигиация мен вексельдер жатады.

Егер компания бағалы қағаздарды анықталмаған уақытқа дейін ұстап отыруды жоспарласа және белгілі бір себептерге байланысты бағалы қағаздарды сататын болса,онда бұл қағаздар өтелуге дейінгі ұсталынып отырған ретінде классификацияланбайды.

Жабылғанға дейінгі ұсталынатын бағалы қағаздар есебінің мысалын қарастырамыз.

2000 жылдың 1 қаңтарында “Балтимор” компаниясы “Асем” корпорациясының құны 50000 $   8 %-дық облигациясын 47461$ төлеп алды. Облигацияның жабу  мерзімі 2003 жылдың 1 қаңтарына келеді, пайыздарды төлеу әр 1 шілде мен 1 қаңтарда.

Жабылғанға дейінгі ұсталынатын бағалы қағаздар есебінің мысалын қарастырамыз.

2000 жылдың 1 қаңтарында  «Балтимор» компаниясы «Асем» корпорациясының құны $50000  8%-дық облигациясын $47461 төлеп алды. Облигацияның жабу мерзімі 2003 жылдың 1 қаңтарына келеді, пайыздарды төлеу әр1 шілде мен 1 қаңтарда. $2539 мөлшеріндегі жеңілдік 10% көлемінде пайыздық пайда әкелді.

Егер пайыздарды төлеу жылына екі рет жасалса, онда кезең саны тең болады 3жыл*2=6, ал пайыздық ставка 10%/2=5%

Негізгі соманың ағымдағы құны 50000*0,7462 (6 пер, 5%)                     37310

Пайыздың ағымдағы құны 2000 *5,0757 (6, 5%)                                       10151

Облигацияның ағымдағы құны                                                                   $47461

Жеңілдіктер 50000-47461                                                                            $2539

2000 жылдың 1 қаңтарындағы инвестицияны көрсету проводкасы келесідей:

Жабылғанға дейінгі ұсталынатын бағалы қағаздар             47461

Ақша құралдары                                                      47461

Жеңілдіктер  2000-2003  үш жыл аралығында әр кезеңде көрсетілген пайыздық пайдаға өтелуі тиіс. Әр жылы есептен шығарылатын жеңілдіктер көлемін анықтау үшін, амортизациялық кестені құраймыз.

Облигациялар бойынша пайыздық пайда мен жеңілдіктер амортизациясы – тиімді пайыздар әдісі.

1.1.-кесте. 8% -дық сатып алынған облигация 10%  береді.

Мерзімі	Алынған ақша қаражаттары	Пайыздық пайда	Облигациялар бойынша жеңілдіктер	Облигацияның баланстық құны
1.1.00
1.7.00	2000(1)	2473(2)	373(3)	$47461
1.1.01	2000	2392	392	47834(4)
1.7.01	2000	2411	411	48226
1.1.02	2000	2432	432	48637
1.7.02	2000	2453	453	49069
1.1.03	2000	2478	478	49522
	$12000	$14539	$2539	50000

• 50000*4 %=2000, вексель бойынша жылдық пайыздық ставка 8% , пайыздарды төлеу жылына 2 рет, онда 8%/2=4%
• Алдыңғы жылдың соңғы баланстық құны алынады және тиімді нарықтық ставкаға көбейтіледі.

47461*5%=$2373

• Жеңілдіктер амортизациясы = Пайыздық пайда – Алынған ақша қаражаттары

2373-2000=$373

• Кезең соңындағы баланстық құны = Алдыңғы жылдың баланстық құны+Жеңілдіктер амортизациясы

47461+373=$47834

Есепте келесідей проводкалар жүргізіледі:

1. 2000 жылдың 1 шілдесінде пайыздарды алу.

Ақша қаражаттары                                                            2000

Жабылғанға дейінгі ұсталынатын бағалы қағаздар       373

Пайыздар бойынша табыс                                                  2373

2. “Балтимор” компаниясы күнтізбелік жыл негізінде есеп жүргізеді, ол 2000 жылдың 31 желтоқсаны жағдайында пайыздарды есептейді және жеңілдіктерді амортизациялайды.Яғни, сәйкестілік қағидасына сәйкес компания есепті жылдың соңында табыстар мен шығыстарды тануы тиіс.біздің жағдайымызда, бұл пайыздар бойынша табыстар, оларды компания есептейді, яғни таниды, бірақ оларды 2001 жылдың 1 қаңтарында алады.

Алынуға тиіс пайыздар                                                       2000

Жабылғанға дейінгі ұсталынатын бағалы                           392

Пайыздар бойынша табыс                                 2392

5.Өз-өзін бақылау сұрақтары

1. Бірлескен қызмет нысандарының есебі
2. Бірігіп бақыланатын операциялардың есебі
3. Бірігіп бақыланатын активтердің есебі
4. Бірігіп бақыланатын міндеттемелердің есебі
5. Бірігіп бақыланатын ұйымдардың есебі
6. Бірігіп бақыланатын ұйымдардың қаржылық есептілігін ұсыну
7. Бірігіп бақыланатын ұйымдардың есептілігін пропорционалды шоғырландыру
8. Бірігіп бақыланатын ұйымдардың есебіндегі үлестік қатысу бойынша есептеу әдісі
9. Бірігіп бақыланатын операциялар типтерінің ортақ сипаттамалары
10. Бірігіп бақыланатын операциялардың танылуы және ұсынылуы 

6.Ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер

1.ҚР 28-ақпан 2007-жылғы №234-III «Бухгалтерік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы.

2. 27 ( IFRS) ХҚЕС «Шоғырландырылған қаржылық есептілік». Баспа ұйі«Бико», Алматы -2008ж.
3. ҚР Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. 21.06.2007ж ҚР Қаржы министрлігінің №217 бұйрығы. Бухгалтердің анықтамасы №2 – 2007г.
4. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары. 23.05.2007 ж ҚР Қаржы министрлігінің №185 бұйрығы.

5.ХҚЕС қолдану бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Алматы. 2007ж. 

Қосымша әдебиеттер

1. Аппақова Г.Н. «Қаржылық есеп 2» Алматы «Әрекет-Принт», 2010 ж.
2. Баймуханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.

3.Назарова В.Л. «Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Учебник. Алматы, 2003.

6.Ә.Әбдіманапов «Бухгалтерлік және қаржылық есеп беру принциптері» Алматы, Экономика, 2006ж.

1.Сегізінші лекция тақырыбының атауы:  «Валюталық бағамдар өзгерісінің әсері. Шетелдік қызмет. (21(IAS) ХҚЕС)»

2.Лекция мақсаты

8-ші лекцияның мақсаты – шетелдік валютамен операцияларды және шетелдік қызметті ұйымның қаржы есептілігінде көрсету, сондай-ақ қаржы есептілігінің көрсеткіштерін ұсыну валютасына қайта есептеу тәртібін орнату.

3.Лекция сұрақтары

1.Шетелдік қызметке таза нвестиция. Шетел валютасындағы операцияларды функционалды валютада бейнелеу. Бастапқы тану

2.Функционалды валютадан ерекшеленетін ұсыну валютасын қолдану. Ұсынылатын валютаға қайта есептеу. Шетелдік қызмет жөніндегі қаржылық есептілікті қайта есептеу. Кез-келген бағамдық айырмашылықтың салықтық салдарлары. 

4.Лекция мазмұны

1.Шетелдік қызметке таза нвестиция. Ақшалай баптар.. Кейінгі есепті мерзімдерге есеп беру. Бағамдық айырмашылықтарды тану. Функционалды валютаны ауыстыру

Валюталық операциялар түсінігінің мазмұны мен мәнін толық ашу үшін негiзгi терминдерге анықтама беру қажет. Соның iшiнде негiзгiсi шетел валютасы.

Валюта мемлекеттердiң заңды құралы ретiнде қабылдаған ақша бiрлiгi немесе банкноттар, қазынашылық билеттер мен тиындар. Сонымен қaтap айналыммен шығарылатын бiрақ, айырбастауға жататын aқшa белгiлерi. ҚР-ның Ұлттық Валютасы тенге. Шетел валютасы шет мемлекеттердiң валютасы (доллар, евро, рубль). Валюталық құндылықтарға:

1. Шетел валютасы.
2. Шетел валютасындағы бағалы қағаздармен төлем құжaттapы (акция, облигация) және басқа шетел валютасында көрсетiлген қарыз міндеттемелері.
3. Бағалы металдар -алтын, күмic, платиналық ток металдары барлық түрде және жағдайда ювелир бұйымдары.
4. Табиғи бағалы металдар -алмаз, рубин, изумрудтар, жемжуг және

т.б. ҚР-ның валютасына кiредi.

5. Айналымдағы сонымен қaтap айналымнан шығарылған бiрақ айырбастауға жататын ҚР-ның ҰБ-нiң билеттерi мен тиындары түрiндегi теңгелер. ҚР-ның банктерiндегi мен басқа да несиелiк мекемелерiндегi орналасқан теңгелей қаржылар.
6. ҚР-дағы валютасындағы бағалы қағаздар, теңгеде көрсетiлген төлем құжаттарымен қарыз міндеттемелер.

Ұлттық және шетел валютасындағы операцияларды жүргiзетiн субъектiлерге қосып «резидент пен бейрезиденттер» саналады. «Резидент» – түсiнiгiнiң құрамына келесi категориялы азаматтар мен мекемелер кіреді:

1. ҚР-ның территориясында тұратын тұлғала
2. ҚР заңдарына сәйкес және ҚР территориясында орналасқан заңды тұлғалар.
3. Заңды тұлғa ретiнде саналмайтын бiрақ ҚР-ның заңына Сәйкес құрылған мекемелер мен организациялар.

«Бейрезидент» -тұлғаларға жатады:

1. ҚР-нан тыс мемлекеттерден тұрақты мекен жайы бар заңды тұлғалар, сонымен қaтap ҚР-ның уақытшa тұлғалары.
2. Шетел мемлекеттерiнiң заңына сәйкес және тұрақты мекен-жайы жоқ  тұлғалар.
3. Заңды тұлғa болып табылмайтын мекемелер мен организациялар.
4. ҚР-ның территориясында шетел дипломатиялық және басқа да ресми представительствалар.

Банк валюталық операцияларының келесi түрлерiн орындайды:

1. Валютаны сату және сатып алу.
2. Клиенттiң валюталық шоттарын жүргiзу және депозиттер қабылдау.
3. Валютада халықаралық есеп айырысу.
4. Валюталық несиелер беру.

Бiздiң елiмiзде валюталық операциялар 24.12.1996 жылы № 54 «ҚР валюталық реттеу туралы» заңына және ҚРҰБ-ның «валюта операцияларын жүргiзу ережелерi» №115  20.01.2001 ж. негiзiнде жүзеге асырылады. Осы заңмен ережеге сәйкес ҚР-дағы резиденттер және бейрезиденттер жүргiзген барлық операиялар тек өкiлеттi банктермен айырбастау пункттерi арқылы орындалады.

Өкiлеттi банктер – шетел валютасы мен айырбастау операцияларын жүргiзуге ҚРҰБ лицензиясын алған банктер.

Өкiлеттi мекемелер – нақты шетел валютасын айырбастау жүргiзу ҚРҰБ лицензиясын алған мекемелер.

Валюталық реттеу- өкiлеттi мемлекеттiк органдардың елдiң төлем балансын нығайту, Ұлттық валютаның тұрақтылығын, iшкi валюта рыногын дамытуды қамтамасыз ету мақсатында валюталық операциялар жүргiзу тәртiбiн белгiлеу және оның сақталуын бақылау жөнiндегi қызметi.

Әрбір  ел валюталық реттеудiң көмегімен мемлекеттiң бақылауына валюталық операцияларды шетелдің заңды және жеке тұлғаларына несие мен заемдарды беру, валютаны шекарадан кiргiзу және шығару туралы операцияларды жоюға тырысады.

Валюталық реттеудiң қажеттiлiгi – банктер мен мемлекеттердiң валюталық қауiптердi азайту мақсаты болып табылады. Валюталық әдетте халықаралық валюталық келiссөздер жасалу мен нормативтi актiлердi шығаруды жүзеге асырады.

Валюталық бақылау.

Валюталық бақылау органдары және оның агенттерi.

Оның мақсаты – валюталық операцияларды орындағанда валюталық заңдарында сақтауға бақылау жасау болып табылады.

Валюталық бақылаудың негiзгi жолдары мынадай:

1. Өткiзiлген валюталық операциялардың заңға сәйкестiгiн анықтау және қажеттi лицензиялар мен келiсiмдердiң бар екендiгiн анықтау.
2. Мемлекет алдындағы шетел валютасындағы резиденттердiң мiндеттемелерiн өтегенін, сонымен қатар ҚР iшкi валюталық нарығында шетел валютасын сату бойынша мiндеттемелерiн тексеру:

а)      шетел валютасындағы төлемдердiң негiздiлiгiн тексеру;

б) валюталық операциялар бойынша есеп ақпардың толықтылығымен объектiлiгiн тексеру;

Валюталық бақылаудың  негiзгi органы -ҚРҰБ болып табылады. Оның міндеті:

1. Шетел валютасы мен шетел валютасындағы бағалы қағаздардың ҚР-да айналу тәртiбi мен сферасын анықтайды.
2. Резиденттер мен Бейрезиденттер тұлғалар үшiн нормативтi актiлер шығарады.
3. Валюталық операциялардың барлық түpiн орындайды.
4. Шетел валютасы мен бағалы қағаздармен орындайтын операцияларға резиденттер мен бейрезиденттер тұлғаларға жалпы ережелер анықтайды.
5. Банктерге және басқа да несиелiк мекемелерге валюталық операцияларды орындау лицензияларын берудiң ережелерiн белгiлейдi.
6. Есеп беру, ақпар, құжaттapдың бiр нысандылығын белгiлейдi.
7. Басқа да қызметтердi орындайды.

Коммерциялық банктердiң сыртқы экономикалық қызметi тауарлар мен әрекеттердi экспорттау-импорттау, Қазақстан Респу­бликасының аумағында шетел валютасында оларды өткiзу, елiмiздiң iшiнде бейрезидент тұлғалардың шаруашылықпен айналысудағы тауарлық емес сипаттағы мәміле кезінде теңге және шетел валютасында банктiк операцияларды жүзеге асырумен байланысты.

2.Функционалды валютадан ерекшеленетін ұсыну валютасын қолдану. Ұсынылатын валютаға қайта есептеу. Шетелдік қызмет жөніндегі қаржылық есептілікті қайта есептеу. Кез-келген бағамдық айырмашылықтың салықтық салдарлары

Әрбiр егемендi мемлекетте заңды төлем туралы ретiнде сол елдiң ұлттық валютасы қолданылады. Сондықтан сыртқы сауда, қызмет, несие, инвестиция, мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажеттi жағдайы төлеушi немесе сатып алушылар шетел валютасын сатып алу немесе сату нысанында бiр валютаны басқа валютаға айырбастау болып табылады. 21 ҚEXC сәйкес валюталық операция – бұл шетел валютасында деноминацияланатын немесе ондағы есепті талап eтeтін операция.

Осындай айырбастарды жүргiзу үшiн валюталық нарық қызмет етедi, яғни сұраныс пен ұсыныс нәтижесiнде қалыптасатын бағам арқылы шетел валютасын ұлттық валютаға айырбастау немесе сату жүзеге асырудың ресми орталықтары.

Институционалдық көзқарас тұрғысынан валюталық нарық ­бұл банктердiң, брокерлiк фирмалардың, корпорациялардың, әcipece ұлт аралық корпорациялардың (ҰАТ) жиынтығы. Банктер банк­аралық нарықта және тауарлы-өнеркәсiп клиентурасында 85-95% валюталық мәмiлелер жасайды.

Валюталық қатынастың субъектiлерiне Қазақстан Республика­сының резидент және бейрезидент тұлғалары жатады.

Валюталық реттеулердiң объектiлерi валюталық құндылықтар­мен жүргiзiлетiн операциялар болып табылады. Оларға: шетел валютасы және бағалы қағаздар (акция, облигация, төлем құжатта­ры, қарыздық мiндеттеме, қымбат металдар ) жатады.

Валюталық құндылықтармен жүргiзiлетiн операциялар eкi түрге бөлiнедi: ағымдағы валюталық операциялар, олардың құрамына елден валюта аудару және керiсiнше валюта қабылдау, саудалық сипатқа жатпайтын аударымдар және тура инвестициялар, қаржы­лық несиелер және т.б. капитал қозғалысымен байланысты опера­циялар жатады.

Екiншi дүние жүзiлiк coғыстан кейiн валюталық операциялар­дың түрлерi кеңiнен дамыды. Елуiншi жылдардың аяғынан бастап өнеркәсiбi дамыған елдерде валютаны жедел ұсыну (спот) және мерзiмдi (форвордтық) мәмiлелер кең қолданылды, соңғылары валюталық реттеу объектiлерi болып табылады. Жетпiсiншi жылдар­дан бастап биржада фъючерстiк және опционды валюталық мәмiлелер дамыды. Бұл алып-сатарлық мәмiленi және валюталық тәуекелден сақтандырудың жаңа нысаны. Қолма-қол валюталық операцияларды көп банктер жүзеге асырады, мерзiмдi операциялар мен «своп» мәмiлелерiн негiзiнен ipi банктер, ал опционды опера­цияларды iрiлендiрiлген банктер жүзеге асырады. Жедел ұсыну (своп) валюталық операциялары өте кең таралған және төленген мәмiле көлемiнiң 90% құрайды. Олардың мәні мәмiленi жасау кезiндегi бағам бойынша мәмiлеге отыру күнінен бастап екiншi күнi валютаны алып-сату шартына байланысты банк-контрагенттерінің оны жеткізуінде.

«Свифт» электрондық байланыс құралының, банкаралық элек­тронды аударымдар жүйесiнiң, мысалы, АҚШ-та ЧИПС, Лондонда ЧАПС және т.с.с., компьютерлiк өңдеудiң кең таралуы «бүгiннен ертеңге дейiн» немесе «ертеңнен келесi күнге дейiнгi» бiр күндiк депозиттерді орналастыру операцияларын тез жүзеге асыру үшін айтарлықтай мүмкiндiк бередi. Алайда дәстүрлi валюталық опера­ция негiзiнде «спот» мәмiлесi және базалық бағам ретiнде «теле­графты аударым бағамы» деп аталатын «спот» бағамы танылып қалады. Осы бағам негiзiнде валюталық нарықта басқа мәмiле бағамдары анықталады: валютаны жеткiзудiң қысқа мерзiмiнде бiр реттiк мәмiле үшiн бағам peтіндe мерзiмдiк.

Жедел ұсынумен байланысты валюталық операциялар валюталық жайғасымның ең мерзiмдi элементi болып табылады және белгiлi бiр тәуекелдi өз мойнына алады. Банктер «спот» операциясының көмегі арқылы өз клиенттерінің шетел валютасындағы қажеттіліктерін қамтамасыз етеді, капиталдардың, оның ішінде «қапыл»  ақшалардың бiр валютадан басқаға ауысуы төрелiк және алып-сатарлық операцияларды жүзеге асырады.

Шетел валютасындағы мерзiмдi мәмiлелер (форвардтық, фьючерстiк) – шарт жасаған кезде тiркелген бағам бойынша шетел валютасының сомасын белгiленген уақыттан кейiн алып келуi туралы eкi жақтың келiсуi арқылы жасалынатын валюталық мәмiле. Осы анықтамадан мерзiмдiк валюталық операциялардың eкi ерекше­лiгi байқалады:

1. шарт жасау уақыты мен мәмiленi орындау арасында интер­вал бар, яғни валютаны жеткiзу. Ол мәмiленi жасау күнінен бастап кезең соңы peтіме (мерзiмi 1-2 апта, 1, 2, 3, 6, 12 ай және 5 жылға дейiн) немесе мерзiм шегiндегi кез келген кезең.
2. операция белгiлi мерзiмнен кейiн жасалса да, валюта бағамы мәміле жасалған кезде тіркеледі.

«Спот» және «форвард» мәмiлесi бойынша валюта бағамының арасындағы айырма мерзiмдi мәмiле бағамы төмен кезде, «спот» бағамы бойынша жеңiлдiк (дисконт – dis немесе депорт – D) peтін­де немесе егер жоғары болған кезде сыйақы ретiнде анықталады. Сыйақы мерзiмi бойынша жасалған мәмiледе валюта қолма-қол операцияға қарaғaнда қымбат айырбасталады дегендi бiлдiредi. Дисконт, форвард операциялары бойынша валюта бағамы қолма-­қол операцияға қарағанда төмен екендiгiн бiлдiредi. Жалпы алғанда, жеңiлдiк немесе сыйақы көлемi «спот» бағамына қараrанда тұрақты. Сон­дықтан банк аралық нарықта мерзiмдi мәмiлелердiң бағамын белгi­леу кезiнде көбiнесе сыйақымен дисконт анықталады. Валютаны жанама белгiлеу кезiнде дисконт қосылады, ал сыйақы «спот» бағaмынан шегерiледi. Сыйақы және дисконт әдiсi бойынша емес, сандық белгiде белгiленетiн мерзiмдi мәмiле бойынша валюта бағамы «аутрайт» бағамы деп аталады.

Шетел валютасында жасалатын мерзiмдi мәмілелер келесі мaқcaттapғa жүргізіледі:

• коммерциялық мақсаттағы валюта айырбасталымы, валюта­лық түсiмдердi валюталық тәуекелдi сақтандыру үшiн қажет төлемдерді сатып алуы немесе сатуы;
• валюталық бағамының төмендеуiне байланысты болатын шығындардан шекарадан тыс жерде және тiкелей және қоржындық капитал салымдарын сақтандыру;
• бағам айырмасы есебiнен алып-сатарлық пайда алу.

Валюталық опцион сатып алу-сату (лат. оріtо, options тaңдау) – келiсiлген мерзiм аяқталғанға дейiн мәмiленi жасау кезiн­де белгiленген бағам бойынша белгiлi бiр валюта көлемiн тараптардың бiр жағы сатып алу-сату мәмiлесi кезiнде сатып алу (саll мәмiлесi – сатып алушы опционы) немесе сату (put мәмiлесi ­сатушы опционы) құқығын таңдауға мүмкiндiк беретiн белгiленген комиссияны (сыйақы) төлеу шарты кезiндегi келiсiм. Опцион жағдайындағы мәмiлелер банк үшiн тәуекелi жоғары, сондықтан ол клиентке аз табысты бағамын белгiлейдi. Опцион бойынша сыйақы мөлшері опциондық шарттық аяқталу күніндегі жедел мәміле бойынша валюта бағамының есебi арқылы анықталады. Опционды мәмiлелер сыйақы көлемiнен асып түceтін, бағамдық ауытқулар кезiнде тиiмдi болады. Негiзiнен валюталы опцион валюталық тәуекелдi сақтандыру үшiн қолданылады. Опциондармен тек қана банкаралық нарықта ғaна емес, сонымен қатар биржаларда қор және тауар биржасында саудаласады.

Жетпiсiншi жылдардан бастап батыс елдерiнде қалқымалы валюталық бағамға ету барысында валюталық фъючерстер дамыды. Валюталық фъючерс – мәмiлеге отыру кезiнде алдын ала белгi­ленген бағам бойынша белгiлi бiр мерзімге белгiлi бiр валютаның стандарттық көлемiн сатып алу немесе сату мiндеттемесiн бiлдіpе­тiн келісім. Стандарттық шарттарда барлық жағдайлар реттелген: сома, мерзiм, кепiлдi депозит, есеп айырысу тәсiлi. Фъючерстермен сауда жасау клирингтiк үй арқылы жүзеге асырылады: ол әрбiр сатып алушы үшiн сатушы, ал әрбiр сатушы үшiн сатып алушы болып табылады.

Қолма-қол және мерзiмдi операцияларға сәйкес валюталық мәмiленің әр түрлi «свот» мәмiлесi болып табылады. «Своп» операциясы бойынша қолма-қол мәмiле «спот» бағамы бойынша жүзеге асырылады. Сонымен бiрге клиент қолма-қол мәмiле бойынша сатушы және сатып алушы бағамының арасындағы айырма маржа кезiнде үнемдейдi. «Своп» операциялары банктер үшiн өте қолайлы болып табылады: олар ашық позициясыз өтедi (сатып алу-сату жабылады), оның тәуекел­сiз қажеттi валютамен уақытша қамтамасыз етедi. «Своп» операция­лары тек валютамен ғана емес, сонымен қaтap пайызбен де жаса­лынады. «Своп» мәмiле нысанында банктер валюталарды, несие­лердi, депозиттердi, пайыздық мөлшерлемелердi, бағалы қағаздарды немесе басқа да құндылықтарды айырбастауды жүзеге асырады.

Валюталық операциялармен байланысты нарықтық қызметтiң белгiлi бiр түpi – бұл төрелiк – пайда табу мақсатында валютаны бiр нарықтан сатып алу және сол уақытта оны сату. Төрелiктiң айтарлықтай маңызды нысаны – олардың қамтамасыз етiлу икемдi­лiгiн жоғарылату үшiн пайыздық мөлшерлеме мен форвардтық сыйақы немесе дисконт айырмасы арасындағы қатынастарды банктер пайдаланатын және валюталық айырбас тәуекелiне ұшырамaғaн пайданы алу жағдайы кезiндегi пайыздық арбитраж.

 Шетелдiк валютамен жасалатын операциялар. Шетелдiк валютамен жасалатын операция есебi Қазақстан Республикасы территориясында операция жасалған кездегi нарық белгiлеген бағамды қолданып, Қазақстандық теңгемен есептелуге тиiстi ақшалай қаражатқа байланысты туындайтын қатынастарды реттейтiн Қазақстан Республикасының 24.12.2001 ж. № 278-11 «Салықтар және бюджетке мiндеттi басқа төлемдер туралы» кодекстi (Салық кодексiн) қабыдауға байланысты ҚР-ның кейбiр заң актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңымен, Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексiнiң 282 бабымен, Қазақстан Республикасының 2002 ж. 24 маусымдағы № 329-П «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есеп беру туралы» Заңымен, Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк Kipic министрлiгiнi 2002 ж. 6 маусымдағы № ДМ-1-2-18/5689 «БВБ-да қолданылатын теңге бағамын қатысты» хатымен реттеледi.

Осы құжаттарға сай iшкi қарыз сомасын немесе төлемдi шетел валютасының сәйкес баламасымен көрсетуге тыйым салынған, өйткенi ұлттық валюта бағамы тұрақтанды, ал инфляция болжанатын болды және онша көп емес (жылына 12-18% сондай-ақ ұлттық валютаны нығайту мақсаты бар. Сонымен қатap Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 127 б. l-тармағына сәйкес Республикадағы ақшалай бiрлiк болып тек ғанa теңге саналады, ал барлық мiндеттемелер, есептеулер төлемдер қандай да болсын, шетелдiк валютаға әбден берiлмей, ҚР-ның ұлттық валютасымен көрсетiледi және жүргiзiледi. Тек ғанa ұзақ мерзiмдiк мiндеттемеде ғана тараптармен келiсiлген (ҚР АК 282 б. 3 т) шарттарда төлемдi индекстеу қарастырылу мүмкін.

Сонымен қатар ҚР-ның «Валюталық реттеу туралы» Заңының 7 б. 5-тарауында) жалғыз-ақ, егер резидент пен бейрезидент мәмiленiң тораптары болса, операциялар бойынша шетелдiк валютамен төлем жүргiзуге болады.

Бағамдық айырма түсінiri және оны есепте көрсету. Валюталық бағамның ауытқуы бағамдық айырма сомасы пайда болуына себепші бaғамдық айырмалар – волюталық активтер мен пассивтердi бухгалтерлік есеп оларды тіркеу кезiндегi бағам бойынша және есеп айырысулар жүзiнде атқарылған уақыттағы бағалаулар арасындагы сомалық  айырмалaр.

«Шетелдiк валютамен жасалған операциялар есебi» №9 бухгалтерлiк есеп стан дарттарына сәйкес шетелдiк валютамен жасалған операциялар болып, субъект шетелдік вавалютаға мүлiк сатып алатын немесе сататын шетелдiк волютамен кредиттер алатын не болмаса беретiн, шетелдiк волютаға активтердi ауыстырып, активтерде сататын мәмiлелер

табылады. Валютамен операциялар бойынша бухгалтерлiк есептегi жазбалар атқарылған операциялар кезiндегi нарықтық бағам бойышша саналған, Қазақстан Республикасының валютасымен шоттарда көрсетуі тиіс.

Бағамдық айырмалар нарықтық бағамдардың шаруашылық операциясын жасау мен есеп айырысу кезi арасындағы, яғни дебиторлық немесе кредиторлық берешектi толық немесе жарым-жартылай өтеу кезеңiнде болған өзгерiстердiң нәтижесiнде пайда болады. Бағамдық айырмалар мынандай жағдайда пайда болады:

а) импортық операцияларда ұлттық волютадағы тауардың мәмiлелiк құны баламасының шот-фактурада (инвойсте) көрсетiлген уақытты, ақшалaй қаражатты, оны бағалауға дейiнгi немесе  жабдықтаушылар мен мердiгерлермен есеп айырысу бойынша пайда болған дебиторлық немесе кредиторлық берешектi кеміту жолыменен аудару ай-күнi, жылы арасында.

Мысалы:

Кәсіпорын есеп құжaттapын жазған күнiндегi 1 долларға 123,5 теңге нарық 6ағамы бойынша 2000 долл. материал сатып алды.

Материалдарды кіріске алғанда мынандай бухгалтерлiк жазбалар жасау қажет:

«Материалдар» шот дебетi

«Төленуге тиiстi шоттар» шот  кредитi 257000 теңге (2000 долл.·123,5).

I нұсқa:

Төлем 1 долл. 124,2 теңге болған доллар бағамы кезiнде 20 куннен соң жасалды.

«Төленуге тиiстi шоттар» шот дебетi

«Ел iшіндегi валюталық  шоттағы ақша» шот кредитi 248400 теңге (2000 долл. ·124,2).

Tepic бағамдық айырма пайда болды (шетелдiк жабдықтаушы алдындағы кредиторлық берешек 257 000 теңге, бағам өзгеруi салдарынан 248 400 теңге нақтылай төленедi), бұл бухгалтерлiк жазбада былайша көрсетiледi:

«Бағам айырмасы бойыша шығындар» шот дебетi

«Төленуге тиicтi шоттар» шот кредитi 1400 теңге (248 400-257 000= 8600)

II нұсқa:

Егер төлем күнiнде доллар бағамы 1 долл. 123 теңге болса.

«Төленуге тиicтi шоттар» шот дебетi

«Ел iшiндегi валюталық шоттағы ақша» шот кредитi 246 000 теңге (2000 долл. *123).

Бағамдық айырма оң  (шетелдiк жабдықтаушы aлдындaғы кредиторлық берешек  257000 теңге бағам өзгеруi салдарынан 246 000 теңге нақтылай төленедi) бухгалтерлiк жазбада былайша көрсетiледi:

«Төленуге тиiстi шоттар» шот дебетi

«Бағамдар айырмашылығынан алынатын кipic» шот кредитi 11000 теңге    (257 000 – 246000 = 11000).

ә) экспорт операциялары бойынша өткiзiлген уақытымен ұлттық валютадағы келiсiм-шарттық құн баламасы мен ақшалай қаражаттың түсуi арасында:

Мысалы:

Шетелдiк сатып алушыға 5000 долл. өнім 1 долларга 123,5 теңге бағамы бойынша

есептiк-ақшалай құжаттар жазу уақытымен.

Тауар құны 765 500 теңге.

Өнімнің өзiндiк құны 405 000 теңге.

Тиелген өнімнің нақты өзiндiк құнынa.

«Сатылған  дайын өнімнің өзіндік құны» шот дебетi

«Дайын өнiм» шот кредитi 405 000 теңге.

Тиелген өнімнің келiсiм-шарттық құнымен жабдықтаушыға шот қойылды:

«Алуға арналған есептеулер» шот дебетi

«Дайын өнiмдi сатудан алынатын кipic» шот кредитi 617500 (5 000 долл.·123,5).

І нұсқа:

Төлем 15 күннен соң атқарылды. Валюталық шотҚа қаражатты қосып есептелген күнi 1 долл. бағамы 123,7 теңге құрады.

«Ел iшiндегi валюталық шоттағы aқшa» шот дебетi

«Алуға арналған есептеулер» шот кредитi 618500 (5000 долл.·123,7).

Оң бағымдық айырма пайда болды (шетелдiк сатып алушының дебиторлық берешегi 617500, бағам өзгеруi салдарынан ұйымның шотына 618500 нақтылай түстi):

«Алуға арналған есептеулер» шот дебетi

«Бағамдар айырмашылы­ғынан алынатын кipic» шоты кредитi 1000 (617500 -618500).

ІІ нұсқа:

Егер доллар бағамы түссе және валюталық  шотқа қаражат қосып есептелген күні 1 долл. бағам 123,2 теңгенi құpaды.

«Ел iшiндегi валюталық  шоттағы aқшa» шот дебетi

«Алуға арналған есептеулер» шот кредитi 616 000 (5000 долл.·123,2). 

5.Өз-өзін бақылау сұрақтары

1. Шетелдік қызметке таза нвестицияның есебі
2. Шетел валютасындағы операцияларды функционалды валютада бейнелеу
3. Шетел валютасындағы операцияларды бастапқы тану
4. Функционалды валютадан ерекшеленетін ұсыну валютасын қолдану дың есебі
5. Ұсынылатын валютаға қайта есептеу
6. Шетелдік қызмет жөніндегі қаржылық есептілікті қайта есептеу
7. Кез-келген бағамдық айырмашылықтың салықтық салдарларының есебі
8. Валюталық операциялар есебі
9. Бағамдық айырмашылықтар есебі
10. Шетелдiк валютамен жасалатын операциялардың есебі 

6.Ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер

1.ҚР 28-ақпан 2007-жылғы №234-III «Бухгалтерік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы.

2. 21 ( IFRS) ХҚЕС «Валюталық бағамдар өзгерісінің әсері. Шетелдік қызмет». Баспа ұйі«Бико», Алматы -2008ж.
3. ҚР Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. 21.06.2007ж ҚР Қаржы министрлігінің №217 бұйрығы. Бухгалтердің анықтамасы №2 – 2007г.
4. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары. 23.05.2007 ж ҚР Қаржы министрлігінің №185 бұйрығы.
5. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары және шоттарының корреспонденциялау бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Бухгалтердің және кәсіпкердің кітапханасы. Баспа ұйі«Бико», Алматы -2007ж.

6.ХҚЕС қолдану бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Алматы. 2007ж. 

Қосымша әдебиеттер

1. Аппақова Г.Н. «Қаржылық есеп 2» Алматы «Әрекет-Принт», 2010 ж.
2. Баймуханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.
3. Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.

4.Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.

5.Назарова В.Л. «Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Учебник. Алматы, 2003.

6.Миржакыпова С. Т., Аппакова Г. Н. и др. Основы бухгалтерского учета по МСФО. – Алматы: Экономика, 2009 г.

Интернет- көздері

1.www.minfin.kz/structure/data/KAZ_2009_IFRIC%208.doc

2. Айрих, Н. ХҚЕС бойынша шоттар жоспарына өту [Текст] / Н. Айрих. … Кл.слова (ненормированные): экономика — бухгалтерлік есеп — шоттар — хқес — кесте, …
   www.webirbis.ksu.kz/…/cgiirbis_32.exe

1.Тоғызыншы лекция тақырыбының атауы:  «Табысқа салынатын салық (ХҚЕС 12)»

2.Лекция мақсаты

9-ші лекцияның мақсаты пайдаға салынатын салықтарды есепке алу тәртібін анықтаудан тұрады. Пайдаға салынатын салықтарды есептеудегі басты мәселе қазіргі және келешектегі салық салдарын есепке алуда:

(а)          ұйым балансында танитын активтердің (міндеттемелердің) баланстық құнының орнын болашақта толтыру (өтеу);

(b)         ұйымның қаржы есептілігінде танитын операциялар және ағымдағы кезеңнің басқа да жағдайлары.

3.Лекция сұрақтары

1.Табыс салығының анықтамасы,есептік және табыс салынатын  пайдалардың арасындағы айырмашылықтар

2. Табыс салығының есебі

 4.Лекция мазмұны

1.Табыс салығының анықтамасы есептік және табыс салынатын  пайдалардың арасындағы айырмашылықтар.

Салық салынатын пайда (залал) – бұл пайдаға салық төлеуге (орнын толтыруға) қатысты салық органдары белгiлеген ережеге сәйкес анықталатын, кезең iшiндегi пайда (залал) сомасы. Оны ұйымдар есептік мерзімдегі табыстың жалпы сомасынан барлық кәсіпкерлік қызметтің шығыстарын шегеріп анықтайды. Табыстар мен шегерімдердің түрлерін салықтық заңнамаларында бекітілген. Осы нормативтік актілер бойынша, төленуге тиісті табыс салығы ретінде осы есептік мерзімде төленетін және салық салынатын табысқа есептелген салықтың сомасы қарастырылады.

Қаржылық есеп 2-де салық салынатын және есептік табыстардың арасында айырмашылықтар бар, олар тұрақты және уақытша болып бөлінеді (1-ші схема).

Салық салынатын және есептік табыстардың арасындағы айырмашылықтар

 

Тұрақты айырмашылықтар

Уақытша айырмашылықтар

1-ші схема. Салық салынатын және есептік табыстардың арасында

айырмашылықтардың  түрлері

Бұл жерде, есептiк пайда – бұл салық төлеу бойынша шығыс­тарды шегергенге дейiнгi кезең аралыгындағы таза пайда немесе залал. Аталған айырмашылықтар себептерінің біреуне кейбір баптардың бір есептеулерге кіргізілуі, ал екінші есептеулерден шегерілуі табылады. Мысалы, белгіленген шығыстарды салық салынатын пайданы анықтағанда шегеруге болмайды, ал есептік пайданы көрсеткенде  осы шығыстарды шегереді. Мұндай шығыстарды тұрақты айырмашылықтар деп атайды.

Тұрақты айырмашылықтар – бұл ағымдағы есептi кезеңде туындайтын жене бұдан кейiнгi есептi кезеңдерде жойылмайтын  салық салынатын және бухгалтерлiк табыстар арасындағы айырмашылықтар. Тұрақты айырмаға келесi жағдайларды қатыстырады:

1)жылдық жиынтық табыспен де, шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң кәсiпкерлiк қызметiмен де байланысты емес шығыстар (демалыс үйлерiне жолдама алу, бассейiнге абономенттердi алу, спорт кұрал-жабдыктарын алу және т.б.), бұл аталған шығыстар бухгалтерлiк есепте шығысқа жатқызылады, ал салық есебiнде олар шегерiм ретiнде танылмайды;

2)бюджетке төленетiн айыппұл санкциялары бухгалтерлiк есепте жылдық табыстан шегерiледi, ал салық есебiнде ол шегерiлмейдi;

3)нормадан жоғары белгiленген iс-сапар мен өкiлдiлiк шығындары бухгалтерлiк есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық есебiнде ол шегерiм құрамына енгiзiлмейдi.

4)қоршаған ортаны ластаудан тазартуға кеткен шығындар бухгалтерлiк есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық есебiнде ол жылдық жиынтық табыстан шегеруге жатпайды;

5)марапаттау бойынша шығыстар толық көлемде бухгалтерлiк есепте шығысқа жатқызылады, ал салық есебiнде – белгiленген шектеулер шегiнде ғана ескерiледi;

6)несие бойынша, соның iшiнде қаржылық лизингi бойынша да, депозит бойынша да, сондай-ақ сенiмдi басқаруға алынған мүлiктер бойынша да Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiсiнiң белгiлеген қайта қаржыландыру коэффициентiнiң 1,5 есе еселенген ресми мөлшерлемесiнiң шегiндегi сомасымен есептейдi, ал егер де ол шетелдiк валютада орналастырылса, онда Лондондық банкаралық нарықтық 2 есе еселенген мөлшерлемесiнiң негiзiнде есептелiнедi.

Келтірілген айырмалар жиынтық табыс салығының есптелуіне ғана әсер береді. Осындай тұрақты айырма ретінде келесі жағдайларды атауға болады:

А) мемлекеттік облигациялар бойынша алынған пайызды жиынтық табыс салығының есптелуіне әсер беретін тұрақты айырма деп қарастыру керек, өйткені аталған пайыз есептік табыстың бөлігі болады, бырақ мемлекеттік салық заңнамасы бойынша  табыс салығымен салынбайды).

Б)гудвилл амортизациясының шығыстары есептік табыстан шегеріледі, ал салық салынатын табыстан шегерілмейді.

Сонымен, тұрақты айырмалар жиынтық табыс салығына ғана әсер етеді және табыс салығын бөліп таратуға тәжірбиелік, теориялық  мәселелерді тұғызбайды. Осы себептен тұрақты айырмашылықтар бухгалтерлер әсерінің сферасынан тыс болады деп есептеп, ары қарай  тұрақты айырмашылықтардың сомасына есептік табыстың түзетілуі жүргізілді деп санаймыз.

Уaқытшa айырмашылықтар – бұл активтiң немесе міндеттеменің баланстық құны мен олардың салық базасы арасындағы айырмашылық. Уақытша айырмашылық мыналар болуы мүмкін:

а) активтiң немесе міндеттеменің баланстық құныны орны толтырылатын немесе өтелетiн алдағы кезеңдердiң са­лық салынатын пайдасын (салықтық залалын) анықтау барысында салық салынатын соманың пайда болуына (желетiн, уақытша айырма жататын салық са­лынатындар; немесе

(ә) тиiстi активтiң немесе мiндеттеменің баланстық құнының орны толтырылатын немесе өтелетiн алдағы кезең­дердiң салық салынатын пайдасын (салық салуда eскepi­летiн залалын) анықтау барысындағы шегерiмге жатқы­зылатын уақытша айырмашылық – шегерiлетiндер.

1-ші кесте-Уақытша айырмашылықтардың пайда болатын жағдайлары

Жағдайлар	Қолданылатын әдістер
	қаржылық есептіліктің мақсаттары үшін	салық салу үшін
1)Шығыстардың танылуы	Есептеу және  мерзімі ұзарту әдістеріне сәйкес тану (болашақ мерзімінің шығыстары; болашақ төлемдердің резервтері)	Құжаттардың негізінде нақты шығыстардың тану
2)Сатып алушылардың дебиторлық берешегі	Күмәнді  берешектердің бойынша жеңілдіктердің және резервтердің қолданылуы	Күмәнді берешектердің табыс ретінде танылуынан кейін  екі жыл бойы тікелей  есептен шығарылуы
3)Құнды қағаздар	Сәтті зияндардың танылуы	Өзге құнды қағаздарды өткізу құнының өсімінен 5 жыл аралығында зияндардың өтелуі
4)Негізгі құралдар	Жөндеуге  лимиттелген шығыстар. Жойылу сәтіндегі есептен шығару.	Жылдың соңындағы топтың құндылық баланстынан 10% мөлшерінде шегерілуге тиісті жөндеу шығыстары. 100 МЕК (минималдық есептік көрсеткіштен) төмен емес құндулық тобы шегерілуі тиіс.
5)Амортизация	Ұйымдардың есептік саясатында белгіленген әдіс	Құндарының жедел есептен шығару әдістері

Уақытша айырмашылықтар бірнеше есептік мерзім ағымдары бойында пайда болуы немесе жойылуы мүмкін. Осы айырмашылықтар жәйлі ақпараттар қаржылық есептіліктің пайдаланушылары үшін қажет, сондықтан бухгалтер бұл мәліметтерді келесі әдістер арқылы тіркей алады:

1)қаржылық есептіліктің түсіндірме хаттамасына ақпараттарды кіргізу әдісі бойынша;

2)уақытша айырмашылықтардың салықтық эффектісін белгілейтін бухгалтерлік есеп әдісін қолданып.

Уақытша айырмашылықтардың әсерінен табыс салығының төлеу мерзімі ұзартылған сомаларын бөлек белгіленеді (1-ші формула):

 

Пайдаға салынатын салықтың төлеу мерзімі ұзартылған сомалары

=

Табыс салығы бойынша шығыстар

—

Төленуге тиісті табыс салығы

(1)

Аталған сомалар кейiнге қaлдырылған салық талабы болып қарастырылады.Олар алдағы кезеңде мыналарды кіргізеді:

а) шегерiлген уақытша айырмашылыққа;

ә) салықтық залaлға қабылданбай, алдағы кезеңге ауыс­тырылғандарға;

б) салық кредитiне пайдаланылмай, алдағы кезеңге ауысты­рылғандарға байланысты алдағы кезеңде орны толтыры­латын пайдаға салынатын салық сомасы.

Мысалы, Есептік мерзімде табыс салығының қойылы-30%. Фирма бойынша келесі мәліметтер бар:

Көрсеткіштер	Сомалар (теңге)
1)Бухгалтерлік есеп мақсаты үшін  фирманың есептеу әдісін қолданылады:
А) Салық салуға дейінгі табыс	100 000
Б)Табыс салығының мөлшері	30 000
2)Салықтарды есептеу мақсаттары үшін фирманың кассалық әдісін қолданылады:
А)Салық салынатын табыс	20 000
Б)Табыс салығының төлемдері бойынша ағымдағы берешегі	6 000
ШЕШІМІ:
1)Табыс салығының шығыстары: 30%*100000=300000(теңге)
2)Төленуге тиісті табыс салығы: 30%*20000=6000(теңге)
3)Табыс салығының төлеу мерзімі ұзартылған сомалары: 30000-6000 =24000 (теңге)
Сонымен, фирма  қазіргі сәтте 6000 теңгені төлеуі тиіс, ал қалған 24000 теңгені болашақ мерзімдерде төлейді.

2. Табыс салығының есебі

Есептік мерзімде табыс салығы бойынша шығыстарды уақытша айырмашылықтардың салықтық эффектісі есебінің негізінде анықтау қажет. Бұл жерде табыс салығының есебін ұйымдастыру үшін мерзімді ұзарту әдісі немесе міндеттемелердің әдісі қолданылады.  Бірінші әдіске (яғни, мерзімді ұзарту әдісіне) сәйкес табыс салығы мекеменің кәсіпкерлік қызметіндегі жұмсалған шығыстары ретінде танылады және пайда болған мерзімінде шоттардың типтік жоспарындағы 7710 «Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар» шотында есепке алынады. Ал осыған сәйкес пайда болатын уақытша айырмашылықтың салықтық эффектісі қаржылық есептіліктерде келесідей көрсетіледі :

-Пайдалар және зияндар тұралы есептілікте шығыстар бабында;

-Бухгалтерлік баланста  «Мерзімі ұзартылған салықтар» бабында және есепте шоттардың типтік жоспарындағы 4310 «Корпорациялық табыс салығы бойынша кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер» шотында тіркеледі.

Міндеттемелер әдісінде ағымдағы уақытша айырмашылықтың салықтық эффектісі бухгалтерлік баланста келесі баптардың біреуінде көрсетілуі мүмкін:

1)міндеттемелер арасындағы «Мерзімі ұзартылған салықтар» бабында; немесе

2)активтер арасындағы «Мерзімі ұзартылған салықтар-шығыстар» бабында және шоттардың типтік жоспарындағы 2810 «Корпорациялық табыс салығы бойынша кейінге қалдырылған салықтық активтер» шотында белгіленеді.

Табыс салығының есебі 12 «Пайдаға салынатын салықтар» атты Есептің халықаралық стандартымен реттелінеді. Осы әдіске сәйкес келесі салықтық эффекті анықталады:

Салықтық эффект

=

Активтердің амортизациясы

+

Бағалы қағаздарды өткізуден орны толтырылмаған зиян

*

Есептік  мерзімнің (немесе келесі мерзімнің -егер өзгерсе ғана) пайдаға салынатын салықтың қойылымы

(2)

Мысалы. Компания есептік жылы 3000000теңге бухгалтерлік кірісті түсірді. Пайдаға салынатын салық бойынша айырмашылықтар фирмада келесі деңгейде:

1.Активтердің амортизациясы (теңге)	(500000)
2.Бағалы қағаздарды өткізуден орны толтырылмаған зиян(теңге)	400000
3.Тұрақты айырмашылықтар(теңге)	200000
4. Пайдаға салынатын салықтың қойылымы(%)
А)есептік мерзімнің	30
Б)келесі жылдың	35
5.Мерзімі ұзартылған пайдаға салынатын салықтың кредиттік сальдосы (теңге)	90000
5а)Уақытша айырмашылықтың эффектісі (теңге)	300000

Мәліметтер негізінде пайдаға салынатын салық бойынша төлемнің компоненттерін анықтаймыз 2-ші формула бойынша және өткізбені береміз:

• Пайдаға салынатын салық бойынша төлемнің компоненттерінің есептемесі *(есептеме-ведомость)

Пайдаға салынатын салық бойынша төлемнің компоненттері	Есептелуі	Сома (теңге)
1.Салық салынатын кіріс	3000000+200000+400000-500000=3100000	3100000
А)төленуге тиісті пайдаға салынатын салық	3100000*30%=930000	930000
2.Салықтық эффект	(400000+ (-500000))*35%=35000	35000
3.Мерзімі ұзартылған төлемнің түзету	300000*35%-300000*30%=15000	15000
4. Пайдаға салынатын салық бойынша шығыстар	930000+35000+15000=980000	980000

 Пайдаға салынатын салық есептелінді

Шоттардың корреспонденциясы		Сома
Дебет 7710 « Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар»		980000
	Кредит 3110 «Төленуге тиісті корпорациялық табыс салығы»	930000
	Кредит 4311 «Корпорациялық табыс салығы бойынша кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер-уақытша айырмашылықтар»	35000
	Кредит 4312 «Корпорациялық табыс салығы бойынша кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер-қойылымның өзгерулері»	15000

Aктивтің немесе міiндеmmеменің салық базасы – бұл салық салудың мақсаты үшiн активтi немесе мiндеттеменi eскepeтiн сома.

Бұрын салық салудың мақсаты тұрғысынан актив немесе мiндеттеме ескерiлмеген болатын әpi талданбай келдi.

Осыған орай, бухгалтерлiк баланста көpiнic тапқан актив сомасы келешектегi салықтың салдарды есептеу барысында осы активтiң салықтың базасы тұррысынан талдануы керек.

Ескерiлген активтің бұл шамасы одан ары салық салудың базасына қызмет етедi, дәлiрек айтқанда, салық салынатын табыстың сомасына әсepiн тигiзедi.

Акmuвтiң салық базасы – бұл кәсiпорын активтің баланстың құнының орнын толтыpғаннан кейін ғана алатын, кез келген салық салынатын экономикалық пайдадан салық салу мақсатын­да шегерiлетiн шама.

Егер бұл экономикалық пайдаларға салық салынбайтын болса, онда активтің салық базасы оның баланстық құнына теңеседi. Яғни, бұл болашақта салық салынатын табыс сомасын кeмiтyi ықтимал активтердің бухгалтерлiк балансында eскepi­летiн шама. Бұл салық салынатын табысты анықтау барысында шегеруге жататын активтің құны.

Жекелеген активтердiң құнын есептен шығарудың рет­тәртiбi мен бухгалтерлiк есепте шығын ретiнде және салық салу мақсаты үшiн шегерiлетiн шегерiм ретiнде тиiстi танудың тiз­бектiлiгi бiрдей емес, салықтың әсердi уақытша айырмашы­лықтан анықтауға болады.

Мiндеттеменiң салық базасының баланстық құны алдағы кезеңде осы мiндеттемеге қатысты салық салудың мақсаты үшiн шегерiлетiн кез келген соманың шегерiмiне теңеседi.

Аванспен алынған түciм жағдайында пайда болған міндеттеменің салық базасының баланстық құны алдағы кезеңде салық салынбайтын кез келген түciм сомасының шегерiмiне теңеседi.

Яғни, бұл мiндеттеменiң бухгалтерлiк балансында еске­рiлген, осы мiндеттемеге қатысты салық салудың мақсаты үшiн шегерiлетiн шама.

12 «Пайдаға салынатын салық» атты қаржы есептемесінің халықаралық стандартында мынадай анықтамалар келтiрiлген:

Салық төлеу бойынша шығыстар – бұл ағымдағы және кейiнге қалдырылған салыққа қатысты кезең iшiндегi таза пайданың немесе залалдың есебiне (есеп айырысуына) қосылған жиынтық шама.

Ағымдағы салықтар – бұл кезең iшiндегi салық салынатын пайдаға (салық салу барысында ескерiлетiн залалга) қатысты төлемге (орнын толтыруға) арналған пайдаға салынатын салық­тың сомасы.

Кейiнге қалдырылған салық мiндеттемелерi -бұл салық салынатын уақытша айырмашылықпен байланысты алдағы ке­зеңде төлеуге жататын пайдаға салынатын салық сомасы.

Активтің немесе мiндеттеменiң салық базасы – бұл салық салу мақсаты үшiн активке немесе мiндеттемеге берiлетiн шама.

Активтің салық базасы – бұл компания активтiң баланстық құнының орнын толтырғаннан кейін ғана алатын кез келген салық салынатын пайдаға салық салу мақсатында шегерiлетiн сома. Шаруашылық жүргiзушi субъектiлер аяқтаған барлық операциялар кipicтep мен шығыстар туралы есеп берудiц не баланстың шоттарында, не транзиттiк шоттарында бухгалтерлiк есепте көpiнic табуы тиiс.

Аяқталған операциялардың бiр бөлiгi есептiк кезеңнiң еңбекпен келген табыстарының немесе жұмсалған шығыста­рының құрамындa танылмай, баланстың баптардың құрамында капиталдандырылған болса, онда келешекте баланстық баптар құнының орнын толтыру алдағы кезендердің қаржы нәти­желерiне әсер етедi.

Әpi 12 «Пайдаға салынатын салық» халықаралық стандар­тына сәйкес салық әcepi транзиттiк шотта көpiнic табатын және баланстық шотта да әзгерiс тудыратын операция бойынша танылуы керек.

Халықаралық стандарттарды, оның iшiнде 12 «Пайдаға са­лынатын салық» халықаралық стандартын нақты ic жүзiне асыру мақсатында активтер мен мiндeттeменi, бiздiң ойымызша, eкi категорияда шектеу қажет:

• Келешекте салықтық салдары болатын активтер мен мiндеттемелер;
• Келешекте салықтық салдары болмайтын активтер мен мiндеттемелер.
• Келешекте салықтық салдары болатын активтер мен мiн­деттемелер – бұл танылу мерзiмi уақыттан тыс (уақытпен са­наспай) ұзартылған, ағымдағы есептiк кезеңнiң баланстық бап­тарында капиталдандыруға жататын кipicтep мен шығыстар. Аяқталған операциялардың келешектегi салык әcepiн тану мaқ­саты үшiн активтердi, бiздiң ойымызша, мына категориялар бойынша топтастыру керек:
• Капиталдандырылған шығындар (Мерзiмi ұзартылған шығыстар);
• Есептелген табыстар (Алу шоты бойынша сауда-саттық

дебиторлык, берешегi);

• Басқадай дебиторлық берешек;
• Қаржы активтерi.

Бухгалтерлiк баланстың активтер құpaмындaғы капитал­дандырылған шығын мен мерзiмi -ұзартылған табыс бойынша салық әcepi «мерзiмi ұзартылған табыс салығы» бабы бойынша бухгалтерлiк баланста да көрiнic табуы қажет.

Шаруашылық жүргiзушi субъектiлер аяқталған барлық опе­рациялар мен мәмiлелер кіpicтep мен шығыстаp (пайда мен залал) туралы есеп берудi және бухгалтерлiк балансты өзгертудiң мына тұрпаттарының көмeгiмен олардың есеп объектi­лерiне әсер eтeтін сипаты бойынша бухгалтерлiк баланста сипатталуы және тiркелуi керек.

Бұл арада мынаны ескерген жөн: салық (жедел) есебiнде жиынтық жылдық табыстан (негiзгi құрал – жабдықтарды амортизациялау, негiзгi кұрал – жабдықтарды жөндеу, проценттер және тағы басқалары бойынша) ұстап қалулар (жеңiлдiктер) туралы, сондай-ак табыстар туралы (үйлердi, ғимараттарды) сату кезiндегi құнның, сондай-ақ ақша құнсыздануына түзетулердi есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын алашақтардың өcyi; кәсiпкерлiк қызметтi шектеуге келiскенi және кәсiпорынды жапқаны үшiн тағы басқалары жөнiнде хабарлама қалыптасады 

5.Өз-өзін бақылау сұрақтары

1. Табыс салығының анықтамасы,есептік және табыс салынатын пайдалардың арасындағы айырмашылықтар
2. Тұрақты айырмашылықтардың есебі
3. Табыс салығының есебі
4. Уақытша айырмашылықтардың есебі
5. Табыс салығы есебінің мерзімді ұзарту әдісі
6. Табыс салығы есебінің міндеттемелер әдісі
7. Кейінге қалдырылған абыс салығының есебі
8. Ағымдағы табыс салығының есебі
9. Корпорациялық табыс салығының есебі
10. Табыс салығының бюджетке төленуінің есебі 

6.Ұсынылатын әдебиеттер 

Негізгі әдебиеттер

1.ҚР 28-ақпан 2007-жылғы №234-III «Бухгалтерік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы.

2. 21 ( IFRS) ХҚЕС «Валюталық бағамдар өзгерісінің әсері. Шетелдік қызмет». Баспа ұйі«Бико», Алматы -2008ж.
3. ҚР Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. 21.06.2007ж ҚР Қаржы министрлігінің №217 бұйрығы. Бухгалтердің анықтамасы №2 – 2007г.
4. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары. 23.05.2007 ж ҚР Қаржы министрлігінің №185 бұйрығы.
5. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары және шоттарының корреспонденциялау бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Бухгалтердің және кәсіпкердің кітапханасы. Баспа ұйі«Бико», Алматы -2007ж.

6.ХҚЕС қолдану бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Алматы. 2007ж. 

Қосымша әдебиеттер

1. Аппақова Г.Н. «Қаржылық есеп 2» Алматы «Әрекет-Принт», 2010 ж.
2. Баймуханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.
3. Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.

4.Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.

5.Назарова В.Л. «Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Учебник. Алматы, 2003.

6.Миржакыпова С. Т., Аппакова Г. Н. и др. Основы бухгалтерского учета по МСФО. – Алматы: Экономика, 2009 г. 

Интернет- көздері

1.www.minfin.kz/structure/data/KAZ_2009_IFRIC%208.doc

2. Айрих, Н. ХҚЕС бойынша шоттар жоспарына өту [Текст] / Н. Айрих. … Кл.слова (ненормированные): экономика — бухгалтерлік есеп — шоттар — хқес — кесте, …
   www.webirbis.ksu.kz/…/cgiirbis_32.exe

1.Тоғызыншы лекция тақырыбының атауы:  «Акцияға келетін пайда (33(IAS) ХҚЕС)»

2.Лекция мақсаты

10-ші лекцияның мақсаты акцияға келетін пайданы анықтау және ұсыну принциптерін белгілеу, оның өзі түрлі ұйымдардың сол бір есепті кезеңдегі  қызметінің нәтижелерін, сондай-ақ сол бір ұйымның түрлі есепті кезеңдердегі   қызметінің нәтижелерін салыстыру сапасын арттыруға мүмкіндік береді. Акцияға келетін пайда туралы ақпараттың “пайданы” анықтау кезінде пайдаланылатын есепке алу саясатындағы айырмашылықтарға байланысты кейбір кемшіліктерге қарамастан, бірыңғай әдістеме негізінде есептелген бөлгіш қаржы есептілігінің сапасынан асып кетеді. Лекцияның негізгі мәні – акцияға келетін пайданы есептеу формуласындағы бөлгіш.

3.Лекция сұрақтары

1. Акциядан базалық пайда. Бағалау.
2. Опциондар, варранттар және олардың баламалары.

3.Төлемдері қарапайым акциялар және ақша қаражаттары арқылы жүзеге асырылатын келісім шарттар

4.Лекция мазмұны

1. Акциядан базалық пайда Бағалау.

Жай акциялары немесе әлуетті жай акциялары рынокта айналымда болатын ұйымдар акцияға келетін пайданы анықтауы ұажет. Ол үшін «Акцияға келетін пайда» 33(IAS) ЕХС қолданылады. Акцияға келетін пайда туралы ақпараттың “пайданы” анықтау кезінде пайдаланылатын есепке алу саясатындағы айырмашылықтарға байланысты кейбір кемшіліктерге қарамастан, бірыңғай әдістеме негізінде есептелген бөлгіш қаржы есептілігінің сапасынан асып кетеді. Стандартты қараудың негізгі мәні – акцияға келетін пайданы есептеу формуласындағы бөлгіш.

Акцияға келетін пайданы өзінің жеке қаржы есептілігі негізінде ашып көрсететін ұйым ондай ақпаратты тек пайда мен залал туралы есепте ұсынуға міндетті. Ұйым акцияға келетін пайда туралы ондай ақпаратты шоғырландырылған қаржы есептілігінде ұсынуға құқылы емес.

Жай акция – үлескерлік құралдардың барлық басқа сыныптарына неғұрлым төмен статусы бар үлескерлік құрал.

Әлуетті жай акция – өз иесіне жай акцияларды иелену құқығын бере алатын қаржы құралы немесе өзге шарт.

Жай акцияларды ұстаушылар кезеңдегі пайданы бөлуге тек артықшылықты акциялар сияқты басқа акция түрлері иелерінен кейін ғана қатысады. Ұйымда жай акциялардың бірнеше сыныбы болуы мүмкін. Бір сыныптағы жай акцияларды ұстаушылар дивидендтер алуға тең құқылы. Әлуетті жай акциялардың мысалдары:

(а)       қаржы міндеттемелері немесе үлескерлік құралдар, соның ішінде жай акцияларға айырбасталатын артықшылықты акциялар;

(b)       опциондар мен варранттар;

(с)       шарт келісімдерінде көзделген талаптар орындалғаннан кейін, мысалы, кәсіпорын немесе басқа активтер сатып алу кезінде шығарылатын акциялар.

Ұйым басты ұйымның жай акцияларын ұстаушыларға келетін пайда немесе залал жөнінде және, ұсынылған жағдайда, одан әрі жалғастырылатын қызметтен сол акцияларды ұстаушыларға келетін пайда немесе залал жөнінде акцияға келетін негізгі пайда есебін шығаруға міндетті. Компаниялар  өздерінің қаржылық есептіліктерінде акцияға келетін негізгі және таратылған пайданы есептеуі тиіс. Аталған пайдаларды есептілікте акцияға келетін залал пйда болған мерзімдер бойынша ғана көрсетеді.

1)Акцияға келетін негізгі пайда басты ұйымның жай акцияларын ұстаушыларға келетін пайданы немесе залалды (алымы) айналымдағы жай акциялардың кезең ішіндегі орташа өлшенген санына (бөлгіші) бөлу жолымен есептелуге тиіс (1-ші формула).

Акцияға келетін негізгі пайда	=	Ұйымның жай акцияларын ұстаушыларға келетін пайда (залал)	(1)
		Айналымдағы жай акциялардың кезең ішіндегі орташа өлшенген саны

Акцияға келетін негізгі пайда туралы ақпарат басты ұйымның әрбір жай акциясының ұйымның есепті кезеңдегі қызметінің нәтижелеріне қатысуының үлесін анықтау мақсатында ұсынылады. Бұл жерде аталған көрсеткішті есептеу үшін  жай акциялардың саны кезең ішіндегі айналыстағы жай акциялардың орташа алынған санына тең болуға тиіс.  Кезең ішінде айналыста болатын жай акциялардың орташа алынған саны  кезеңнің бас кезінде айналыста болатын жай акциялардың кезең ішінде сатып алынған немесе орналастырылған жай акциялар саны бойынша түзетілген, орташа алынған уақыт коэффициентіне көбейтілген санына тең болады (2-ші формула). 

Кезең ішінде айналыста болатын жай акциялардың орташа алынған саны

=

Кезеңнің бас кезінде айналыста болатын жай акциялар

+

Кезең ішінде сатып алынған немесе орналастырылған жай акциялар саны

*

Орташа алынған уақыт коэффициенті

(2)

Көптеген жағдайларда, жеткілікті негіздер бар болған жағдайда,  орташа алынған көрсеткішті шамамен есептеуге жол беріледі. Акциялар айналыстағы акциялардың орташа алынған санының есебіне, әдетте, оларды өтеу жөніндегі дебиторлық берешек пайда болған сәттен (әдетте олар орналастырылған күннен) бастап қосылады Орташа алынған уақыт коэффициенті акциялар айналыста болатын күндер санын есепті кезеңдегі күндердің жалпы санына бөлудің бөліндісі ретінде айқындалады (3-ші формула).

Орташа алынған уақыт коэффициенті	=	Акциялар айналыста болатын күндер саны	(3)
		Есепті кезеңдегі күндердің жалпы саны

Аталған формула бойынша жай акцияларды айналыстағы акциялардың орташа алынған  санының есебіне қосу сәті оларды шығаруға және орналастыруға байланысты жағдайлармен айқындалады. Акцияларды орналастыруға қатысты кез келген шарттың мазмұнын тиісті түрде ескеру қажет.

Мысалы:Ұйым акциясының нарықтық бағасы көтеріледі деп болжайды.  Жай акцияларын ұстаушыларға келетін пайда-5000 000 теңге. Айналымдағы жай акциялардың кезең ішіндегі орташа өлшенген саны-200 акция. Онда акцияға келетін негізгі пайда (1-ші формула  бойынша) 5000 000/200 =25000 тенге.

2)Акцияға келетін таратылған пайданы есептеу үшін ұйым басты ұйымның жай акцияларын ұстаушыларға келетін пайдаға немесе залалға және айналыстағы акциялардың орташа алынған санына таратылған әлуетті жай акциялар ықпалын ескере түзетуге міндетті..   Ұйым басты ұйымның жай акцияларын ұстаушыларға келетін пайда немесе залал жөнінде акцияға келетін таратылған пайданы және, ұсынылған жағдайда, одан әрі жалғастырылатын қызметтен сол акцияларды ұстаушыларға келетін пайданы немесе залалды есептеуге міндетті. Акцияға келетін таратылған пайда акцияға келетін негізгі пайда сияқты анықталады, нақты айтқанда, әрбір жай акцияның ұйым қызметінің нәтижелеріне қатысуының үлесін кезең ішінде айналыста болған таратылған әлуетті жай акциялар ықпалын ескере анықтау керек.

Тарату –  акцияға келетін пайданы кеміту немесе акцияға келетін залалды ұлғайту, бұл айырбасталатын құралдарды айырбастауға қатыстырудың, опциондар немесе варранттар орындау немесе белгілі бір жағдайлар орындалғаннан кейін жай акциялар шығару нәтижесі болып табылады. Нәтижесінде:

(а)          басты ұйымның жай акцияларын ұстаушыларға келетін пайдаға немесе залал таратылатын әлуетті жай акциялар бойынша кезең ішінде есептелген дивидендтер мен пайыздардың салықтан кейінгі сомасына ұлғайтылады және  пайдада немесе шығыста таратылатын әлуетті жай акцияларды жай акцияларға айырбастау нәтижесінде пайда болатын кез келген өзгерістерді ескере  түзетіледі;

(b)        айналыстағы жай акциялардың орташа алынған саны, егер әлуетті жай акцияларды жай акцияларға айырбастауға рұқсат етілетін болса, айналысқа түсетін қосымша жай акциялардың орташа алынған санына көбейеді. 

2. Опциондар варранттар және олардың баламалары

Опциондар, варранттар және олардың баламалары – өздерін ұстаушыға жай акциялар сатып алу құқығын беретін қаржы құралдары.  Опцион-белгіленген баға бойынша негізгі активті сатып алу (call опцион) немесе сату(put опцион)  құқығын иеленушісіне беретін қаржылық құрал.Мысалы,  компанияның акциялары 5500 тенге турады бір данасы. Ал 3000 тенгеге сіз опцион сатып алуға мүмкіншілігіңіз бар және осы опцион арқылы 3 ай өткен соң аталған компанияның 10 акциясын 5600 тенгеге бір данасының бағасы бойынша сатып аласыз.  Осындай келісім пайдалы ма? Ол 3 айдан кейінгі акцияның бағасына байланысты:

• Егер 3 айдан кейінгі баға 5600 тенгеден жоғары болса, онда  сіз (S – 5600)*10 – 3000 тенге пайда түсіресіз
• Егер 3 айдан кейінгі баға 5600 тенгеден төмен болса, онда  сіз 3000 тенгені жоғалтасыз.

  Варрант –айналымға шығарылуына дейін номиналдық бағасымен матып алуға мүмкіншілікті беретін тұынды қаржылық құрал.

Акцияға келетін таратылған пайданы есептеу мақсатында ұйым өзінде бар  таратушы ықпалы бар опциондар мен варранттардың орындалғаны туралы болжамды қабылдауға тиіс. Осы құралдардан болжалды түсімдер жай акциялар шығарудан жай акциялардың кезең ішіндегі орташа рыноктық бағасы бойынша алынған түсімдер ретінде қаралуға тиіс. Орналастырылатын жай акциялардың саны мен жай акциялардың кезең ішіндегі орташа рыноктық бағасы бойынша орналастырылуға тиісті жай акциялар саны арасындағы айырмашылық жай акцияларды әлдебір өтем төлеусіз орналастыру ретінде ескеріледі.

Опциондар мен варранттардың нәтижесі жай акциялардың кезең ішіндегі орташа рыноктық бағасы бойынша жай акциялар шығару болса, олардың таратушы ықпалы болады. Тарату көлемі жай акциялардың кезең ішіндегі орташа рыноктық бағасы мен орналастыру құны мен бағасы арасындағы айырмашылыққа теңеледі. Сонымен, акцияға келетін таратылған пайданы есептеу үшін әлуетті жай акциялар төмендегі шарттардан құралған акциялар ретінде ескеріледі:

(а)     жай акциялардың белгілі бір санын олардың кезең ішіндегі орташа рыноктық бағасы бойынша орналастыру шарты. Ондай жай акцияларға белгіленген баға әділ деп саналады, сондықтан олар таратылатын немесе таратылуға қарсы болып саналмайды. Олар акцияға келетін таратылған пайданы есептеу кезінде ескерілмейді.

(b)     қалған жай акцияларды қандай да болсын өтемді төлеу шарты. Мұндай жай акциялар ешқандай түсім келтірмейді және айналыстағы жай акцияларға келетін пайдаға немесе залалға ешқандай ықпал етпейді. Демек, мұндай акциялар таратылатын болып табылады, сондықтан олар акцияға келетін таратылған пайданы есептеу кезінде айналыстағы жай акциялар санына қосылады.

Опциондар мен варранттар жай акциялардың кезең ішіндегі орташа рыноктық бағасы сол опциондар мен варранттарды орындау асып кеткен (яғни, олар «ақшада» болған» жағдайда ғана таратушы ықпалда болады. Есептілікте бұрын көрсетілген акцияға келетін пайда сомасы жай акцияларға бағаның өзгеруін көрсету үшін өтіп кеткен күнмен түзетуге жатпайды.

Акцияларға опциондар және өздеріне 2-«Үлескерлік құралдар негізіндегі төлемдер» IFRS қолданылатын үлескерлік құралдар негізіндегі төлемдер туралы өзге де келісімдер үшін 46-параграфта айтылған орналастыру бағасына және 47-параграфта айтылған орындау бағасына ұйымға болашақта акцияға опциондар бойынша немесе үлескерлік құралдар негізіндегі төлемдер бар басқа келісім бойынша жеткізілуге тиісті кез келген тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны қосылуға тиіс.

Қызметкерлер үшін акцияларға нақты немесе белгіленетін шарттары бар  опциондар және үлескерлік меншікке берілмеген жай акциялар акцияға келетін таратылған пайда есебіне, тіпті, мұндай табыстау кепілдікті болып табылмайтынына қарамастан, қабылданады. Олар үлестік құқық берілген күнде айналыста болатын опциондар ретінде ескеріледі. Қызмет нәтижелеріне негізделген, қызметкерлер үшін акцияларға опциондар орналастырылуы кейінге қалдырылған акциялар ретінде ескеріледі, өйткені олардың шығарылуы белгілі бір уақыттың өтуіне қоса белгілі бір шарттардың орындалуына байланысты.

Айырбасталымды артықшылықты акциялардың ағымдағы кезеңде жарияланған немесе жай акцияға ағымдағы кезеңде жинақталған мұндай акциялар бойынша дивидендтердің айырбастау жолымен алуға болатын көлемі акцияға келетін негізгі пайдадан асып кететін барлық жағдайларда таратылуға қарсы ықпалда болады.Нақ осылайша, ауыстырылатын қарыз құралында, ол бойынша жай акцияға есептелетін (салықтарды және кіріс пен шығыстағы басқа өзгерістерді ескерместен), айырбастау негізінде алуға болатын пайыз акцияға келетін негізгі пайдадан асып кететін барлық жағдайларда таратылуға қарсы ықпалда болады.

Айырбасталымды артықшылықты акциялардың өтелуі немесе лажсыз айырбаста-луы тек айырбасталымды артықшылықты акциялардың бұған дейін айналыста болған бөлігіне ғана ықпал ете алады. Мұндай жағдайларда 17-параграфта айтылған өтемді төлеудің кез келген артығы қалған артықшылықты акцияларда таратылуға қарсы ықпалдың бар екенін немесе жоқ екенін анықтау мақсаттарында өтелетін немесе айырбасталатын осы акцияларға жатады. Өтелген немесе айырбасталған осы акциялар өтелмеген немесе айырбасталмаған акциялардан бөлек қаралады.

Егер кезеңде пайданың нақты көлеміне жету немесе оны қолдау орналастырылуы кейінге қалдырылған акциялар шығарудың шарты болса, егер ондай көлемге есепті кезеңнің аяқ кезінде қол жеткен болса, бірақ ол кезең аяқталғаннан кейін де қолдау жасауға тиіс болса, акцияға келетін таратылған пайданы есептеу кезінде ондай қосымша жай акциялар, егер  таратушы ықпал орын алатын болса, айналыстағы акциялар ретінде ескеріледі. Бұл жағдайда акцияға келетін таратылған пайданы есептеу есепті кезеңнің аяқ кезіндегі пайда көлемі тиісті шарттар қолданылатын кезеңнің аяқ кезіндегі пайданың көлеміндей болған кезде шығарылатын жай акциялар санына негізделеді. Пайда сомасының болашақ кезеңдер ішінде өзгеруі мүмкін болғандықтан, акцияға келетін негізгі пайда есебіне орналастырылуы кейінге қалдырылған мұндай жай акциялар, қажетті шарттардың бәрі бірдей орындалмағандықтан, тиісті шарттар қолданылатын кезең аяқталғанға дейін қосылмауға тиіс.

Орналастырылуы кейінге қалдырылған жай акциялар саны жай акцияларға болашақ рыноктық бағаға байланысты болуы мүмкін. Бұл жағдайда, таратушы ықпал орын алатын болса, акцияға келетін таратылған пайданы есептеу есепті кезеңнің аяқ кезіндегі рыноктық баға тиісті шарттар қолданылатын кезеңнің аяқ кезіндегі рыноктық бағадай болған кезде шығарылатын жай акциялар санына негізделеді. Егер шарт есепті кезең аяқталғаннан кейін жалғасатын уақыт кезеңі үшін орташа нарықтық бағаға негізделсе, онда өткен кезең үшін орташа мөлшер пайдаланылады. Рыноктық бағаның болашақ кезеңдер ішінде өзгеруі мүмкін болғандықтан, акцияға келетін негізгі пайда есебіне орналастырылуы кейінге қалдырылған мұндай жай акциялар тиісті шарттар қолданылатын кезең аяқталғанға дейін қосылмауға тиіс, өйткені қажетті шарттардың бәрі бірдей орындалмаған.

Орналастырылуы кейінге қалдырылған жай акциялар саны жай акцияларға болашақ пайдаға және жай акцияларға болашақ бағаларға байланысты болуы мүмкін. Бұл жағдайда, акцияға келетін таратылған пайданың есебіне қосылған жай акциялар саны екі жағдайға да (яғни ағымдағы сәттегі жағдай бойынша пайда сомасына және есепті кезеңнің аяқ кезіндегі жағдай бойынша ағымдағы рыноктық бағаға) негізделуге тиіс. Орналастырылуы кейінге қалдырылған жай акциялар, егер екі шарт та орындалмайтын болса, акцияға келетін пайданың таратылған пайдасының есебіне қосылмайды.

3.Қарапайым акциялардың төлемдерінің есебі және ақша қаражаттары арқылы жүзеге асырылатын келісім шарттар

Ұйым өзі бойынша төлемдерді өз қалауынша жай акциялармен немесе ақшалай қаражатпен төлей алатын контракт шығарған кезде ол сол контракт бойынша төлемдер жай акциялармен төленетінін, ал тартушы ықпал бар кезде пайда болатын  әлуетті жай акциялар міндетті түрде акцияға келетін таратылған пайда есебіне міндетті түрде қосылатынын негізге алуға міндетті.  Мұндай келісім-шарт есепке алу мақсаттарында актив немесе міндеттеме ретінде пайдаланылатын немесе өзіне үлескерлік компонентті де, міндеттеме компонентін де қамтитын кезде ұйым пайдада немесе залалда есепті кезең ішінде болатын, шарт түгелдей үлестік құрал ретінде сараланған кездегі барлық өзгерістерді ескере алым ретінде түзетуге міндетті.

Ұстаушының қалауы бойынша төлемдерді, жай акциялармен немесе ақшалай қаражатпен жасауға болатын контрактіге қатысты акцияға келетін таратылған пайданы есептеу кезінде ақша қаражаты төлемдері мен акция төлемдері таратылуының неғұрлым елеулі деңгейі ескерілуге тиіс.

Өзі бойынша төлемдерді, жай акциялармен де, ақшалай қаражатпен де жасауға  болатын контракт, мысалы, өтем мерзімі басталған кезде ұйымға қарыздың негізгі сомасын ақша қаражатымен, не өзінің жай акцияларымен өтеуге шексіз құқық беретін қарыз құралы бола алады. Басқа мысал, сатуға жазып берілген опцион болып табылады, ол ұстаушыға жай акциялармен төлеу мен ақша қаражаттарымен төлеудің арасында таңдау мүмкіндігін береді.

Сатуға сатып алынған опциондар және сатып алуға сатып алынған опциондар (яғни, ұйым өзінің жай акциялары есебінен ие болатын опциондар) акцияға келетін таратылған пайда есебіне қосылмайды, өйткені олардың есепке қосылуы таратуға қарсы ықпал туғызуы мүмкін. Сатуға арналған опцион – тек оны орындау бағасы рыноктық бағадан жоғары, ал сатып алуға арналған опцион  оны орындау бағасы рыноктық бағадан төмен болған жағдайда ғана атқарылады.

5.Өз-өзін бақылау сұрақтары

1. Акциядан базалық пайданы есептеу және бағалау.
2. Опциондар және олардың баламаларының есепте бейнеленуі.
3. Қарапайым акциялардың төлемдерін есепке алу.
4. Аақша қаражаттары арқылы жүзеге асырылатын келісім шарттарды есепке алу
5. Варранттар және олардың баламаларының есепте бейнеленуі.
6. Акцияға келетін таратылған пайданы есептеу
7. Орналастырылуы кейінге қалдырылған жай акциялардың есебі
8. Сатуға арналған опционның операциялар есебі
9. Шарттары бар опциондардың операциялар есебі
10. Айырбасталымды артықшылықты акциялардың өтелуінің есебі Табыс салығының бюджетке төленуінің есебі 

6.Ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер

1.ҚР 28-ақпан 2007-жылғы №234-III «Бухгалтерік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы.

2. 21 ( IFRS) ХҚЕС «Валюталық бағамдар өзгерісінің әсері. Шетелдік қызмет». Баспа ұйі«Бико», Алматы -2008ж.
3. ҚР Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. 21.06.2007ж ҚР Қаржы министрлігінің №217 бұйрығы. Бухгалтердің анықтамасы №2 – 2007г.
4. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары. 23.05.2007 ж ҚР Қаржы министрлігінің №185 бұйрығы.
5. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары және шоттарының корреспонденциялау бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Бухгалтердің және кәсіпкердің кітапханасы. Баспа ұйі«Бико», Алматы -2007ж.

6.ХҚЕС қолдану бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Алматы. 2007ж. 

Қосымша әдебиеттер

1. Аппақова Г.Н. «Қаржылық есеп 2» Алматы «Әрекет-Принт», 2010 ж.
2. Баймуханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.
3. Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.

4.Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.

5.Назарова В.Л. «Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Учебник. Алматы, 2003.

6.Ә.Әбдіманапов «Бухгалтерлік және қаржылық есеп беру принциптері» Алматы, Экономика, 2006ж.

7.Кеулимжаев К.К и др. «Аралық қаржылық есеп» Алматы, 2003 г.

8.Тулешова Г.К. «Финансовый учет в соответствии с международными стандартами» (часть1, 2) Алматы, 2003 г., 2005г.

9.Миржакыпова С. Т., Аппакова Г. Н. и др. Основы бухгалтерского учета по МСФО. – Алматы: Экономика, 2009 г.

Интернет- көздері

1.www.minfin.kz/structure/data/KAZ_2009_IFRIC%208.doc

2. www.worldbank.org/ifa/rosc_aa_kaz_kaz.pdf
3. Айрих, Н. ХҚЕС бойынша шоттар жоспарына өту [Текст] / Н. Айрих. … Кл.слова (ненормированные): экономика — бухгалтерлік есеп — шоттар — хқес — кесте, …
   www.webirbis.ksu.kz/…/cgiirbis_32.exe
4. МСФО будет звучать так – Халықаралық Қаржы Есептілік Стандарттары – ХҚЕС
   www.balans.kz/topic12972.html
5. www.uza.ucoz.kz/_ld/0/34___.doc

1.Он бірінші лекция тақырыбының атауы:  «Есеп саясаты, есептеме бағаларындағы өзгерістер мен қателіктер (8 (IAS) ХҚЕС)»

2.Лекция мақсаты

11-ші лекцияның мақсаты есеп саясатын таңдау және өзгерту талаптарын, сондай-ақ есеп саясатындағы өзгерістерді есепке алу және ашып көрсету тәртібін, бухгалтерлік есеп бағалаулардағы өзгерістерді және қателіктерді, түзетулерді анықтау болып табылады. Стандарт ұйымның қаржы есептілігінің маңыздылығын және сенімділігін, сондай-ақ осы қаржы есептілігін ұзақ уақыттан бері қолданылуына және басқа ұйымдардың қаржы есептілігімен салыстыруға арналған.

3.Лекция сұрақтары

1.Есеп саясатын таңдау және қолдану.

2. Есеп саясатындағы өзгерістерді қолдану. Ретроспективті қолдануды шектеу. Есепті бағалаудағы өзгерістер. Қателер. Алдыңғы кезең қателерін ашып көрсету.

 4.Лекция мазмұны

1.Есеп саясатын таңдау және қолдану.

Есеп саясаты – бұл ұйым қаржы есептілігін дайындау және ұсыну үшін қолданатын нақты қағидаттар, негіздер, келісімдер, ережелер және практика.

Есептік бағалаудағы өзгеріс – бұл активтің немесе міндеттемелердің баланстық құнын немесе активті кезең-кезеңмен тұтынудың активтердің және міндеттемелердің ағымдағы жай-күйін бағалау салдарынан болатын, сондай-ақ оларға байланысты күтілетін болашақ пайдалар мен міндеттерге байланысты өлшемін түзету. Есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер жаңа ақпарат алу немесе жаңа міндеттемелердің басталу нәтижесі болып табылады және тиісінше қателерді түзету болып табылмайды.

Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттары (ХҚЕС) – бұл Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттары жөніндегі кеңес (ХҚЕСК) қабылдаған Стандарттар және Түсіндірулер. Оларға мыналар кіреді:

(а)          Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттары (IFRS);

(b)         Халықаралық есептік стандарттары (IAS);

(с)          Халықаралық қаржы есептілігін түсіндіру жөніндегі комитет  (IFRІС) немесе бұрынғы Түсіндірмелер жөніндегі тұрақты комитет (SІС) шығарған түсіндірулер.

Қаржы есептілігінің баптары туралы ақпараттың елеулі түрде бұзылуы немесе бұрмалануы, егер олар әрқайсысы жеке-жеке немесе жиынтығымен пайдаланушылардың осы қаржы есептілігі негізінде қабылдаған экономикалық шешімдеріне әсер етсе, маңызды болып табылады. Маңыздылық ақпараттың нақты бұзылуының немесе бұрмалануының ілеспе жағдайлардың мәтініндегі бағаланатын мөлшеріне және сипатына қатысты болады. Қаржы есептілігінің тиісті бабының не мөлшері, не сипаты, не екеуінің де үйлесуі шешуші фактор болуы мүмкін.

Өткен кезеңнің қателері – бұл ұйымның бір немесе одан көп кезеңдегі мынадай сенімді ақпаратты пайдаланбауы немесе қате пайдалануы салдарынан қаржы есептілігіндегі қателер және сенімсіз деректер:

(а)          осы ақпарат осы кезеңдердің қаржы есептілігін бекіту үшін рұқсат етілген болғанда;

1. b) осы ақпаратқа қатысты оның осы қаржы есептілігін дайындау және ұсыну кезінде алынатын және ескерілетінін күту дұрыс болады.

Мұндай қателерге есептеулердегі дәлсіздіктердің, есеп саясатын қолдану кезіндегі қателердің, фактілерді толық бағаламаудың немесе дұрыс түсіндірмеудің, сондай-ақ алаяқтықтың салдары кіреді.

Ретроспективалық қолдану – бұл жаңа есеп саясатын операцияларға, басқа оқиғаларға және жағдайларға осы саясаттың үнемі қолданылатындай түрде қолдану.

Ретроспективалық есеп айырысу – бұл қаржы есептілігінің элементтеріндегі сомаларды тануды түзету, бағалау және ашып көрсету, егер өткен кезеңнің қателері ешқашан болмаса.

Мүлдем мүмкін болмау – ұйым осы үшін барлық тиімді күшті қолдана отырып, қандай да болмасын талапты қолдану мүлдем мүмкін болып табылмайды,  бірақ осы талапты қолдана алмайды. Өткен жеке кезеңге қатысты есеп саясатындағы өзгерісті ретроспективалық қолдануға немесе қателерді түзету үшін ретроспективалық қайта санауды орындауға мүлдем болмайды, егер:

(а)          осындай ретроспективалық қолданудың немесе ретроспективалық қайта санаудың нәтижесін белгілеуге болмаса;

(b)         тиісті ретроспективалық қолдану немесе ретроспективалық қайта санау ұйым басшылығының қарастырылып отырған кезеңдегі ниеті қандай болғаны туралы жорамал жасауды талап етеді;

немесе

(с)          тиісті ретроспективалық қолдану немесе ретроспективалық қайта санау сомалары бойынша маңызды бағалау есептерін жүргізуді талап етеді және бұл ретте  осындай есептер туралы осындай ақпаратты объктивті түрде атап көрсету мүмкін емес, ол

(і)          қарастырылып отырған сомалар танылуы, бағалануы немесе ашып көрсету тиіс болған күні (күндері) болған осындай жағдайлар туралы растайды;

(іі)        осы кезеңдегі қаржы есептілігі шығару үшін бекітілген кезде қол жеткен болуы тиіс.

Есеп саясатындағы өзгерістерді перспективалық қолдану және өзгерістің қандай да болмасын есептік бағалауға әсер етуін тану – бұл, тиісінше:

(а)          жаңа есеп саясатын операцияларға, басқа оқиғаларға және саясат өзгерген күннен кейін орын алған басқа оқиғаларға және жағдайларға қолдану;

және

(b)         осы өзгерістің ағымдағы және болашақ кезеңдердегі есептік бағалауға осы өзгеріспен болған әсер етуін тану.

Ақпараттың осы нақты бүлінуі немесе бұрмалануы пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер ететінін не етпейтінін және қандай түрде маңызды болатынын бағалау осы пайдаланушылардың нақты ерекшеліктерін зерттеуді талап етеді. «Қаржы есептілігін дайындау және ұсыну қағидаттарында», 25-параграфта былай делінген: «пайдаланушылардың іскерлік және экономикалық қызмет және бухгалтерлік есеп саласында жеткілікті білімі және ұсынылған ақпаратты тиісті талаптанумен зерделеуге дайындығы бар екені жобаланады». Осылайша, осы бағалауды жүргізген кезде осындай сипаттағы қасиеттері бар пайдаланушылардың экономикалық шешім қабылдау кезінде әсер етуге ұшырап қалатынын қандай түрде тиімді күтуге болатынын ескеру қажет.

Мысалы. «Береке» ЖШС есептік жылдың (7жылдың) есептіліктерін әзірлеу кезінде алдыңғы кезеңнің (6жылдың) ақпан айында кеңсені жабдықтаудың амортизациясын кіргізілмеген сомасын айқындалды-27000 теңге. Пайдаға салынатын салықтың қойылымы-30%.

Көрсеткіштер	Сома (теңге)
	7жылдың	6жылдың
1.Өткізуден түскен кіріс (теңге)	193000	140000
2.Сатылған өнімнің өзіндік құны (теңге)	160000	85000
3.Салық салынатын пайда	33000	55000
4.Пайдаға салынатын салық	9900	16500
5.Есептік кезең басына бөлінбеген пайда	47500	29000
6. Таза пайда	23100	38500

Есептік кезеңдегі елеулі қателерге түзетулерді қалай жасайды?

Сұрақ бойынша нәтижелерді келесі кестелерде берілген:

1)Ағымдағы есептік кезеңдегі елеулі қателерге түзетулер

Көрсеткіштер	Сома (теңге)
	7жылдың	6жылдың
1.Өткізуден түскен кіріс (теңге)	193000	140000
2.Сатылған өнімнің өзіндік құны (теңге)	160000	112000=85000+27000
3.Салық салынатын пайда	33000	8400
4.Пайдаға салынатын салық	23100	19600

2)Бөлінбеген пайданы түзету жолымен елеулі қателерге түзетуді жасау

Көрсеткіштер	Сома (теңге)
	7жылдың	6жылдың
1.Есептік кезең басына бөлінбеген пайда	47500	29000
2.Елеулі қателерді түзету(27000-(27000*30%=18900)	(18900)	–
3.Қайта саналған бөлінбеген пайда	28600	29000
4.Таза пайда	23100	19600
5.Есептік кезең соңына бөлінбеген пайда	51700	48600

2.Есеп саясатының жүйелілігі

Ұйым өзінің есеп саясатын Стандарт немесе Түсіндіру басқа есеп саясаты қолданылу

мүмкін баптарды санаттауды нақты талап еткен немесе рұсқат еткен жағдайларды қоспағанда, ұқсас операциялар, басқа оқиғалар және жағдайлар үшін жүйелі таңдауға және қолдануға міндетті. Егер Стандарт немесе Түсіндіру баптарды осындай категориялау талап етсе немесе рұқсат етсе, тиісті есеп саясаты міндетті түрде әрбір санатқа қатысты жүйелі таңдалуы және қолданылуы тиіс.

Есеп саясатындағы өзгерістер

Ұйым өзінің есеп саясатын өзгерту:

(а) қандай да болмасын Стандартпен немесе Түсіндірумен талап етілген;

(b) қаржы есептілігі операцияның, басқа оқиғалардың немесе жағдайлардың ұйымның

қаржылық жай-күйіне, оның қызметінің қаржылық нәтижелеріне немесе ақша қаражатының ағындарына әсер етуі туралы сенімді және неғұрлым маңызды ақпарат беруіне әкеп соғатын болған кезде ғана өзгертуге міндетті.

Қаржы есептілігін пайдаланушыларда ұйымның қаржы жағдайындағы, қызметінің қаржылық нәтижелеріндегі және ақша қаражаттарының қозғалысындағы үрдістерді айқындау үшін кейбір уақыт кезеңінде ұйымның қаржы есептілігін салыстыру мүмкіндігі болуы тиіс. Осылайша, әрбір кезеңде және кезеңнен кезеңге дейін, әдетте, есеп саясатындағы өзгеріс жоғарыдағы критерийлердің біріне сәйкес келген жағдайларды қоспағанда, бірдей есеп саясаты қолданылады.

Мынадай іс-әрекеттер есеп саясатының өзгерістері болып табылмайды:

(а) есеп саясатын бұрын болғандардан мәні бойынша айырмашылығы бар операцияларға,

басқа оқиғаларға немесе жағдайларға қолдану;

(b) жаңа есеп саясатын бұрын болмаған немесе маңызды болмаған операцияларға,

басқа оқиғаларға немесе жағдайларға қолдану.

Активтерді қайта бағалау саясатын 16-«Негізгі құралдар» IAS Халықаралық стандартына немесе 38-«Материалдық емес активтер» IAS Халықаралық стандартына сәйкес бірінші қолдану есеп саясатының осы Стандартқа сәйкес емес, 16 IAS немесе 38 IAS-стандартына сәйкес қайта бағалау ретінде қарастырылатын өзгеруі болып табылады.

Есеп саясатындағы өзгерістерді қолдану

Жоғарыдағы ережелерді ескере отырып:

(а) ұйым есеп саясатындағы қандай да болмасын Стандартты немесе Түсіндіруді

нақты өтпелі ережелерге, егер олар бар болса, сәйкес алғашқы қолдану салдарынан болған өзгерісті, осы Стандарттың немесе Түсіндірудің өзін ескеруге міндетті;

(b) ұйым осы өзгеріске қолданылатын нақты өтпелі ережелер жоқ қандай да болмасын

Стандартты немесе Түсіндірмені алғашқы қолданған кезде есеп саясатын ауыстырады немесе ол есеп саясатын ауыстырған кезде ол осы өзгерісті ретроспективалық түрде қолдануға міндетті.

Нақты операцияға, басқа оқиғаға немесе жағдайға қолданылуы мүмкін Стандарт немесе Түсіндіру болмағанда, ұйымның басшылығы 13-параграфқа сәйкес есеп саясатын  қаржы есептілігінің стандарттарын әзірлеу үшін ұқсас концептуалдық негізді пайдаланатын стандарттарды әзірлейтін осындай өзге ұйымдардың неғұрлым жаңа құжаттарынан қолдана алады. Егер осындай құжаттарға өзгерістер енгізуден кейін ұйым есеп саясатына өзгерістер енгізуді шешсе, онда осындай өзгеріс есеп саясатындағы ерікті өзгеріс ретінде ескеріледі және ашылады.

Ретроспективалық қолдану ережелерді ескере отырып, ұйым  ең ерте ұсынылған кезеңдегі меншікті капиталының әрбір қозғалған құрамдас бөлігінің кіріс сальдосын және  есептілікте берілген алдыңғы әрбір кезеңде ашылған тиісті басқа сомаларды, егер жаңа есеп саясаты үнемі қолданылатын болса, түзетуге міндетті.

Ретроспективалық қолдануды шектеу  -ретроспективалық қолдануды талап етсе, есеп саясатындағы өзгерісті, осы өзгерісті немесе осы өзгерістің нақты кезеңге әсер етуін не оның кумулятивтік әсер етуін анықтауға мүмкін болмаған жағдайларды қоспағанда, міндетті түрде ретроспективалық қолдануы тиіс.

Есеп саясатындағы өзгерістің есептілікте бір немесе одан көп ұсынылған өткен

кезеңдерді қамтитын салыстырмалы ақпаратқа нақты кезеңге қатысты әсер ету аспектілерін айқындауға шын мәнінде мүмкін болмаған кезде, ұйым жаңа есеп саясатын ретроспективалық қолдануға мүмкін болып табылатын, ағымдағы кезең болуы мүмкін ең ерте кезеңнің басындағы жағдай бойынша активтер мен міндеттемелердің баланстық құнына қолдануға міндетті және осы кезеңдегі меншікті капиталдың қозғалған әрбір құрамдас бөлігінің кіріс сальдосына тиісті түзету жүргізуге міндетті.

Ағымдағы кезеңнің басында жаңа есеп саясатын алдыңғы барлық өткен кезеңге

қолданудың кумулятивтік әсер етуін айқындауға шын мәнінде мүмкін болмағанда, ұйым тиісті салыстыру ақпаратын жаңа есеп саясатын неғұрлым ерте шын мәніндегі ықтимал күнмен перспективалы түрде қолдану үшін түзетуге міндетті.

Ұйым жаңа есеп саясатын ретроспективалы түрде қолданған кезде, ол осы жаңа

саясатты қаншалықты нақты жүзеге асырылатындай уақыт бойынша арттағы алыс өткен кезеңдердің салыстырмалы ақпаратына қолданады. Қандай да болмасын өткен кезеңге ретроспективалық қолдану, егер  осы кезеңнің кіріс және сол сияқты шығыс балансындағы сомасына тиісті кумулятивтік әсер етудегі мүмкін болмаса, шын мәнінде жүзеге асырылмайтын болып табылады. Қаржы есептілігінде ұсынылғандықтан өткен болып табылатын кезеңге қатысты жиынтық түзетудің сомасы ең ерте ұсынылған кезеңдердің меншікті капиталының қозғалған әрбір құрамдас бөлігінің кіріс сальдосына қолданылады. Әдетте түзету бөлінбеген пайдаға қатысты түзетіледі. Сонымен қатар, осы түзету меншікті капиталдың өзге құрамдас бөлігіне қатысты да түзетіледі (мысалы, қандай да болмасын Стандарттың немесе Түсіндірудің талаптарын сақтау үшін). Өткен кезеңдер туралы, қаржы көрсеткіштерінің тарихи мәліметтері сияқты кез келген өзге ақпарат та сондай-ақ  қаншалықты нақты жүзеге асырылатындай тым арттағы уақыт бойынша алыс түзетіледі.

Ұйым үшін қандай да болмасын жаңа есеп саясатын, ол осы саясатты қолданудың

барлық өткен кезеңге тиісті кумулятивтік әсер етуін айқындай алмағандықтан, ретроспективалық түрде қолдануға шын мәнінде мүмкін болмаған кезде, ұйым 25-параграфқа сәйкес осы жаңа саясатты ол үшін нақты мүмкін болмайтын ең ерте кезеңнің басынан бері перспективалық түрде қолданады. Осылайша, ол осы күнге дейін пайда болған активтерді, міндеттемелерді және меншікті капиталды кумулятивтік түзетудің тиісті бөлігін негізге алады. Есеп саясатына өзгеріс жасауға, тіпті егер осы саясатты шын мәнінде перспективалық түрде қандай да болмасын өткен кезеңге қолдануға мүмкін болмаса да, рұқсат етіледі. 50-53-параграфтарда жаңа есеп саясатын бір немесе одан көп өткен кезеңдерге қолдануға шын мәнінде мүмкін болмайтын жағдайларға арналған нұсқау бар.

Есеп саясатын ерікті түрде өзгерту ағымдағы кезеңге немесе қандай да болмасын

өткен кезеңге әсер еткен не тиісті түзету сомасын айқындауға шын мәнінде мүмкін болмағанды қоспағанда, осындай әсер еткен не болашақ кезеңдерге әсер ете алатын кезде, ұйым мынадай ақпаратты ашып көрсетуге міндетті:

(а)есеп саясатының өзгеру сипаты;

(b) осы жаңа есеп саясатын қолдану сенімді және неғұрлым маңызды ақпарат беретін

себептер;

(с) ағымдағы кезең және есептілікте берілген әрбір өткен кезең бойынша нақты жүзеге

асыруға болатындай дәрежеде – тиісті түзетулердің сомасын;

(i) қаржы есептілігіндегі әрбір қозғалған сызықты бап бойынша;

1. ii) егер ұйымға 33-«Акцияға келетін пайда» IAS Халықаралық стандарты қолданылса – акцияға базалық және таратылған пайда бойынша;

(d) қаржылық есепте берілген алдыңғы кезеңдерге қатысты тиісті түзету сомасын –

бұған нақты мүмкін болған дәрежеге дейін;

(е) егер ретроспективалық қолдану қандай да болмасын алдыңғы кезең бойынша немесе

берілген кезеңмен салыстырғанда неғұрлым ерте кезеңдер бойынша  шын мәнінде мүмкін болмаса – осы жағдайдың болуына әкеп соққан жағдайлар және осы өзгеріс есеп саясатында қандай түрде және қай уақыттан бері қолданылғанын сипаттау.                                                                                                    Келесі кезеңдердің

қаржы есептілігінде ақпаратты осы ашып көрсетуді қайталау қажет емес.

Ұйым қандай да болмасын жарияланған, бірақ күшіне енгізілмеген жаңа Стандартты немесе Түсіндіруді әлі қабылдамаса, ұйым мыналарды ашуға міндетті:

(а)осы фактіні;

(b) белгілі немесе осы жаңа Стандартты немесе Түсіндіруді қолдану ұйымның қаржы есептілігіне бастапқы қолдану кезеңінде ықтимал әсер етуді бағалау үшін маңызды, тиімді жобаланған ақпаратты.

Ұйым жоғарыдағы ережені сақтаған кезде мынадай ақпарат ашып көрсету қарастырылады:

(а) жаңа Стандарттың немесе Түсіндірудің атауы;

(b) есеп саясатындағы алда болатын өзгерістің немесе өзгерістердің сипаты;

(с) басталар кезде Стандартты немесе Түсіндіруді қолдану міндетті болатын күні;

(d) ұйым осы Стандартты немесе Түсіндіруді бастапқы қолдануды жоспарлаған күн;

(е) не:

(і) күтіліп отырғандай осы Стандартты немесе Түсіндіруді бастапқы қолданудың

ұйымның  қаржы есептілігіне әсер етуін талқылау;

(іі) егер осы әсер ету белгісіз немесе тиімді болжауға болса – осы себеп бойынша өтініш.

есептік Бухгалтерлік бағалауларындағы өзгерістер

Кәсіпкерлік қызметке тән айқындалмау нәтижесінде қаржы есептілігінің көптеген баптары дәл есептелмейді, тек бағалануы ғана мүмкін. Бағалау ең жаңа қол жеткізілетін, сенімді ақпаратқа негізделген пайымдауды білдіреді. Мысалы, мыналарды бағалау қажеттілігі туындауы мүмкін:

(а) сенімсіз борыштарды;

(b) қорлардың ескіруін;

(с) қаржы активтерінің немесе қаржы міндеттемелерінің әділ құнын;

(d) пайдалы қызмет ету мерзімдерін немесе амортизацияланған активтерден экономикалық пайда алудың күтілетін схемасын;

(е) кепілдік берілген міндеттемелерді.

Есептік бағалаудағы өзгеріс активтердің және міндеттемелердің өзгеруін туғызғанға дейінгі дәрежеде немесе меншікті капиталдың бабына байланысты болса, ол міндетті түрде осы өзгеріс кезеңіндегі тиісті активтің, міндеттемелердің немесе меншікті капитал баптарының баланстық құнын түзету арқылы танылуы тиіс.

Ашып көрсету.Ұйым ағымдағы кезеңде әсер ететін немесе күтіліп отырғандай, осы әсер етуді бағалауға шын мәнінде мүмкін болмаған кезде осындай ақпарат ашу жағдайларын қоспағанда, болашақ кезеңдердегі әсер ететін осындай есептік бағалаудағы өзгерістің сипатын және сомасын ашып көрсетуге міндетті. Егер болашақ кезеңдерге әсер ету сомасы оны бағалауға шын мәнінде

мүмкін болмағандықтан ашып көрсетілмесе, ұйым осы фактіні ашып көрсетуге міндетті.

Қателер. Қаржы есептілігінің элементтерін тануға, бағалауға, беруге немесе ашуға қатысты қателер туындауы мүмкін. Егер қаржы есептілігінде не елеулі қателер не ұйымның қаржылық жағдайын, қызметтің қаржылық нәтижелерін немесе ақша ағындарын белгілі бір білдіруге қол жеткізу мақсаты ниетімен жіберген маңызды емес қателер болса, қаржы есептілігі ХҚЕС-на сәйкес келмейді. Ағымдағы кезеңнің осы кезеңде анықталған әлуетті қателері қаржы есептілігі шығару үшін бекітілгенге дейін түзетіледі. Дегенмен, елеулі қателер кейде келесі кезеңдердің бірінен бұрын анықталмайды және бұл өткен кезеңдердің қателері осы келесі кезеңнің қаржы есептілігінде берілген салыстырмалы ақпаратта түзетіледі (42-47-параграфтарды қараңыз).

Ұйым 43-параграфтың талаптарын ескере отырып, өткен кезеңнің елеулі қателерін шығару үшін бекітілген қаржы есептілігінің бірінші жиынтығында перспективалық түрде оларды мынадай жолмен анықтағаннан кейін түзетуге міндетті:

(а) тиісті қате жіберілген алдыңғы берілген кезеңнің (кезеңдердің) салыстырмалы

сомаларын қайта есептеу;

(b) қателер ең ерте берілген алдыңғы кезеңдерге дейін орын алған кезде – ең ерте

берілген алдыңғы кезеңдер активтерінің, міндеттемелерінің және меншікті капиталының кіріс қалдықтарын қайта есептеу арқылы.

Ретроспективалық қайта есептеуді шектеу

Алдыңғы кезеңнің қатесі осы қатені анықтауға мүлдем болмаған не осы қате нақты

кезеңге әсер еткен не оның кумулятивтік әсер ету жағдайларын қоспағанда, ретроспективалық қайта есептеу арқылы міндетті түрде түзетілуі тиіс.

Нақты кезеңге жататын аспектілердің есептілікте ұсынылған бір немесе одан көп

өткен кезеңдерді қамтитын салыстырмалы ақпаратқа әсер етуін анықтауға мүлдем мүмкін болмаған кезде, ұйым ең ерте кезеңнің, ол үшін ретроспективалық қолдану шын мәнінде мүмкін болып табылатын (ағымдағы кезең болуы мүмкін), басындағы жағдай бойынша активтердің, міндеттемелердің және меншікті капиталдың кіріс қалдығын қайта санауға міндетті.

Ағымдағы кезеңнің басында қатенің барлық алдыңғы кезеңге тиісті кумулятивтік әсер етуін анықтауға мүлдем мүмкін болмаған кезде, ұйым жаңа есеп саясатын ерте шын мәнінде мүмкін болатын неғұрлым күннен бастап қолдану үшін тиісті салыстырмалы ақпаратты түзетуге міндетті.

Алдыңғы кезеңдердің бірінің қателерін түзету қате анықталған кезеңнің пайдасынан

немесе залалынан алынып тасталады. Алдыңғы кезеңдер туралы, қаржы көрсеткіштерінің тарихи мәліметтері сияқты кез келген өзге ақпарат та сондай-ақ қаншалықты шын мәнінде жүзеге асырылатын тым алыс уақыт бойынша түзетіледі.

Ағымдағы кезеңнің басында барлық алдыңғы кезеңдер үшін қателердің (мысалы,

есеп саясатын қолданудағы қателер) мөлшерін мүлдем анықтауға мүмкін болмаған кезде, ұйым ережелеоіне сәйкес салыстырмалы ақпаратты шын мәнінде мүмкін болатын неғұрлым ерте күннен бастап перспективалы түрде қайта есептейді. Осылайша алғанда ол осы күні пайда болған активтерді, міндеттемелерді және меншікті капиталды кумулятивтік қайта есептеудің тиісті бөлігін ескермейді. 50-53-параграфтарда бір немесе одан көп алдыңғы кезеңдер бойынша қандай да болмасын қатені түзетуге шын мәнінде мүмкін болмаған жағдайларға нұсқау бар.

Қателерді түзету және есептік бухгалтерлік бағалаулар арасында айырмашылық бар.

Кейінгілері өз табиғатында қосымша ақпараттың түсуіне қарай қайта қарау қажет болатын жуық мәндер болып табылады. Мысалы, шартты оқиға нәтижесінде танылған пайда немесе залал қатені түзету болып табылмайды.

Кейбір жағдайларда ағымдағы кезеңмен салыстыруға қол жеткізу үшін бір немесе одан көп алдыңғы кезең бойынша салыстырмалы ақпаратты түзетуге мүлдем мүмкін болмайды. Алдыңғы кезең бойынша ұсынылған салыстырмалы ақпаратқа өзгерістер енгізу кезінде ішінара едәуір есептік бағалауды жүргізу қажет болатын факт осы салыстырмалы ақпаратты сенімді жүргізу немесе түзету үшін кедергі болып табылмайды. 

5.Өз-өзін бақылау сұрақтары

1. Есеп саясатын таңдау және қолдану.
2. Есеп саясатындағы өзгерістерді қолдану.
3. Ретроспективті қолдануды шектеу.
4. Есепті бағалаудағы өзгерістер.
5. Есептегі қателерді түзеу.
6. Алдыңғы кезең қателерін ашып көрсету.
7. Ретроспективалық есеп айырысу.
8. Есептік бухгалтерлік бағалаулар арасында айырмашылық.
9. Өткен кезеңнің қателерін түзету.
10. Алдыңғы кезең бойынша ұсынылған салыстырмалы ақпаратқа өзгерістер енгізу. 

6.Ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер

1.ҚР 28-ақпан 2007-жылғы №234-III «Бухгалтерік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы.

2. 21 ( IFRS) ХҚЕС «Валюталық бағамдар өзгерісінің әсері. Шетелдік қызмет». Баспа ұйі«Бико», Алматы -2008ж.
3. ҚР Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. 21.06.2007ж ҚР Қаржы министрлігінің №217 бұйрығы. Бухгалтердің анықтамасы №2 – 2007г.
4. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары. 23.05.2007 ж ҚР Қаржы министрлігінің №185 бұйрығы.
5. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары және шоттарының корреспонденциялау бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Бухгалтердің және кәсіпкердің кітапханасы. Баспа ұйі«Бико», Алматы -2007ж.

6.ХҚЕС қолдану бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Алматы. 2007ж. 

Қосымша әдебиеттер

1. Аппақова Г.Н. «Қаржылық есеп 2» Алматы «Әрекет-Принт», 2010 ж.
2. Баймуханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.
3. Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.

4.Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.

5.Назарова В.Л. «Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Учебник. Алматы, 2003.

6.Ә.Әбдіманапов «Бухгалтерлік және қаржылық есеп беру принциптері» Алматы, Экономика, 2006ж.

1. Он екінші лекция тақырыбының атауы: «Байланысты тараптар (24 (IAS) ХҚЕС)»

2.Лекция мақсаты

12-ші лекцияның мақсаты – ұйымның онымен байланысты тараптардың, сондай-ақ тараптармен операциялардың өзара есеп айырысуларының өтелмеген сальдосының оның қаржы жағдайына, пайдасына немесе шығынына ықтимал ықпалына назар аударту үшін қажетті қаржы есептілігінде мұндай ақпараттың ашып көрсетілуін қамтамасыз ету.

3.Лекция сұрақтары

1.Байланысты тараптар туралы ақпараттарды ашып көрсету.

2.Байланысты тараптардың өзара қатынастарының есебі 

4.Лекция мазмұны

1.Байланысты тараптар туралы ақпараттарды ашып көрсету.

Топтағы басқа байланысты тараптармен операциялар және өзара есеп айырысулар туралы ақпарат ұйымның қаржы есептілігінде ашып көрсетіледі. Байланысты тараптармен топ ішіндегі операциялар және өзара есеп айырысулардың өтелмеген сальдосы топтың шоғырландырылған қаржы есептілігін дайындау кезінде алып тасталады.

Байланысты тараптар арасындағы өзара қатынастар – сауда мен бизнестегі әдеттегі құбылыс. Мәселен, ұйымдар өз қызметінің бір бөлігін еншілес ұйымдар, бірлескен қызмет және қауымдасқан кәсіпорындар арқылы жиі жүзеге асырады. Мұндай жағдайларда ұйымның инвестициялау объектінің қаржылық және операциялық саясатына әсері бақылау, бірлескен бақылау немесе елеулі ықпал түрінде жүзеге асырылады.

Байланысты тарап: Тарап мына жағдайларда байланысты ұйым деп саналады:  (а) Сол тарап тікелей немесе жанама түрде, бір немесе бірнеше делдалдар       арқылы: (і)   ұйымды бақылайтын немесе ұйым оны бақылайтын, не ұйыммен бірге бірлескен бақылау объекті (бұған бас ұйымдар, еншілес ұйымдар және сабақтас еншілес компаниялар қамтылады) болып табылатын болса;

(іі) осы ұйымға елеулі ықпал етуін қамтамасыз ететін ұйымда үлесі бар болса;

(ііі) ұйымға бірлескен бақылау жасайтын болса;

(b)   сол ұйымның қауымдасқан ұйымы болып табылса (28-«Қауымдасқан ұйымдарға инвестициялар» IAS стандартындағы анықтамаға сәйкес);

(с) ұйым кәсіпкер болып табылатын бірлескен қызметтің өкілі болса (қараңыз: 31-«Бірлескен қызметке қатысу» IAS»);

(d) ұйымның немесе оның бас ұйымының негізгі басқарма қызметкерлерінің құрамына кірсе;

(е) (а) немесе (d) тармақтарында айтылған кез келген адамның жақын туысқаны болса;

(f)  (d) немесе (е) тармақтарында айтылған кез келген тұлға тарапынан бақыланатын, бірлесе бақыланатын немесе елеулі ықпал сезінетін, не елеулі дауыс құқығы кез келген ондай тұлғаға тікелей немесе жанама түрде тиесілі ұйым болып табылса;

(g) сол ұйымның немесе сол ұйымның байланстырушы тарабы болып табылатын кез келген ұйымның жалдамалы қызметкерлерінің мүдделерінде еңбек қызмет аяқталған кездегі сыйақылар жоспары болып табылса.

Байланысты тараптар арасындағы операциялар байланысты тараптар арасында, төлем алынуына қарамастан, ресурстарды, қызметтерді немесе міндеттемелерді беру болып табылады.

Ең жақын туысқандар – жеке тұлға отбасының ұйыммен өзара іс-қимыл барысында сол тұлғаға ықпал жасауы мүмкін, не өздері оның ықпалында болатын мүшелері. Оларға мыналарды жатқызуға болады:

(а) жеке тұлғаның азаматтық зайыбы мен балалары;

(b) жеке тұлғаның азаматтық зайыбының балалары;

(с) жеке тұлғаның немесе оның азаматтық зайыбының асырауындағы жандар.

Өтемге қызметкерлерге берілетін (19-«Қызметкерлерге берілетін сыйақылар» IAS Халықаралық стандартындағы анықтамаға сәйкес) барлық сыйақылар, соның ішінде 2-«Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер» IFRS Халықаралық стандарты қолданылатын қызметкерлерге сыйақылар қамтылады. Қызметкерлерге сыйақылар – ұйымға көрсетілетін қызметтерге айырбас ретінде ол төлейтін, төлеуге тиіс не беретін немесе оның атынан төленетін, төленуге тиіс не берілетін өтемнің кез келген түрі. Оған сондай-ақ ұйым өзінің бас ұйымы атынан төлейтін өтем де қамтылады. Өтемге мыналар қамтылады:

(а) қызметкерлерге берілетін жұмысшылар мен қызметшілердің жалақысы және әлеуметтік қамсыздандыру жарналары, жыл сайынғы ақы төленетін демалыс және сырқаттануға байланысты ақы төленетін демалыс, пайдаға қатысу және сыйақылар (егер кезең аяқталғаннан кейін он екі ай ішінде төленетін болса) сияқты қысқа мерзімді сыйақылар, сондай-ақ сол кезде жұмыс істейтін қызметкерлер үшін ақшалай емес нысандағы (медициналық қызмет, тұрғын үймен және автокөлікпен қамтамасыз ету, тегін немесе дотацияланатын тауарлар мен қызметтер сияқты) сыйақылар;

(b) еңбек қызметі аяқталғаннан кейін берілетін зейнетақы, зейнеткерлікке шыққаннан кейінгі сыйақылар, өмірді сақтандыру және еңбек қызметі аяқталғаннан кейін медициналық қызмет көрсету сияқты сыйақылар;

(с) қызметкерлерге берілетін басқа да ұзақ мерзімді сыйақылар, соның ішінде ұзақ жұмыс өтілі бар қызметкерлерге арналған ақы төленетін демалыс, не ақы төленетін шығармашылық демалыс, мерейтойлар немесе басқа да ұзақ мерзімді сыйақылар, еңбекке жарамсыздық бойынша ұзақ мерзімді сыйақылар, сондай-ақ пайдаға, сыйақыға қатысу, егер аталған төлемдер кезең аяқталғаннан кейін он екі ай ішінде төленетін болса;

(d) жұмыстан шығардағы жәрдемақы;

(е) үлескерлік құралдар негізіндегі төлемдер.

Бақылау – ұйымның қаржы және операция саясатын оның қызметінен пайда алатындай етіп басқару уәкілеттігі.

Бірлескен бақылау – экономикалық қызметке бақылаудың шарт бойынша келісе бөлінуі.

Басты басқарушы қызметкерлер – ұйым қызметін жоспарлау, басқару және бақылау мәселелерінде уәкілеттіктер берілген адамдар, соның ішінде сондай ұйымның кез келген (атқарушы немесе атқарушы емес) директоры.

Елеулі ықпал – ұйымның қаржы және операция саясатының мәселелері бойынша шешімдер қабылдауға қатысу, алайда ондай саясатты бақылау емес. Елеулі ықпалға үлестік иелену арқылы, жарғы немесе келісім бойынша.

Байланысты тараппен кез келген өзара қатынастарды қарау кезінде сол қатынастардың заңдық нысанына ғана емес, олардың мазмұнына назар аудару керек. Төмендегі тараптардың байланысты тараптар болып табылуы міндетті емес:

(а) екі ұйым, өйткені «байланысты тарап» анықтамасындағы (d) және (f) тармақтарына қарамастан, оларда директор немесе басқа басты басқарушы ортақ;

(b) екі кәсіпкер, өйткені олар бірлескен қызметке бірлескен бақылау жасайды;

(с) (і) қаржы ресурстарын беретін ұйымдар,

(іі) кәсіподақтар,

(ііі) коммуналдық қызметтер,

(іV) мемлекеттік мекемелер мен агенттіктер;

олардың ұйыммен әдеттегі өзара қатынасына (олар ұйымның іс-қимыл бостандығы деңгейіне ықпал жасай немесе оның шешімдер қабылдауына қатыса алатынына байланысты);

(d) жекелеген сатып алушы, өнім жеткізуші, франшиз туралы шарт бойынша жеңілдік құқығын беруші тарап, таратушы немесе ұйым өзімен ірі сомаға мәміле жасайтын бас агент, осының негізінде пайда болатын экономикалық тәуелділікке байланысты.

Басты және еншілес ұйымдар арасындағы өзара қатынастар, осы байланысты тараптар арасында операциялар жүзеге асырылғанына қарамастан, міндетті түрде ашып көрсетілуге тиіс. Ұйым өзінің басты ұйымының атауын, ал егер басты ұйым түпкілікті бақылаушы тарап болып табылмаса – түпкілікті бақылаушы тараптың атауын ашып көрсетуге міндетті. Егер басты ұйым да, түпкілікті бақылаушы тарап та ашық пайдалануға арналған қаржы есептілігін тапсырмаса, басқару баспалдағы бойынша ең жоғары, сондай есептілік беретін басты ұйымның атауын көрсету қажет.

Қаржы есептілігін пайдаланушылар байланысты тараптар арасындағы өзара қатынастың ұйымға ықпалы туралы пікір қалыптастыруы үшін байланысты тараптар арасындағы өзара қатынас туралы ақпаратты, сол байланысты тараптар арасында операциялар жүзеге асырылғанына қарамастан, бақылау бар болатын жағдайларда ашып көрсету керек.

Байланысты тараптар – басты және еншілес ұйымдар арасындағы өзара қатынастарды сәйкестендіру туралы талапты 27 IAS, 28 IAS және 31 IAS стандарттарында белгіленген талаптар толықтырады, оларға сәйкес еншілес, қауымдасқан және бірлесе бақыланатын ұйымдарға елеулі инвестициялардың тиісті тізбесі мен сипаттамасын тапсыру қажет.

Егер басты ұйым да, түпкілікті бақылаушы тарап та ашық пайдалануға арналған қаржы есептілігін тапсырмаса, ұйым келесі ең жоғары, сондай есептілік беретін басты ұйымның атауын көрсетуге міндетті. Келесі ең жоғары басты ұйым – ең жақын басты ұйымнан кейінгі, сондай есептілік беретін бірінші басты ұйым.

Ұйым жалпы негізгі басқарма қызметкерлеріне және төмендегі санаттардың әрқайсысы бойынша төленетін сыйақының мөлшерін ашып көрсетуге міндетті:

(а) қызметкерлерге қысқа мерзімді сыйақылар;

(b)     еңбек қызметі аяқталғаннан кейінгі сыйақылар;

(с)     басқа ұзақ мерзімді сыйақылар;

(d) жұмыстан шығардағы жәрдемақы;

(е)   үлестік құралдар негізіндегі төлемдер.

Егер байланысты тараптар арасында операциялар жүзеге асырылған болса, ұйым байланысты тараптар арасындағы өзара қатынастар сипатын, сондай-ақ сол операциялар мен өзара есеп айырысулардың өтелмеген сальдосы туралы сол өзара қатынастардың қаржы есептілігіне ықтимал ықпалын түсіну үшін қажетті ақпаратты ашып көрсетуге міндетті. Ақпаратты ашып көрсету жөніндегі бұл талаптар негізгі басқарма қызметкерлеріне сыйақыларды ашып көрсету туралы талабына қосымша енгізіледі. Ашып көрсетуге, кем дегенде, мынадай ақпарат жатады:

(а)     жүзеге асырылған операциялар сомасы;

(b)     өзара есеп айырысулардың өтелмеген сальдоларының сомасы және

(і) оларға байланысты шарттар, соның ішінде есеп айырысулар кезінде берілетін қарсылама берудің қамтамсыз етілуі мен сипаты;

(іі) берілген немесе алынған кез келген кепілдіктер туралы егжей-тегжейлі мәліметтер;

(с)                                                                                                 өтелмеген сальдо сомасына байланысты күмәнді қарыздар бойынша резервтер;

(d)     байланысты тараптардан алынуға тиісті үмітсіз және күмәнді қарыздар жөнінде кезең ішінде мойындалған шығыс.

2.Байланысты тараптардың өзара қатынастарының есебі

Байланысты тараптармен өзара қатынастар ұйымның пайдасына немесе залалына, сондай-ақ қаржы жағдайына және операциялық қызметінің нәтижелеріне ықпал етуге қабілетті. Байланысты тараптар байланысты емес тараптар қатыспайтын мәмілелер жасай алады. Мысалы, өзінің бас ұйымының тауарларын өзіндік құны бойынша сататын ұйым осы тауарларды басқа сатып алушыға сол жағдайларда жеткізуден бас тарта алады. Сонымен қатар, байланысты тараптар арасындағы операцияларды байланысты емес тараптар арасындағы операциялар сияқты көлемде жүзеге асыра алмайды.

Ұйымның пайдасы немесе залалы және қаржы жағдайы байланысты тараптармен қарым-қатынастарға тіпті олармен операциялар жоқ болған кездің өзінде байланысты болуы мүмкін. Ұйым басқа тараптармен жүзеге асыратын операцияларға ондай өзара қарым-қатынастардың болуының өзі ықпал ете алады. Мысалы, еншілес кәсіпорын сауда әріптесімен қарым-қатынасын бас кәсіпорын бұрынғы сауда әріптесі жұмыс істеген салада жұмыс істейтін басқа еншілес кәсіпорынды сатып алғаннан кейін үзе алады. Және керісінше, бір тарап басқа тараптың елеулі ықпал етуі салдарынан іс-әрекеттерден тартынуы мүмкін – мысалы, еншілес ұйым өзінің бас ұйымынан зерттеулер мен талдамалар жүргізбеу жөнінде нұсқау алуы мүмкін.

Осы себептер бойынша, байланысты тараптардың операциялары, өзара есеп айырысулардың өтелмеген сальдолары және байланысты тараптармен қатынастар туралы ақпараттың болуы ұйым қызметіне қаржы есептілігін пайдаланушылар беретін бағаға, соның ішінде ұйым алдағы уақытта тап болатын тәуекелдер мен мүмкіндіктерге берілетін бағаға ықпал етуі мүмкін.

Байланысты тараптарға төленетін және олардан алынатын түрлі санаттарға жатқызылатын сомалар жіктемесі 1-«Қаржы есептілігін ұсыну» IAS Халықаралық стандартының не баланста, не ескертпелерде берілетін ақпаратты ашып көрсету туралы талаптарына қосымша болып табылады. Ол санаттар байланысты тараптар арасындағы өзара есеп айырысулар сальдосына неғұрлым кешенді талдау жасау мақсаттарында ұлғайтылған және байланысты тараптармен операцияларға қолданылады.

Төменде өздері туралы ақпарат ашып көрсетілуге тиісті, байланысты тараппен жүзеге асырылатын операциялар мысалдары келтірілген:

(а)    тауарлар (дайын немесе аяқталмаған өнім) сатып алу немесе сату;

(b)            мүлікті және басқа активтерді сатып алу немесе сату;

(с)            қызметтер көрсету немесе алу;

(d)            жалгерлік;

(е)            зерттеулер мен талдамаларды беру;

          (f)      лицензиялық келісімдер бойынша беру;

қаржы келісімдері бойынша беру (соның ішінде ақшалай немесе заттай нысандағы несиелер және жарғылық капиталға жарналар);

кепілдіктер беру немесе қамтамасыз ету;

• басқа ұйым атынан немесе басқа тарап атынан ұйымның міндеттемелерді өтеуі.

5.Өз-өзін бақылау сұрақтары

1. Байланысты тараптар туралы ақпараттарды ашып көрсету.
2. Байланысты тараптардың өзара қатынастарының есебі.
3. Байланысты тараппен кез келген өзара қатынастардың есепте бейнеленуі
4. Байланысты тараптарға төленетін және олардан алынатын түрлі санаттарға жатқызылатын сомалар жіктемесі
5. Байланысты тараптар операцияларының есебі
6. Байланысты тараптардың анықтамасы және операциялары
7. Байланысты тараптарға қатыстырылмайтын баптар
8. Байланысты тараптарға ұйымдастырылатын бақылау.
9. Топ ішіндегі байланысты тараптар операцияларының есебі
10. Бас және еншілес компанияларының байланыстытараптары. 

6.Ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер

1.ҚР 28-ақпан 2007-жылғы №234-III «Бухгалтерік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы.

2. 21 ( IFRS) ХҚЕС «Валюталық бағамдар өзгерісінің әсері. Шетелдік қызмет». Баспа ұйі«Бико», Алматы -2008ж.
3. ҚР Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. 21.06.2007ж ҚР Қаржы министрлігінің №217 бұйрығы. Бухгалтердің анықтамасы №2 – 2007г.
4. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары. 23.05.2007 ж ҚР Қаржы министрлігінің №185 бұйрығы.
5. Бухгалтерлік есептің типтік жоспары және шоттарының корреспонденциялау бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Бухгалтердің және кәсіпкердің кітапханасы. Баспа ұйі«Бико», Алматы -2007ж.

6.ХҚЕС қолдану бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Алматы. 2007ж. 

Қосымша әдебиеттер

1. Аппақова Г.Н. «Қаржылық есеп 2» Алматы «Әрекет-Принт», 2010 ж.
2. Баймуханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.
3. Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.

4.Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.

5.Назарова В.Л. «Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Учебник. Алматы, 2003.

6.Ә.Әбдіманапов «Бухгалтерлік және қаржылық есеп беру принциптері» Алматы, Экономика, 2006ж.

7.Кеулимжаев К.К и др. «Аралық қаржылық есеп» Алматы, 2003 г.

8.Тулешова Г.К. «Финансовый учет в соответствии с международными стандартами» (часть1, 2) Алматы, 2003 г., 2005г.

9.Миржакыпова С. Т., Аппакова Г. Н. и др. Основы бухгалтерского учета по МСФО. – Алматы: Экономика, 2009 г.

Интернет- көздері

1.www.minfin.kz/structure/data/KAZ_2009_IFRIC%208.doc

2. www.worldbank.org/ifa/rosc_aa_kaz_kaz.pdf
3. Айрих, Н. ХҚЕС бойынша шоттар жоспарына өту [Текст] / Н. Айрих. … Кл.слова (ненормированные): экономика — бухгалтерлік есеп — шоттар — хқес — кесте, …
   www.webirbis.ksu.kz/…/cgiirbis_32.exe
4. МСФО будет звучать так – Халықаралық Қаржы Есептілік Стандарттары – ХҚЕС
   www.balans.kz/topic12972.html
5. www.uza.ucoz.kz/_ld/0/34___.doc