Бюджеттен есеп айырысу есебі, дипломдық жұмыс

Жоспар:

Кіріспе                                                                                                         

1. Салық және салық салудың есебі

1.1 Салық туралы түсінік

1.2 Қазақстан Республикасның салық заңдылықтарының дамуы

2. Бюджетпен есеп айырысу есебі

2.1 Тікелей салық бойынша есеп айырысудың есебі

2.2 Жанама салық бойынша есеп айырысудың есебі

2.3 Басқа да алымдар мен міндетті төлемдер бойынша есеп айырысудың есебі

Қорытынды                                                                                               

Пайдаланған әдебиеттер                                                                         

Кіріспе

Дипломдық жұмыс 43 беттен тұрады. Дипломдық жұмыста 16 кесте, 6 мысал бар. Жұмысты дайындауда 10 әдебиет көздері қолданылды. Оның мазмұнын төмендегідей маңызды терминдер сипаттайды: салық міндеттемесінің есебі, міндеттеме тәсілімен табыс салығының есебі, салық базасы, салық мөлшерлемесі, салық кезеңі, салық салу объектісі, салық түрлері, алымдар, төлемдер, кеден төлемдері және т.б.

Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар— бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген,белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.

Салықтардың  экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін  жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.

Қазіргі кезде бухгалтерлік есеп ең басты бір орын алады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап, басқарушы шешім қабылдаудың негізі. ҚР аймағында әрекет етіп тұрған барлық субъектілерге қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті жүргізу міндеттілігі жүктеледі. Жалпы алғанда салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі. 2001 жылғы 12 маусымда №209-11 Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» (өзгертулер және толықтырулармен) салық Кодексі қабылданды. Кодекске сәйкес жеке және заңды тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі болып табылады.

Мемлекеттік бюджет─жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөліп пайдалану, жұмсау үшін құрылатын қаржы қоры болып табылады.

Бюджеттің қаржысы экономиканы дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын және мәдени деңгейін көтеруге және басқа да мақсаттарға пайдаланылады. Жеке және заңды тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі болып табылады.

Қазақстан Республикасының заңына сәйкес мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігіне қосымша келесідей мемлекеттік салықтар мен алымдар енеді:

• Корпоративтік табыс салығы;
• Жеке табыс салығы;
• Жер қойнауын пайдаланушыларға салынатын салық;
• Әлеуметтік салық;
• Жер салығы;
• Көлік құралдарына салынатын салық;
• Мүліктерге салынатын салық;
• ҚҚС;
• Акциздер.

     1.1 Салық туралы түсінік

          Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мелекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделді.Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді . Мемлекет құрылымының өзгеруі,өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен , жаңаруымен қабаттаса жүреді.

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына  қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.Салықтарда мемлекеттің  экономикалық мазмұны  нақты түрде көрінеді, ал салықтардың  әлеуметтік- экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен , мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу – әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.

Қазақстан Республиксы Конституциясының 35 – ші бабында: заңды түрде белгіленген  салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,-деп жазылған.

Салықтарда ежелден салық жүктемесін  бөлудің екі қағидаты қалыптасқан :

1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты
2. ″қайыр көрсету″(төлем қабілеттілігі) қағидаты

Тұңғыш рет Қазақстан Республиксында заңнамалық деңгейде салық салудың қағидаттары баянды етілген . Қазақстан  салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті  төлемдерді төлеудің міндеттілігі , салық салудың айқындығы , әділдігі ,салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негізделеді.

Салық төлуеші  салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.

Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуның барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.

Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында  барлық салық төлеушілерге қатысты  бірыңғай болып табылады.

Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның  оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік – экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.

1.2Қазақстан Республикасының салық заңдылықтарының дамуы

Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.

2001 жылғы 12 маусымда №209-11 Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» (өзгертулер және толықтырулармен) салық Кодексі қабылданды. Кодекске сәйкес жеке және заңды тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі болып табылады.

Салық кодексі республикалық және жергілікті бюджетке түсетін салықтарды, алымдар мен салымдарды және баска да міндетті төлемдерді білгілейтін, Қазақстан Республикасы зандарымен реттелетін кеден баж салығы, алымы мен төлемдері мәселерін коспағанда, Қазақстан Республикасындағы барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-бір заңды кұжаты болып табылады. Салық кодексі салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін, салық салу объектілерін, салықтың   негізгі түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды. Салықтар, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер деп Кодексте белгіленген тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне төлеушілерден аударылған (бөлінген) қаражаттарды айтамыз.

Салықтарды, алымдарды және басқа да міндетгі төлемдерді енгізу және аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының заң органдарының өкілеттілігіне жүктелген. Бұл құқтық тек қана Салық кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылады.

Салық төлеуші, салық міндеттемесін орындау барысында, салық салынатын объектісін, салық базасын, салық, мөлшерлемесін, салық кезеңін білуге міндетті болады. Бұл кезде: салық, салынатын объектісі және салық салумен байланысты объектілері: мүлік және әрекеті болып табылады, егер де олар бар болса, онда салықтөлеушінің міндеттемесі де пайда болады;

Салық базасы деп құқықтық, физикалық базасын айтады және де салық салу объектісіне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға жатуы мүмкін. Салык базасының негізінде салық сомасы және баска да төлеулердің мөлшері анықталады.

Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігіне есептелген салық деңгейі болып табылады. Салық мөлшерлемесі пайыздық немесе абсолюттік сомасы бойынша салық базасының өлшем бірлігіне карап белгіленеді.

Салық кезеңі — бұл уақыт кезеңі, әрбір салық түріне және Салық кодексінің басқа да міндетті төлемдеріне қолайлы етіп белгіленеді, сол кезең біткеннен кейін салық базасы анықталынып бюджетке төленуге жататын салық пен басқа да міндетті төлемдері есептелінеді.

Қазақстан Республикасындағы салық заңы — мүліктің кірістелген және тауарды сату мақсатында жөнелтілген, кызметтің көрсетілген, жұмыстың атқарылған кезеңімен есептелген шығысы мен төленген табысының кезеңіне қарамастан, салықтық есептің әдісіне орап есептеу әдісі бойынша құрылады.

Казақстан Республикасында әрекет етіп тұрған салықтар мен басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдердің сызбасы төменде көрсетілген.

Кәсіпорынның бюджетпен есеп айырысу операциялары 63 «Бюджетпен есеп айырысу» бөлімшесінің шоттарында есепке алынады. Бұл бөлімшеге: 631 «Төленетін корпорациялық табыс салығы», 632 «Кейінге қалдырылған корпорациялық табыс салығы», 633 «Қосылған құн салығы», 634 «Акциздер», 635 «Әлеуметтік салық», 636 «Жер салығы», 637 «Мүлікке салынатын салық», 638 «Көлік құралдарына салық», 639 «Өзге де салықтар, алымдар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер»  шоттары кіреді. 

2.1 Тікелей салық бойынша есеп айырысудың есебі

 а)Корпорациялық табыс салығы.

Корпорациялық табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу 631 «Төленетін корпорациялық табыс салығы» деген пассивтік шотында жүреді.

Корпоративтік табыс салығын төлеушілер	Салық салынатын объектілері	Салық мөлшерлемесі	Салықтық кезең
Заңды тұлға, ҚР резиденттері(бұларға Ұлттық банкі мен мемлекеттік ұйымдар кірмейді)	Салық салынатын табыс           Төлем көзінен алынатын табыс салығы салынатын салықтар	30% 15%	Календарлық жыл
Заңды тұлға, ҚР резиденттері , олар үшін жер өндіру негізгі құралы болып табылады	Салық салынатын табыс	10%	Календарлық жыл
ҚР тұрақты ұйымдар арқылы қызметін жүзеге асыратын резиденттер есес заңды тұлғалар	Салық салынатын табыс Таза табыс	30%   15%	Календарлық жыл
ҚР-да төлем кезінде табыс алатын резиденттер емес заңды тұлғалар	Теллем көзінен алынатын табысқа салынатын салықтар	15%-марапаттау мен қатысу үлесінен алынатын табыстар, дивиденттер; 10%- теуекелдіктен сақтандыру келісім шарты бойынша төленетін, сақтандыру пайдасы; 5% – тәуекелдіктен қайта сақтандыру келісім шарты бойынша төленетін, сақтандыру пайдасы; 5% – Халықаралық тасымалдауда транспорттық қызмет көрсетуден түскен табыс; 20%- басқа да табыстар

Корпоративтік табыс салығының салық салынатын негізгі объектісі салық салынатын табысы болып табылады, оның деңгейі жылдық табыс жиынтығы мен шегерімнің (тұрақты мекемелер арқылы қызметін жүзеге асырмайтын, резидент еместерді қоспағанда) арасындағы айырмасы арқылы анықтайды:

Салық салынатын табыс = Жыддық табыс жиынтығы ─ Шегерімдер

Жылдық табыс жиынтығына: жөнелтілген өнімдер, атқарылған жұмыстар, көрсетілген қызметтер және басқа да операциялар үшін, салық төлеушінің алуына (алғанына) жататын ақшалай немесе басқа қаражаттар, өзара есеп айырысу ретінде үшінші тұлғаларға жіберілген, тікелей, не жанама түрінде шығындарды өтеуге жіберілген қаражаттар кіреді. Кәсіпкерлік қызметтерден түсетін кірістерге: өнімді (жұмысты, қызметті) сатқаннан түсетін кірістер; ғимараттарды, қондырғыларды сату кезінде құнының өсуінен, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын активтерден инфляцияға байланысты олардың құндарына түзетулерді есепке алу барысында түскен кірістер; басқа да сатудан түскен тыс кірістер, соның ішінде: проценттер бойынша кіріс; дивиденттер; ақысыз алынған мүліктер мен ақша каражаттары; мүліктерді жалға беруден түсетін кірістер; роялити; мемлекеттен және басқа да занды тұлғалардан алынған жәрдем ақшалар; кәсіпкерлік кызметтен немесе оның қызметін шектеуден алынған кірістер; қарыздарды есептен шығарудан түскен кірістер және т.б. жатады.

Салық төлеушілер жылдың табысының жиынтығынан мыналарды шығарып тастау керек:

• дивидентгер, ҚР занды тұлға резиденттерінен алынған бұрындары төлем кезінен ұсталғандары;
• көсіпорынның меншігіндегі акциясының құны, олардың номиналдық құнынан артқан деңгейі, яғни эмитенттердің орналастыру кезіңде және меншікті акциясын сатқан кезінде алынған табыстары;

-мемлекеттік бағалы қағаздарды сатқаннан түскен табыстары;

• әртүрлі апатты төтенше жағдайына, душар болған жағдайда, гуманитарлық көмек ретінде алынған мүліктердің құны, егер де олар арналымы бойынша пайдаланылса;
• мемлекеттік кәсіпорындардан тегін негізде алынған негізгі құралдардың құны;
• зейнетақыны қамтамасыз ету туралы ҚР заңына сәйкес алынған
  инвестициондық табыстары.

Занды тұлғалардың жылдық табысының жиынтығынан оны алуға байланысты барлық шығындар кемітіледі, соның ішінде табыс салығы салынатын еңбек ақы бойынша шығындары да, яғни қызметкерлерінің материалдық және әлеуметтік әл-ауқатын көтеруге шығарылған шығындар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарымен реттелетін Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және арнайы қорларға салынған шығындар.

Салық төлеушілердің шегерімдерінің тиісті құжаттары бар болса, яғни жылдық табыс жиынтығын алумен байланысты шығыстары расталса ғана шегерім жасалады. Бұл шығыстарды сол өзінің жасалған салықтық кезеңінен шегеріледі, бірақ оған болашақ кезеңнің шығыстары қосылмайды.

Жылдық табыс жиынтығынан келесі шегерімдер жасалады.

Қызмет бабымен іс-сапарға кеткен шығындары және өкілеттік шығыстары Қазақстан Республикасының Үкімет белгілеген нормалар шегінде шегеріледі:

• іс-сапарға жіберілген жеріне дейін кеткен нақты жолымен байланысты шығындары (билеттің құны), сондай-ақ броньға жасалған шығындары жатады;
• шетелдік іс-сапарда жүрген кезіндегі тәулік шығындары Қазақстан
  Республикасының үкіметінің белгіленген норма шегінде беріледі.

Алынған сыйақы (мүдде) бойынша шегерім келесі деңгейде жасалынады: Сыйақы қатарына алынған несие (кредит, займ), мүліктер, дисконттар мен депозиттер жатады.

-несиелер (займдар) бойынша, оның ішінде қаржылық лизинг бойынша да, депозиттер, сондай-ақ мүліктерде теңгемен алынса (немесе орналастырылса), онда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі бекіткен қайта каржыландырудың 1,5-ке еселенген ресми мөлшерлемесі бойынша шығарылған сомасы шегінде шегеріледі, ал ол шетел валютасында берілген (немесе орналастырылған) болса, онда ол Лондонның банкаралық рыногының 2-ге еселенген мөлшерлемесі (ставкасы) бойынша шығарылған соманың шегінде шегерілуге тиіс.

Жоғарыдағы шектеулермен қоса, несиенің максималды марапаттау сомасы да шегерімге жатады:

Заңды тұлға резиденттеріне

Төлейтін, марапаттау

және шегерімге

жатқызуға болатын

сомасы

Төлеу кезінен

ұсталынған

марапаттау

сомасы

Телем көзінен ұсталатын табыс салығының

мөлшерлемесі (15%) Корпорациялық салығының

мөлшерлемесі (30%)

Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің кайта қаржыландыру мөлшерлемесі және Лондонның банкаралық рыногының депозиттерді, бағалы қағаз қарыздарды, мүліктерді, сондай-ақ несиені (қарызды) рәсімдеу кезіндегі мөлшерлемесі пайдаланады.

Келісім-шартқа сәйкес несие (қарыз) үшін марапаттау сомасын есептеу кезінде қалқып жүретін мөлшерлемесі және сол мәміленің (операцияның) нақты жасалған күніндегі мөлшерлемесі есепке алынады.

Күмәнді міндеттемелердің төленуі бойынша жасалатын шегерім. Егер де бұрындары күмәнді деп танылған табысты салық төлеуші кредиторға төлесе, онда оның сол төленген деңгейінде шегерім жасауға рұқсат етіледі.

Күмәнді қарыз талабы бойынша шегерім тиісті құжаттармен расталса және ол бухгалтерлік есепте көрсетілсе ғана жасалады. Күмәнді қарыз талабы — негізінен Қазақстан Республикасының заң тұлғалары және жеке кәсіпкерлері көрсеткен қызметінің, атқарған жұмысының, сатқан тауарының нәтижесінде шығатын талап; сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты ұйымдар арқылы қызметін жүзеге асырып жүрген занды тұлға-резидент еместердің де және үш жылға дейін талабын қанағаттандырмаған кезде, немесе Қазақстан Республикасының заңына сәйкес салық төлеуші-дебиторларды банкрот деп таныған жағдайда шығады.

Резервтік (провизиялық) қорларға аударымдар бойынша шегеріс жасау. Өз қызметін зандарға сәйкес жасалған келісім-шарт негізінде жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушының осы кен орнында жер қойнауын пайдалану жөніндегі операциялардың аяқталуына байланысты кен орнын игеру зардаптарын жою қорына (резервтік немесе провизиялық қорына) аударылған аударымдар сомасын шегеріп тастауға құқығы бар. Тап осындай құқықтар банктерге де, ұйымдарға да берілуі мүмкін, яғни олардың депозиттері, несиелері, (қаржылық лизингіні қоспағанда), дебиторлық қарыздары, аккредетивтері үшін жасалуы мүмкін. Бұл операцияларды күмәнді категориясына жатқызу тәртібін және жағдайын Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі осы жағдайға өкілеттілігі бар мемлекеттік органдардың келісімі бойынша анықтайды.

Ғылыми-зерттеу, жобалық және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарына жасалған шьғындар бойынша шегерім жасау. Негізгі құрал-жабдықтарды алу, оларды орнату және басқа күрделі сипаттағы шығындардан басқа, табыс алумен байланысты ғылыми-зерттеу, жобалау және тәжірибеде-конструкторлық жұмыстарына жұмсалған шығындар бойынша ұстап қалуына болады. Аталған шығынды шегеруге жатқызу үшін жобалық-сметалық кұжаттама, орындалған жұмыстардың актісі және басқа да құжаттар бойынша негізделуі керек.

Сақтандыру жарналары (пайдасы) бойынша шығыстарға шегеріс жасау. Жинақтау және кайтарым сипатындағы шарттар бойынша сақтандыру төлемдерін қоспағанда, сақтандыру шарттары бойынша сақтандырушылар төлеген сақтандыру жарнасын шегере алады. Бірақ сақтандыру қызметі Қаржы Министрлігінің қадағалауында болады. Банк жүйесі де осы процесске қатысты болғандықтан, оларды календарлық, қосымша және төтенше жарнасын шегеріске жатқызуына құқысы бар.

Әлеуметтік төлемдерге арналған шығыстар бойынша шегерімдер. Салық  төлеушілердің уақытша жұмысқа жарамсыздығына, жүкті болуына  және бала тууына байланысты демалысқа  ақы  төлеуі жөніндегі  шығыстарын  есепті  кезеңде шегере алады. Қызметкерлердің денсаулығының  зақымдануына  байланысты (мертігу т.б.с.с.) келтірілген зиянның орнын толтыруға, сондай-ақ асыраушысынан айырылуына байланысты ақы төлеуге жұмсалатын шығыстар да заңдарда белгіленген мөлшерде шегерілуге тиіс.

Табиғи ресурстарды геологиялық зерттеулерге және өндіруге дайындық жұмыстарына жұмсалған шығыстар.  Жер байлығын зерттеу, барлау және пайдалы қазбаларды алуға даярлық жұмыстарына шыққан шығындар, бағалау, жасақтау, жалпы әкімшілік шығыңдар және қол қойылған бонустарды, коммерциялық табу бонусын төлеуге байланысты шығындарды қоса алғанда, жылдық табыс жиынтығынан амортизациялық аударым түрінде ұстап қалуға жатады және ол жеке топты құрайды, бірақ амортизациялық нормасының шегі 25 пайыз деңгейінен аспауы керек.

Геологиялық зертгеу жұмыстары жасалған контракт аясында жүзеге асады, ол кезде олардың:

• пайдалы қазбаларды сату кезінде алынған табыстары;

-жылдық табыс жиынтығына түзету ретінде алынып тасталатын табыстар жеке көрсетіледі, алынып тасталған табыстары қосылмайды.

Теріс бағамының айырмасы бойынша шегерім жасау салық төлеушінің оң бағамының айырмасынан алатын табыс сомасымен шектеледі және осыған салық салынатын табыстың 50% деңгейін қосады, ал салық салынатын табыс өз кезегіңде жылдық жиынтық табыспен салық төлеушінің бағамдық айырмасы бойынша шығыстар мен табыстарын қоспай алынған шегерім сомасының айырмасынан шығады.

Ескерілмей қалған теріс бағамының сомасы келесі салық кезеңінің шегеріміне жатқызылуы мүмкін. Құрылысқа алынған кредиттер (заемдар) бойынша теріс бағамдық айырмасы құрылысты жүргізу кезеңінде төлем жасау барысында пайда болады, онда ол объектінің құнына қоса алынады.

Айыппұлдар да, өсімдер де, олардың танылуына қарап шегерімге жатқызылуы мүмкін, тек мемлекетгік бюджетке жататындардан басқасы.

Салықтарды шегеріс жасау. Бұл жерде мемлекеттік бюджетке есептелген шегіндегі төленген салық шегеруге жатады, яғни жылдық жиынтық табыс анықталғанға дейінгі салықтар; Қазақстан Республикасының аумағында және басқа мемлекеттерде төленген табыс салығы мен корпоративтік табыс салығы, сондай-ақ үстеме төленген салықтар да шегерілуі тиіс.

Ағымдағы салықтық кезеңде өткен кезеңдер үшін төленген салық қай кезеңде төленсе, сол кезеңнің шегеріміне жатқызылады.

Тіркелген активтер бойынша шегеріс жасау. Тіркелген активтерге-салық төлеушінің бухгалтерлік балансында ескерілген және кәсіпкерлік кызметте пайдаланылатын негізгі құрал-жабдықтар мен материалдық емес активтер жатады.

Негізгі құрал-жабдықтардың мынадай түрлеріне амортизациялық аударылымдар есептелінбейді: жер; өнім беретін ересек малдар; мұражай құндылықтары; сәулет және өнер ескерткіштері; жалпы жұрт пайдаланатын автомобиль жолдары, тротуарлар, бульварлар, скверлер; аяқталмаған күрделі құрылыс; фильм қорына жататын объектілер; бұрындары толығымен шегеріске жатқызылган негізгі құрал-жабдықтардың құны; инвестициялық жобалардың шеңберінде пайдалануға берілген негізгі құралдар.

Амортизациялауға жататын негізгі құралдар өздеріне тиесілі шектеулер мөлшерлемесімен есептелінеді. Амортизацияның мүлік түрі бойынша шектелген мөлшерлемесі «Негізгі құралдардың есебі» тарауында келтірілді.

Салық төлеуші өз еркі бойынша басқа да шектеу мөлшерлемесін қолдануына құқылы, бірақ ол қойылған (белгіленген) шектен жоғары болмауы керек. Өндірістік мақсат үшін өз күшімен салынған құрылыстардың шығыстары және өндірістік мақсатта үш жылдан кем емес пайдаланатын технологиялық құрал-жабдықтардың кұны; салық төлеушінің еркі бойынша амортизациялау мерзімінің кез-келген сәтінде қалған амортизацияның шегінде шегеріс жасай алады.

Ғимараттар, қоңдырғылар, құрылыстар объектілері бойынша амортизациялық аударымдар жеке анықталады. Салықтық кезеңнің соңына топ  ішіндегілері бойынша баланстың құны анықталады:

Жарлық капиталға салым ретінде алынған, тегін алынған, сатып алынған кезде, олар келіп түскен негізгі құралдардың баланстық құнын өсіреді. Ал есептен шыққан кезде, олар сол баланстық кұнын төмендетеді.

Қаржылық лизингке берілген (қаржылық лизинг бойынша) тіркелген активтердің лизинг алушының ішкі тобы бойынша баланстық құны есептелінеді.

Қаржылық лизингке берместен бұрын тіркелген актив баланстық құнында көрсетілген болса, онда оны берген кезде лизинг беруші өз балансынан азайта алады.

Жөндетуге жұмсалатын шығыстар бойынша шегерімдер. Шегерім әрбір ішкі топқа кіретін негізгі құралдарды жөндеуге жұмсалатын шығыстар бойынша әрбір ішкі топқа қатысты рұқсат етіледі. Әрбір ішкі топ бойынша негізгі құралдарды жөндеуге жұмсалатын шығыстар сомасы ішкі топтың салық жылының аяғындағы құндық балансының 15 пайызының шегінде шегеріледі. Аталған шектен асатын сома ішкі топтың баланстық құнын арттырады. Егер ол Республикалық немесе жергілікті бюджеттерден алынған субсидиялардың есебінен жүргізілген жөндеу болса, онда олардың баланстық құны арттырылмайды және шығыстар шегерімге де жатпайды.

Салық салынатын табысты анықтаған кезде жылдық жиынтық табыстан келесі шығыстар шегеруге жатпайды:

• жылдық жиынтық табысты алумен байланысты емес шығыстар;
• күрделі сипаттағы шығыстар, яғни тіркелген активтерді салуға және сатып алуға кеткен шығыстар;
• мемлекеттік бюджетке төленетін айыппұлдар мен өсімдер;
• жылдық жиынтық табысты алумен байланысты болса да, бірақ Салық Кодексінің белгіленген нормасынан артық болса, онда ол шегерімге жатқызылмайды;

Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген, нормадан жоғары, төлеуге (төленуге) жататын міндетті бюджет телемдерінің басқа да сомасы;

-кәсіпкерлік кызметте пайдаланбайтын, құрылыс объектілерін салу, пайдалану және күтіп-ұстау шығыстары;

-тегін берілген мүліктердің, жұмыстардың, қызметтердің құны.
Кәсіпкерлік қызметтен тартқан зияндар (егер шегерім түзетілген жылдық жиынтық табыстан асып кетсе), сондай-ақ салық төлеушінің кәсіпкерлік қызметінде пайдаланған ғимараттардан, қондырғылардан тартқан зияны салық төлеушінің келешектегі табысының есебінен өтеу үшін үш жылға дейін төлеу мерзімі кейінге қалдырылады.

Бағалы қағаздарды сатқан кезде шеккен зияны олардың кұнын өсірудің есебінен өтеледі, бұл шара мүмкін болмаған жағдайда оның өтелу мерзімі үш жылға дейін кейінге қалдырылуы мүмкін.

Корпорациялық табыс салығын есептеген кезде 851 шоты дебеттеліп, 631 шоты кредиттеледі. Бұл салық жылдың соңында бір рет есептелінеді.

Корпорациялық табыс салығын бюджетке төлеген кезде оның ішінде аванстық төлемін қоса алғанда 631 шоты дебеттеліп, 441 шоты кредиттеледі.

851 шотының дебеті бойынша және 632 шотының кредиті бойынша кейінге қалдырылған салықтың пайда болғанын немесе ағымдағы кезеңде уақытша айырмасының жойылғанын, болашақта бюджетке төленуге жататындығын көрсетеді. Жыл соңында табыс салығы бойынша жұмсалған шығыс сомасына 571 шоты дебеттеліп, және 851 шоты кредиттеледі.

ә) Кейінге қалдырылған табыс салығы және сонымен байланысты есеп айырысулар. Кейінге қалдырылған салықтың есебі үшін 632 «Кейінге қалдырылған корпорациялық табыс салығы» шоты арналған. Бұл шотта бухгалтерлік және салық есебінің талаптарындағы айырманың нәтижесінде пайда болған уақытша сомалары көрсетіледі.

Бухгалтерлік есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған және есеп стандарттармен қарастырылған қағидасы бойынша қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі анықталады. Салықтық есепте табыс пен зиянның сомасы бухгалтерлік есепте көрсетілген сомамен салыстырылып, солардың арасындағы айырмасына тиісті түзетулердің көмегімен анықталады.

Бұл арада мынаны ескерген жөн: салық (жедел) есебінде жиынтық жылдық табыстан (негізгі құрал-жабдықтарды амортизациялау, негізгі кұрал-жабдыктарды жөндеу, проценттер және тағы басқалары бойынша) ұстап қалулар (жеңілдіктер) туралы, сондай-ақ табыстар туралы (үйлерді, ғимараттарды) сату кезіндегі құнын, сондай-ақ ақша құнсыздануына түзетулерді есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын алашақтардың өсуі; кәсіпкерлік кызметті шектеуге келіскені және кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама калыптасады; бұл хабарламада салық салынатын табыс сомалары және бюджетке төленуге тиісті занды тұлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.

Бухгалтерлік және салық есебі арасындағы мәліметтердің теңдігін сақтау оңай шара емес, өйткені олардың арасында тұрақты және уақытша сипаттағы айырмашылықтары болады.

Осының нәтижесінде уақытша және тұрақты айырмашылықтар, сондай-ақ уақытша айырмашылықтардан салықтық тиімділік туындайды.

Тұрақты айырмашылықтар – бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын және бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (бухгалтерлік есеп деректері мен заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жөніндегі мағлұмдамада көрініс табатын деректер арасындағы айырмашылықтар) салық салынатын және бухгалтерлік табыстар арасындағы айырмашылықтар.

Тұрақты айырма ретінде келесі мысалды келтіруге болады:

• жылдық жиынтық табыспен де, шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсіпкерлік қызметімен де байланысты емес шығыстар (демалыс үйлеріне жолдама алу, бассейінге абонементтерді алу, спорт кұрал-жаблықтарын алу және т.б.), бұл аталған шығыстар бухгалтерлік есепте шығысқа жатқызылады, ал салық есебінде олар шегерім ретінде танылмайды:
• бюджетке төленетін айыппұл санкциялары бухгалтерлік есепте жылдық табыстан шегеріледі, ал салық есебінде ол шегерілмейді;
• нормадан жоғары белгіленген іс-сапар мен өкілділік шығындары бухгалтерлік есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық есебінде ол шегерім құрамына енгізілмейді.

-қоршаған ортаны ластаудан тазартуға кеткен шығындар бухгалтерлік есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық есебінде ол жылдық жиынтық табыстан шегеруге жатпайды;

• марапаттау бойынша шығыстар толық көлемде бухгалтерлік есепте шығысқа жатқызылады, ал салық есебінде — белгіленген шектеулер шегінде ғана ескеріледі;

-несие бойынша, сонын ішінде қаржылық лизинг бойынша да, депозит бойынша да, сондай-ақ сенімді басқаруға алынған мүліктер бойынша да Қазақстан   Республикасының   Ұлттық  банкісінің  белгілеген   қайта қаржыландыру коэффициентінің 1,5-ке еселенген ресми мөлшерлемесінің шегіндегі сомасымен есептейді, ал егер де ол шетелдік валютада орналастырылса, онда Лондондық банкаралық нарықтың 2-ге еселенген мөлшерлемесінің негізінде есептелінеді.

Жоғарыда келтірілген шектеулерге қосымша, шегеруге жататын несие (қарыз) бойынша марапаттаудың максималды сомасы, келесі сомада шектеледі:

Төлем көзінен ұсталатын

Шегеруге                                       Төлеу көзінен                       табыс салығының

жатқызылатын және                      алынатын,                              мөлшерлемесі(15%)

заңды тұлға-резиденті           =         марапаттау                  х             Корпоративтік

төлейтін марапаттау                       сомасы                                    салығының                                            сомасы                                                                                            мөлшерлемесі (30%)

-сақтандыру пайдасы бухгалтерлік есепте ешқандай шектеусіз шығысқа жатқызылады, ал салық есебінде — ол шегеруге жатпайды, егер ол шегеруге жатқызылған жағдайда класы бойынша өкілетті органдардың белгілеген шегінде ғана жүзеге асуы мүмкін;

-кәсіпкерлік қызметінде пайдаланбайтын объектілердің пайдалануы мен   күтіп-ұстау шығыстары бухгалтерлік есепте толық көлемінде шығыс ретінде есептелінеді, ал ол салық есебінде шегерімге жатпайды

-және басқа да шығыстары.

Уақытша айырма бухгалтерлік табысты есептеген кезде кейбір табыс пен шығыс баптарының бір бөлігі бір есептік кезеңде, ал салық салынатын табысты есептеген кезде баска есептік кезенде есептелінеді. Сондықтан бірінде болған айырма, екіншіде жойылады. Мысалға:

-материалдық емес активтер мен негізгі кұралдар бойынша жасалатын амортизациялық аударымдар.

Бухгалтерлік есепте амортизациялық аударымдар үшін әртүрлі тәсілдер мен нормалар пайдаланылады және ондағы есептелген сома шығын ретінде қабылданады. Салық есебінде тек қалдығын азайту тәсілі пайдаланылады. Сондай-ақ екі есептің пайдаланатын нормасы да әрқилы болуы мүмкін, нәтижесінде салық есебі бойынша объекті толық амортизациялануы мүмкін, ал бухгалтерлік есепте ол жалғасуы мүмкін.

-бухгалтерлік есепте негізгі құралды жөндеу шығындарын толық көлемде алады, ал салық есебінде оның құндық балансының 15% тең сомасын ғана алады;

-15% асқан сомасы негізгі кұралдың құндық балансына қосылып, одан амортизация сомасы есептелінеді, яғни салық салынады. Бухгалтерлік есепте тап бұндай операциялар көрініс таппайды.

-бағалы қағаздарды сатудан жабылмаған зиян оларды сату кезінде пайда болады, сол пайда болған кезінде бухгалтерлік есепте есептеу әдісі бойынша көрініс табады. Салық есебінде аталған зиянды құнның есімінің есебінен жабады (компенсацияланады), ал егер де ол жабылмаса, онда оның жабу мерзімін үш жылға дейін созады;

-салық бойынша шығыстар (корпоративтік салығын, табыс салығын коспағанда) бухгалтерлік есепте есептеу тәсілі бойынша көрініс табады, ал салық есебінде — шегерімге тек төленген салық қана алынады;

-теріс бағамдық айырма бухгалтерлік есепте толық көлемінде алынады, салық есебінде шегерімге жатқызу үшін шектеулер қойылады, ал шектеулердің сомасын мынадай жолмен анықтайды:

Салық салынатын табыстың сомасынан 50%

алынады, ал ол жылдық жиынтық табыс пен

Оң бағамдық +  шегерімнің (табыс пен шығыстың бағамдық

айырмасы         айырмасы есепке алынбайды) айырмасынан шығады

Айырма сомасы негізінен шектеудің салдарынан пайда болады, ал ол келесі салықтық кезеңдердің іздестіру барсында компенсацияланады. Құрылыс салуға алған несие (қарыз) бойынша бағамның теріс айырмасы оны жүргізудің кезеңдік төлеміне байланысты пайда болады және салық есебінде оның объективтік құны ескерілсе, бухгалтерлік есепте ол шығыс ретінде танылады;

және басқа да.

Тұрақты жөне уақытша айырма шаруашылық жүргізуші субъектінің есеп саясатына бухгалтерлік есептің де, салық есебінің де енгізген өзгерістерінің (түзетулерінің) салдарынан болуы мүмкін. Бұл арада тұрақты айырманы келесі есептік кезеңде жоюға болмайды, ал уақытша айырма жойылады. Тұрақты айырманы да, уақытша айырманы да өте жеңіл түрде табуға болады, егер де тиесілі бухгалтерлік регистрлеріне салықтық есеп қағидасының зерттеулерін жүргізсе. Уақытша айырма сомасынан салықтық эффектіні бухгалтерлік есепте көрсету және анықтау жолымен оның уақытша айырмасын табады. Салық эффектісі төлеуге жататын немесе кейінге қалдырылатын төлем болып саналады.

Халықаралық практикада жалпы кабылданған пікір бойынша табыстан алынатын салықты сол табысты табу үшін жасалатын шығыс деп санайды, ал ол шығыс есептеу қағидасына сәйкес, өз кезеңіне қарап, тиесілі пайда болған табыстармен бірге танылады.

Есептік кезеңде уақытша айырманың салдарынан пайда болған салық эффектісі 632 «Кейінге қалдырылған табыс салығы» шотында көрініс табады.

Салықтық төлем міндеттемесінің әдісіне сәйкес, олар кезең барысында, өзіне мынаны енгізеді:

-салық салынатын табыстан төлеуге жататын табыс салығын, ал ол әрекет етіп тұрған заңға сәйкес есептелінеді, оның деңгейі былайша анықталады:

Бухгалтерлік   +   Тұрақты    +  Уакытша

табыс               ─  айырмасы  ─ айырмасы

-уақытша айырманың салықтық эффектісі

сол есептік кезеңде не төленеді, не жойылады, оның мөлшерін ағымдағы кезеңнің салықтық мөлшерлемесі бойынша жалпы уақытша айырманың сомасынан анықтайды. Егер де келесі жылға корпоративтік табыс салығының мөлшерлемесі өзгеретін болса, онда ол сол өзгерген мөлшерлемесі бойынша алынады.

– кейінге калдырылған салықтарды осы есептік кезеңге сәйкес келетіндей етіп түзетеді. Түзету сомасы 632 шотта көрініс табады.

Қатар №	Шаруашылық операцияларының мазмұны		Шоттар корреспонденциясы
			дебет	кредит
1	2		3	4
1.	Есептелген корпоратавтік табыс салығы		851	631
2.	Кейінге қалдырылған табыс салығын есептеу		851	632
3.	Кейінге қалдырылған табыс салығын есепті кезеңнің басына түзету		851	632

Кейінге қалдырылған табыс салығының сомасын есептеу (есепке алу) үшін әрбір уақытша айырма бойынша жеке аналитикалық (талдамалы) негіздеме жүргізіледі. Аналитикалық тізімдеменің есебі негізінде келесі нысанда жасалады.

Уақытша айырмасының сомасының белгісін (таңбасын) салық салынатын табысқа тигізетін әсеріне қарап анықтайды. Өйткені олар салық салынатын табысты азайтуы да, көбейтуі де мүмкін. Біздің мысалда бірінші жолдағы уақытша айырманы «—» таңбасымен белгілеген, өйткені салық есебіндегі қосымша шегерімдер салық салынатын табысты азайтқан. Екінші және үшінші жолдағы таңбасын (яғни, жөндеуге кеткен шығыстар мен салықтар) «+» белгілеген, өйткені салық есебінде барлық шығыстар таныла бермейді, бухгалтерлік есепте олар тұтастай көрініс тапқанымен, нәтижесінде, салық салынатын табыс салығы жоғары болған, бухгалтерлік есептегісіне қарағанда. Сондықтан таңбаны дұрыс қою үшін, әр уақытта салық есебін бухгалтерлік есептің мәліметімен салыстырып отыру керек. Егер де уақытша айырма жойылған кезде, онда оған қарама-қарсы таңбасы қойылады да, оған келесі шоттар корреспонденциясы жасалады, демек 632 шоты дебеттеліп, 631 шоты кредиттеледі. 632 шоты бойынша көп жағдайда кредиттік қалдық қалады, демек ол келешекте төленетін салықтын міндеттемесін көрсетеді. Сонымен қоса, оның дебеттік сальдосы да болуы мүмкін, егер де күн бұрын төлем жасалса. Бұл кезде оң айырма қалыптасады және ондағы салық эффектісі 632 шоттың дебеті және 851 шотгың кредиті бойыша көрініс табады.

Егер де бұндай дебеттік сальдо күмән туғызатын болса, онда олар шығын ретіңде танылады, демек ол 851 шотының дебеті мен 632 шотының кредиті бойынша көрініс табады.

Бухгалтерлік баланста кейінге қалдырылған табыс салығын көрсету үшін оларды қысқа және ұзақ мерзімділігі бойынша жіктейді (2-БЕС). Кейінге қалдырылған салықты жіктеу активтердің немесе міндеттемелердің негізінде жүзеге асады. Егер де уақытша айырма тауарлы-материалдық запастарға қатысты болса, онда ол қысқа мерзімді болып есептелінеді, ал егер де ол негізгі құралға қатысты болса, онда ол ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Егер де уақытша айырмасын активтермен де, міндеттемелермен де байланыстыруға болмаса, онда олардың жойылатын уақытын негізге алады.

Қазақстан Республикасының Салық Кодексі (125 бабы бойынша) кәсіпкерлік қызметтен, сондай-ақ ғимараттарды, қондырғыларды сатқаннан шеккен зиянды алдағы үш жылдың салық салынатын табысынан өтеуге рұқсат етіледі.

Тартқан зиянның келешектегі алынатын табысқа зачет етілуі кәсіпорынның экономикалық потенциалына жол ашады. Осындай операцияның есебінен алынған экономия есептік кезеңнің таза табысына енеді, бірақ ол жағдайда өзгеруі мүмкін.

Салық төлемдері бойынша алған экономия таза табысқа енеді, мына жағдайларды қоспағанда:

1. Салық төлемдері бойынша алынған экономия келесі есептік кезенде өтелуі күмәнді болса және ол кезде алынатын табыс зиянды жабуға жеткіліксіз болса, онда бұндай зияндар зачетқа жатқызылмайды.
2. Салық төлемдері бойынша алынған экономия, 632 шоттын кредиттік сальдосынан асып кетсе, онда бұндай зияңдар зачетқа жатқызылмайды.

Келешек табыс салығының есебінен өтелетін табыс салық сомасы есепте жеке көрсетіледі, яғни 632 шоты бойынша жеке субшоты ашылады.

Мысалы: 2002 жылдың қорытындысы бойынша негізгі жабдықтаушымен жасалған контрактінің шартын сақтамағандықтан 2200 мың теңге зиян шегілген. Оның үстіне 2003 жылы табысқа салынатын салық мөлшерлемесі 32% жеткен. Кейінге қалдырылған табыс салығының кредиттік сальдосы (тізімдеме есебі бойынша) 2002 жылы 240,32 мың теңге құраған. Бухгалтерлік зиян сомасы 1517 мың теңгеге жеткен, ал оның уакытша айырмасы 683 мың теңге құрайтындығына сенімді болған.

Кәсіпорын болжамы:

• Нұсқа. Кәсіпорын 2003 жылы жабдықтаушылармен тиісті деңгейде қарым-қатынасын құруға және қаржылық нәтижесінің оң болмайтынына толық сенім бар.
• Нұсқа. Кәсіпорынның нәтижесі оң көрсеткіштермен аяқталатынына сенімсіз, бірақ 632 шотының кредиттік қалдығы 240,32 мың теңге кұраған.
• Ңұсқа. Салық төлемдері бойынша алған (алатын) экономиясын (олжасын) таза табысқа енгізген, бірақ қалыптасқан жағдайдың салдарынан есепті кезеңде шегетін зиянын жабу мүмкіңдігі неғайбіл болған. 632 шоты бойынша кредиттік сальдо сақтық қағидасы бойынша жойылып отырады.

Келтірілген әрбір жағдай үшін шоттар корреспонденциясын келтіреміз.

Катар       №	Шаруашылық операцияларының мазмұны	Сомасы, тенге	Шоттар корреспонденциясы
			дебет	кредит
1	2	3	4	5
1.	Кәсіпорын болашақ жылы жеткілікті табыс алады жөне зиянның пайда болған кезеңін таза табыстын экономиясына енгізеді: – салық эффектісінің уақытша айырмасының сомасына (638×32%) – салық төлемі бойынша алынған экономиясының сомасына (1517 х 32%) (яғни, салық төлемінен үнемделген сомасына)	218,6 485,4	632 «Кейінге қалдырылған табыс салығы бойынша шеккен зияны» субшоты 632 «Кейінге кал-дырылған табыс салығы бойынша шеккен зияны» субшоты	632 851
	Жиыны	704,0

 

2.	Кәсіпорың болашақ жылы алатын табысына сенімсіз (неғайбіл) болған, таза табысқа 632 шотының кредиттік сальдосынан аспайтын сомасын ғана енгізген: – салық эффектісінің уақытша айырмасының сомасына (683 х 32%) – 632 шотының кредиттік қалдығының шеңберіндегі сомасына	218,6 240,32	632  «Кенінге қал-дырылған табыс салығы бойынша  алынған зияны» субшоты 632 «Кейнге қал-дырылған табыс салығы бойынша алынған зияны’ субшоты	632       851
	Жиыны	458,92
3.	Жоғарыдағы екі шарттардың бірін сақтамаған жағдайда, салық эффектісінің уақытша айырмасының сомасын ғана пайдалануы мүмкін	218,6	632 «Кейінге қалдырылған табыс салығы бойынша алынған зияны» субшоты	632
	Жиыны	218,6

2003 жылы алынған табысы, яғни 632 шоттың дебеті бойынша көрсетілген сомасы зиянды жабу үшін жеткілікті болған және оған келесі шоттар корреспонленциясы жасалынады.

Қатар №	Шаруашылық операцияларының мазмұны	Сомасы, теңге	Шоттар корреспонденциясы
			дебет	кредит
1	2	3	4	5
1.	Болашақтағы табысты бағалаудың негізінде, зиянның пайда болған кезіндегі таза табысқа салық төлемі бойынша үнемделген сомасы қосылған. Бұрындары кейінге қалдырылған табыс салығының сомасы шеккен зиян ретінде көрсетілген	704,0	631	632 «Кейінге қал-дырылған табыс салығы бойынша алынған зияны» субшоты
	Жиыны	704,0
2.	Салық төлемі үнемделген сомасын, 632 шоттың кредиттік сальдосынан аспайтын деңгейде таза табысқа қосқан:- бұрындары кейінге қалдырылған табыс салығының сомасы шеккен зиян ретінде көрсетілген                                          – салық төлемі бойынша үнемделген сомасы 632 шотының кредиттік сальдосынан асып түскен сомасы ғана көрсетіледі (704 – 458,92)	458,92     245,08	631   631	632 «Кейінге кал-дырылтан табыс салығы бойынша алынған зияны» субшоты   851
	Жиыны	704,0

Ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалаған кезде ол корпоративтік табыс салығына әсер етпейді, бірақ қайта бағалаудың нәтижесінде салық салынатын және бухгалтерлік табыстың арасында айырма болуы мумкін. Бұндай орын алған айырма салық есебінде көрініс таппайды, ол тек бухгалтерлік есепте ғана көрсетілуі мумкін. Ондай айырма тұрақты да, уакытша да болуы мумкін. Бухгалтерлік есепте де, салық есебінде де амортизацияны есептеу үшін әртүрлі тәсілдер пайдаланады: уақытша айырманы, ал қайта бағалаудың нәтижесіңдегі кұндық өсімі — тұрақты айырманы туғызады.

Айырманың бұндай типі қабылданған есеп әдістемесіне тәуелді болып келеді. Осындай айырманың болуына қарап, ондай айырма бухгалтерлік есепте 632 шотына жатқызылады, бірақ ол салықтық төлемде көрініс таппайды.

Мысалға, қайта бағалаумен байланысты, салық эффектісі 405000 теңге сомасын кұраған. Есептік жыл соңында төленуге жататын корпоративтік табыс салығы 648000 теңге болған, оның 209000 теңгесі — салық эффектісінің уакытша айырмасынан қалыптасқан. Енді біз осы операцияны көрсету үшін келесі шоттар корреспонденциясын жасаймыз.

Қатар №	Шаруашылық операцияның мазмұны	Сомасы, теңге	Шоттар корреспонденциясы
			дебет	кредит
1	Ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалаудың нәтижесінде алынған, салық  эффектісінің сомасы	405000	541	632
2	Жыл соңында бюджетке төлеуге жататын, табыс салығының        сомасы:                                            –         -салық эффектісінің уақытша айырмасының сомасына                                                                       -төлеуге жататын корпорациялық табыс салығының   сомасына	–                   209000                                                                                                                                                                                        439000	–                         632                    851	–                       631                   631
	Жиыны	648000

Басқа жағдайда қайта бағалаумен байланысты салық эффектісінің потенциалдық сомасы қаржылық есеп берудің түсініктеме жазбасында ашып көрсетілуі керек.

Қаржылық есеп беруде мына төмендегі ақпараттар ашып көрсетілуге тиіс: әдеттегі қызметінен түскен табысына қатысты төленетін салық телемдері (салық төлемі бойынша үнемделуі); елеулі қателіктеріне түзетулермен, сондай-ақ есеп саясатының өзгеруімен байланысты төленетін салық төлемдері (салық төлемі бойынша үнемделуі); төтенше жағдайларға жататын салық төлемі (салық төлемі бойынша үнем); қайта бағаланған активтерге жататын салық тиімділіктері; салық төлемі мен бухгалтерлік кіріс арасындағы қатынасқа ықпал ететін тұрақты айырмашылықтары және осы сияқты басқа да факторлары, егер бұл есепті кезеңде қолданылып жүрген салық, мөлшерлемесімен (ставкаларымен) түсіндірілмейтін болса.

Төлем көзінен ұсталатын салықтар. Төлем көзінен ұсталатын салықтар 15% мөлшерлемесі бойынша ұсталады, сондай-ақ ол Қазақстанда жұмыс істейтін резидент еместердің де табысынан ұсталады. 15% мөлшерлемесі бойынша төлем көзінен ұсталатын табыстардың қатарына:

• дивиденттер;
• депозиттер бойынша марапаттаулар (жеке тұлғалардың банкке және
  ұйымдарға салған салымдары бойынша төленетін депозиттері және ҚР ҰБ
  лицензиясын алып банктің кейбір операцияларын жүзеге асырғаны үшін төленетін депозиттері кірмейді);
• ұтыс;
• занды тұлғалардың төлейтін марапаттау сомасы (банк-резидент, зейнетақы жинақтау қоры, төлейтін марапаттау сомасы кірмейді);
• бағалы қағаздарды шығарғаны үшін төленетін марапаттау сомасы.

Егер де ұтыстардан, марапаттаудан табыс салығы ұсталса және оларды растайтын кұжаттары болса, онда олар корпоративтік табыс салығының зачетына жатқызылады.

Резидент емес заңды тұлғалардың таза табысынан 15% мөлшерлемесінде салық ұсталынады. Олардың таза табысы салық салынатын табыс пен корпоративтік салық сомасының айырмасынан шығады.

Резидент еместердің Қазақстан Республикасының көзінен алатын табыс түрлерінің қатарына мыналар жатады:

• өнімді, жұмысты, қызметті сатқаннан алынған табыстары;
• басқару, қаржылық, аудиторлық, маркетингтік т.б. көрсеткен кызметтерінен алынған табысы;
• мүліктердің құнының өсімінің арқасында алынған табыстары;
• талап ету құқына жеңілдік жасаудың арқасында алынған табыстары;
• айыппұл және өсімдерден түскен табысы, бұл айыппұлдар мен өсімдер өз міндеттемесін тиісті орындамаған резиденттерге де, резидент еместерге де салынады;
• дивиденд түрінде алынған табыстары және үлестік қатысудан алған
  табыстары;
• роялти нысанында алынған табыстары;
• жалға беруден алған табыстары;
• халықаралық тасымалдау процесінде транспорттық қызмет көрсетуден алған табысы;
• резиденттердің төлеген ұтыстары;
• тегін алынған мүліктерден түсетін табысы;
• басқа да қызметтерден түсетін табыстары.

Қазақстанда қызмет ететін резидент еместердің алатын табысынан мына төмендегі мөлшерлемеде табыс салық ұсталынады:

• дивиденттерден және қатыстық үлестерден алатын табысынан және
  сыйақысынан – 15% (1);
• тәуекелділікті сақтандыру келісім-шарты бойынша төленетін сақтандыру пайдасынан — 10% (2);
• қайта сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтандыру төлемінен —5% (3);
• халықаралық байланыста тасымалдау қызметін көрсеткен табысынан —
  5% (4);
• Салық Кодекстің 178 бабы бойынша алынатын табысынан — 20% (1-ші мен 4-ші бабын қоспағанда) салықтар ұсталады (5).

Мыналар кірмейді:

• Қазақстан Республикасының аймағында сыртқы сауда операциялары
  бойынша тауарларды жеткізумен байланысты төлемдер;
• банк-резиденттердің корреспонденттік шоттарын жүргізу және ашумен
  байланысты керсеткен қызметінен алынатын табыстар;
• бағалы қағаздарды сату кезінде олардың құнының өсімінен алынатын
  табыстар;
• мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалған операциялардан түскен табыстар;
• шикі мұнай өнімдерінің сапасы бойынша төленетін төлемдер (Қазақстан Республикасының тыс жерлерінде);
• сатып алушы-резиденттердің төлеген бағалы қағаздардағы қарыздар
  бойынша есептелген марапаттау сомасы.

Мысал. Қазақстан Республикасының резиденттік емес шетелдік компаниясы 10000 доллар сомасына кәсіпорынды басқарудың қыр-сыры туралы кеңес берген. Келісім-шарт талабы бойынша қажет соманы толық көлемде резидент емес компания төлейді, ал Қазақстан Республикасының аймағында пайда болатын салық бойынша барлық міндеттемелерін Қазақстан Республикасының резиденті болып саналатын «Тасты» ЖШС орындайды. Бұдан басқа, «Тасты» ЖШС-гі резидент емес компанияға тауарлары үшін дер кезінде төлемеген айыппұл санкциясын төлеген, оның мөлшері 5000 доллар құраған. Айыппұл санкциясынан, яғни резидент емес компаниядан салық ұсталынған. Айыппұл санкциясынан салық шегеріліп, қалған сомасы резидент емес компанияға аударылды. Енді біз осымен байланысты шоттар корреспонденциясын құрастырамыз.

қатар №	Шаруашылық операцияларының мазмұны	Сомасы, теңге	Шоттар корреспонденциясы
			дебет	кредит
1	2	3	4	5
1.	Басқару бойынша көрсеткен қызметі үшін «Тасты» ЖШС-не 10000 долларға төленуі тиісті шотын ұсынған немесе 1300000 теңге ҚР ¥Б бағамы бойынша 1 долларға 130 теңгеден келген	1300000	821	671
2.	Шетел компаниясының алдындағы қарызы өтелді, яғни 10000 доллар деңгейіндегі қарызы төленді, бірақ сол кезде бір доллардың бағамы 133 теңгеден келген, яғни 1330000 теңге төленді	1330000	671	431
3.	Бағамдық айырмасы бойынша шығысы көрсетілді 30000 теңге (10000 х (133-130))	30000	844	671
4.	Төлем кезіндегі салығы көрсетілді, ол резидент еместің табысынан ұсталып, бюджетке аударылды (1330000×20%)	266000	821	639
5.	Сыртқы сауда келісімі бойынша 660000 теңгеге кешіктіріліп жеткізілген тауары үшін төленетін айыппұл кезеңдік шығыстың құрамында көрсетілген (5000 доллар, 1 долларға 132теңгеден келген)	660000	821	671
6.	Айыппүл санкциясы бойынша төлем көзінен, яғни резидент еместің табысынан салық ұсталынған 132000 теңге (660000×20%)	132000	671	639 «Төлем кезінде салынатан салық» субшоты
7.	Төлем көзінен салық сомасы бюджетке аударылған (132000 + 266000)	398000	639″Төлем көзінде салынатын салық» субшоты	441
8.	Резидент емеске айыппұлының сомасы төленген 528000 теңге (660000 -132000) немесе 4000 АҚШ доллары (5000-5000×20%) ҚР ¥Б бағамы бойынша 1 долларға 132 теңгеден келген	528000	671	431

Резидент емес заңды тұлғалардың табысына салынатын салықтың тәртібі Қазақстан Республикасындағы тұрақты ұйымдардың қызметі арқылы жузеге асады. Резидент емес заңды тұлғалардың табысына тұрақты ұйымдардың қызметімен байланысты барлық табыс түрі жатады. Шегерімге табысты алумен байланысты тікелей шығыстардың барлығы жатады. Резидент емес занды тұлғалар өз шегерімдерін тұрақты ұйымның шегеріміне жатқызуға құқығы жоқ, атап айтқанда:

• бұл резидент емес заңды тұлғаның меншігін қолдану құқын ұсынғаны немесе қолданғаны үшін роялти, гонорар, алымдар және басқа төлемдерді жасауға;
• көрсеткен қызметі үшін комиссиондық табыстарды алуға;
• осы резидент емес занды тұлғаның ұсынған қарыздары (заемдары) бойынша марапаттауды алуға;
• құжаттармен дәлелденбеген шығыстарды жасауға;
• және басқа да.

Резидент емес заңды тұлғалар салықты таза табыстан төлейді.

Халықаралық келісім-шарт бойынша арнайы ережелері. Халықаралық келісім-шарттың ережелері салынатын салықтың екі жақты болмауын және бір жақтың салық салудан қашуын болдырмау үшін жасалынады.

б) Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы. Жеке тұлғалар Бойынша бюджетпен есеп айырысу есебі 639 пассивтік шотында жүреді.

Жеке табыс салықты төлеуші	Салық салынатын объектісі	Салық мөлшерлемесі	Салық кезеңі
Салық салынатын объектісі бар, Қазақстан Республнкасының резиденттік жеке тұлғасы	Төлем көзінен алынатын табысына салынатын салық (салық Кодексімен сайкес салық салуға жатпайтын, табыстарынан, қоспағанда) Төлем көзінен алынатын табысына салынбайтын салықтар	1.Ұтыс, марапаттау, дивиденд түріндегі табысы (сақтандыру қоры бойынша марапаттауды қоспағанда)-15%; 2. Адвокаттар және жеке нотариустар — 10%; 3. Басқа да табыстар: — 15 есе еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейіні- салық салынатын табыстың сомасынан 5%; 15 еседен 40 есе еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейін — 15 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен салық сомасы +10% одан артық сомадан; 40 еседен 600 есе еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейін — 40 еселенген жылдық есептік көрсегкіштен салық сомасы+20% одан артық сомадан; 600 есе еселенген жылдық есептік көрсеткіштен және одан әрі қарай — 600 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен салық салу сомасы + 30% одан артық сомадан	Күнтізбелік жылы

 

Салық салынатын объектісі бар, Қазақстан Республикасының резиденттік емес жеке тұлғасы

Төлем көзінен алатын табысына салынатын және салынбайтын салықтар (салық Кодексімен сәйкес салық салуға жатпайтын, табыстарынан, қоспағанда)

Резиденттік емес жеке тұлғалардың табысына салық салудың ерекшеліктері төменде текст бойынша келгірі лген

Төлем көзінен алатын табысына салынатын салықтар. Төлем көзіне салынатын салық салық төлеушінің табысынан алынады, олардың қатарына:

-еңбеккерлердің табысы. Төлем көзінде салық салынатын, еңбеккерлердің
табысына жұмыс берушілердің ақшалай немесе заттай нысанда есептеген
жалақысы жатады, оған әрекет етіп тұрған салық заңында қарастырылған, салық шегерімін азайтатын сомасы, материалдық олжасы, әлеуметтік және материалдық игілік т.б. табыстары кіреді.

Еңбеккерлердің табысы бойынша жеке табыс салығының сомасы еңбеккерлердің табысына қолданатын мөлшерлеменің көмегімен есептелінеді.

Табыс салығын ұстаған кезде 681, 682 шоттары дебеттеліп, 639 шоты кредиттеледі;

• бір жолғы төлемдерден түскен табыс. Бұңдай төлем түрлері алдын-ала жасалған келісім-шарт бойынша анықталады;
• жинақтау зейнеткерлік қорларынан төленетін зейнеткерлік мөлешері, бұл өз кезегінде айлық есептік көрсеткіштерді (АЕК) азайтады;
• жеке тұлғаға төленетін ұтыстар, марапаттаулар, дивиденттер, табыстың бұл түріне 15% деңгейінде салық салынады;
• стипендия, бұларға да салық салынады, сондай-ақ стипендия мәдениет,
  ғылым, т.б. қайраткерлерге арналады;
• сақтандыру қоры бойынша табысы.

Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар.Төлем көзінде салық салынбайтын табысқа салық төлеушінің келесі табыс түрлері жатады: мүліктік табысы, жеке кәсіпкерлердің салық салынатын табысы, адвокаттардың табысы және жеке нотариустардың табысы және т.б.

Резидент емес заңды тұлғалардың табысына салық салудың ерекшеліктері. Жеке шетел тұлғаларының табыстарына салық салу кезінде резиденттердегі қағидалар пайдаланылады, осыған сәйкес салық төлеушілер резиденттік және резиденттік емес болып бөлінеді.

Салық салу мақсатында жеке тұлға, егер де олар келесі тұжырымдамалардың кез келгеніне жауап берсе, онда олар Қазақстан Республикасының резиденті болып саналады:

• Қазақстан Республикасына занды жолымен келген (тұрғылықты болу үшін);
• Қазақстан Республикасына біршама уақытқа келген;

-Қазақстан Республикасына 183 календарлық күнінен кем емес уақытқа келген.
Егер де Қазақстан Республикасында шетелдік жеке тұлғасының тұрған күні ағымдағы жылы 31 календарлық күннен кем болмаса және ағымдағы салық кезеңімен аяқталатын, үш жылдық кезең ішіндегі календарлық күні 183-тен кем болмаса, онда ол «біршама уақытқа келген» деген тұжырымдамаға сәйкес келеді. Үш жылдық кезең ішіндегі 183 календарлық күнінің кезеңі төменде келтірілген орташа коэффициенттер бойынша анықталады:

1 – ағымдағы салықтық кезеңдегі келген күндерінің санын есептейді;

1/3 – өткен салықтық кезеңде бірінші болып келген күндерінің саны;

1/6 – өткен салықтық кезенде екінші болып келген күндерінің саны.

Мысал. Қазақстан Республикасында шетелдік жеке тұлға 2000 ж — 132 календарлық күн, ал 2001 ж. — 105 календарлық күн, 2002 ж. — 130 календарлық күн келіп тұрған.

Келу күндерінің саны келесі жолмен есептелінеді:

1×130 + 1х105 + 1 x 132  = 130 + 35 + 22 = 187 күн
3          6

Сонымен, шетелдік жеке түлғаның келген күні 187 күн, ал ол 183 күннен көп, демек оның келген күні біршама уақытқа келген деген тұжырымдамаға сәйкес келеді және Қазақстан Республикасының ағымдағы жылы үшін ол тұрақты келген болып саналады (салық резиденті).

Егер де жеке тұлға Қазақстан Республикасының азаматы болса, онда оның тұрған мерзіміне қарамастан, ол резидент болып танылады.

в)Әлеуметтік салық. Әлеуметгік салықты жұмыс беруші көсіпорын есептейді, ол ақшалай да, заттай да төленуі мүмкін. Әлеуметтік салықтың есебі, 635 «Әлеуметтік салық» деп аталатын шотында жүреді.

Еңбеккерлердің келесі табыс түрлеріне әлеуметтік салық салынбайды:

Әлеуметтік салықты төлеушілер	Салық салынатын объектісі	Салық мөлшерлемесі	Салық кезеңі
Қазақстан Республикасындағы заңды тұлға резиденттері, Қазақстан Республикасында тұрақты мекемелер арқылы өз қызметтерін жүзеге асырушы, резидент еместер	Енбеккерлердің кез келген табысы, ақшалай да, заттай да нысанындағы	Шетел мамандарының табысынан-11% Қалған басқа барлық еқбеккерлерден — 21%	Календарлық ай, әр тоқсан сайын есеп берумен бірге
Жеке нотариустар, адвокаттар	Еңбеккерлердің саны, салық төлеушінің өзін қоса есептегенде	Өзі үшін 3 айлық есептік көрсеткіші; Әрбір жұмыскер ұшін 2 айлық есептік көрсеткіші
Жеке кәсіпкерлер
Салықтың арнайы тәртібін қолдаушы (шаруа қожалық-тары, фермерлік шаруашы-лықтары) жеке кәсіпкерлер
		Айлық есептік керсеткіштен -20%

-мемлекет, үкімет және халықаралық ұйымдар есебінен берілген гранттарға,төлемдерге; Қазақстан Республикасының Үкіметімен және Президентімен берілген
стипендия және мемлекеттік сыйлықтарға;

• конкурстық, спортгық жарыста жүлделі орындары үшін берілетін ақшалай
  сыйлықтарға;
• кәсіпорындар өз қызметін тоқтатқан кезде жұмыс берушілердің төлеген
  компенсацияларына;
• пайдаланбаған еңбек демалыстарына жұмыс берушілердің төлеген
  компенсацияларына;
• жинақ зейнетақы қорларына аударылған жарнасына;
• тікелей әлеуметтік көмек, жәрдем ақы және компенсация, мемлекеттік
  бюджет қаржысынан төленетіндерге;
• армия қызметкерлеріне арналған төлемдердің барлық түріне;
• қоғам жүмыстарын орындаумен байланысты төлемдерге;
• мемлекеттік бюджеттің қаржысының есебінен төленетін бір жолғы
  төлемдеріне;
• заңмен белгіленген деңгейде қызмет бабы бойынша берілген іс-сапар
  шығыстарының компенсацияларына;
• босану мен екіқабаттылық бойынша жәрдем ақыға;
• белгіленген мемлекеттік стипендияға;
• берілген арнайы киімдердің кұнына;
• сақтандыру сыйлығына;
• қайырымдылық көмек ретінде берілген мүлік құндарына;
• тағы басқаларына.

Әлеуметтік салық ай сайын есептелінеді, ол үшін еңбеккерлердің жалпы табысынан әлеуметгік салық ұсталмайтын сомасы шегеріліп, қалған сомадан әлеуметтік салық ұсталынады.

Мысал. Ағымдағы ай үшін еңбеккерлерге 100 мың теңге жалақы, сондай-ақ 20 мың теңге мейрам күндеріне, 15 мың теңге пайдаланбаған еңбек демалыстары үшін компенсация, 50 мың теңге қызмет бабы бойынша іс-сапарға барғаны үшін компенсация есептелінді делік. Енді біз ағымдағы ай үшін әлеуметтік салықтың сомасын есептеп шығарып көрейік. Жұмыс берушінің еңбеккерлерге төлейтін жалпы сомасы 185 мың теңге құраған, жинақ зейнеткерлік қорға төлейтін міндетті зейнеткерлік жарнасы 12 мын теңге құраған (120 х 10%), әлеуметтік салық салынбайтын еңбеккерлердің табысы 77 мың теңге құраған (12+50+15), ал әлеуметтік салықтың сомасы 22,7 мың теңге құраған [(185 – 77)х 21%].

Есептелген әлеуметтік салық мына шоттардың дебетінде: 903, 923, 933, 943, 811, 821 және 635 шоттың кредитінде көрініс табады.

г)Жер салығы. Бюджетке төленетін жер салығының есебі 636 шотта көрініс табады. Салық салу мақсатында барлық жер Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес арналым мақсатына және белгілі бір категорияға жататындығына қарап қарастырылады.

Салық салуға жататын, жердің категориясы	Салық салуға жатпайтын, жердің категориясы
Ауыл шаруашылығына арналған жерлер	Айрықша қорғалатын табиғи аймақтар, сауықтыру, дем алатын, тарихи-мәдениетті мақсатқа арналған жерлер
Елді мекеннің жерлері	Орман қорлары
Өндіріс, транспорт, байланыс, корғаныс және басқа да ауыл шаруашылығына арналмаған жерлері	Су қорлары
	Жер қорлары

Жер салығы олардың меншік құқын, тұрақты пайдалану кұқын, уақытша тегін пайдалану құқын растайтын құжаттардың негізінде есептелінеді және әр жылдың 1 қаңтарына жердің сапасы бойынша есебі мен мемлекеттің үлесі бойынша мәліметін жер ресурстарын басқаратын өкілетті органдарға ұсынады.

 

 

 

 

 

 

Жер салығын төлеушілер	Салық салынатын объектісі	Салық мөлшерлемесі	Салық кезені
Салық салынатын жер объектілері бар заңды тұлға (заңмен қарастырылған, кейбір жеке категорияларын коспағанда): – меншік құқына; – жерді тұрақты пайдалану құқына; – жерді уақытша пайдалану құқына	Жер төлімдері және олардың көлемі, салық салуды анықтаудың базасы болып табылады.	Салық мөлшерлемесінің базасы жердің сапасына, бонитетіне, жер төлімдерінің арналымына тәуелді болып келеді	Календарлық жыл
Салық салынатын жер объектілері бар жеке тұлға (заңмен қарастырылған кейбір жеке категорияларын қоспағанда): – меншік құқына; – жерді тұрақты пайдалану құқына; – жерді уақытша пайдалану құқына

Темір жол транспортын ұйымдастыру үшін: заңмен белгіленген  тәртіпте темір жол транспортын ұйымдастыру объектілеріне берілген жер төлімдері, темір жол қарауына алынған жерлері, станциясы, вокзалы, жолдары салық салынатын объекті болып табылады.

Энергетика мен электростанция жүйесін ұйымдастыру үшін: заңмен белгіленген тәртіпте осы ұйымның жұмысын ұйымдастыру объектілеріне берілген жер төлімдері, электр сымдарын ұстап тұратын бағаналармен байланысты жер төлімдері, станциялары салық салынатын объекті болып табылады.

Қазба байлықты, газ бен мұнай өнімдерін тасмалдайтын кәсіпорындардың жұмысын ұйымдастыру үшін: заңмен белгіленген тәртіпте осы ұйымға берілген жер төлімдері, газ бен мүнай құбырларымен байланысты жер төлімдері, салық салынатын объекті болып табылады.

Байланыс сферасының балансында тұрған жер төлімдері салық салынатын объектісі болып табылады.

Жердің әрбір төліміне тиесілі салық мөлшерлемесін пайдаланады.

Жер салығын есептегенде 821 шоты дебеттеліп, 636 шоты кредиттеледі. Салықты төлеу салықтық кезеңнің 1-ші шілдесінен кешіктірмей тіркелген объектілер бойынша жергілікті бюджетке төленеді. Ол кезде 636 шоты дебеттеліп, 441 шоты кредиттеледі.

д) Көлік құралдарына салынатын салық. Мемлекеттік есепте тұрған меншік және меншікті сенімді басқаруға, шаруашылықты жүргізуге алғандар және жеке тұлғалар салық төлеушілер болып табылады.

Көлік кұралдарына салынатын салық жыл сайын төленеді және Қазақстан Республикасы заңдарымен белгіленген кезінде төлем жасалады және олар көлік құралдары қуатының әр киловатынан алынатын айлық есептеу көрсеткіші бойынша алынады (салық кодексінің 146-147 беттеріне қараңыз).

40 тонналық және одан да жоғары жүк кетеретін самосвалдар және арнайы жабдықталған медициналық транспорттық құралдары салық салу объектісі болып табылмайды.

Көлік құралдарына салынатын салықты есептеген кезде 821 «Жалпы және әкімшілік шығыстарының» шоты дебеттеледі де және 638 «Көлік құралдарына салынатын салықтар» деп аталатын шоты кредиттеледі.

Салық бюджетке аударылады, ол кезде 638  шоты дебеттеліп, және 441 «Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша» шоты кредиттеледі.

Көлік құралдарына салынатын салықты төлеушілер	Салық салынатын объектісі	Салык мөлшерлемесі	Салық кезені
Меншігінде және шаруашылығын жүргізуіне немесе оперативті басқаруына алған (заңмен қарастырылған, кейбір жеке категорияларын қоспағанда) салық салынатын объектілері бар, заңды тұлғалар	Салық салынатын объектісіне көлік (транспорт) кұралдары жатады, тек мемлекеттік тіркеуге жататын тіркемелерін және өкілетті органдарда есепте тұратындарын қоспағанда	Салық Кодексі белгілеген айлық есептік көрсеткіштік негізінде есептелген тузету коэффициенттері мен салық мөлшерлемесі көлік түрлеріне, қуаттылығына, двигательдің көлеміне, жүкті көтеру сыйымдылығына, пайдалану мерзіміне байланысты алынады	Календарлық жыл
Меншігінде және шаруашылығын жүргізуіне немесе оперативті басқаруына алған (заңмен қарастырылған, кейбір жеке категорияларын қоспағанда) салық салынатын объектілері бар, жеке тұлғалар

 

Мүлік салығын төлеушілер	Салық салынатын объектісі	Салық мөлшерлемесі	Салық кезеңі
Заңды тұлға-резиденттерінің меншігіндегі салық салынатын обьектілері (заңмен белгіленген кейбір категориясынан басқасы)	Салық салынатын объектісі: негізгі құралдар (үй-пәтер қорларын қоса алғанда) және материалдық емес активтер болып саналатындар жатады. Заңды және жеке кәсіпкерлердің балансында тұрған объектілердің бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша анықталған орташа жылдық қалдық құны	Салық салынатын объектінің жылдық орташа құнынан 0,1% алынады: коммерциялық емес ұймдардан, әлеуметтік сферадан, кітапхана саласымен байланысты қызметтерден;   мемлекеттік ғылыми кадрлерді аттестациялаудан; су қоймаларымен шұғылданатын заңды тұлғалардан; мемлекеттік бюджеттің есебінен қаржыландырылатын ұйымдардан	Календарлық жыл
Заңды тұлға-резидент еместердің меншігіндегі салық салынатын объектілері (заңмен белгіленген кейбір категориясынан басқасы)
Жеке кәсіпкерлердің меншігіндегі салық салынатын объектілері		Салық салынатын объектінің жылдық орташа құнынан 1% мөлшерінде алынады
Жеке тұлғалардың меншігіндегі салық салынатын обьектілері (заңмен белгіленген кейбір категориясынан басқасы)	Салық салынатын объектісіне, кәсіпкерлердің меншігіндегі және меншігінде емес мүліктері жатады: – үй-пәтер қорлары, саяжайы, гаражы т.б. -аяқталмаған құрылыс обьектілері.Жеке тұлға үшін,әр жылдың басына анықталған обьектінің құны салық салынатын обьектісі болып табылады.	Салық мөлшерлемесін, салық салынатын обьектісінің құнына қарап,Салық Кодексі белгілейді

е) Мүлікке салынатын салық. Бюджетке төленетін мүлік бойынша салынатын салықтың есебі 637 шотында керініс табады.

Салық салынбайтын объектісі болып:

• жер салығы салынатын объектілері;
• көлік кұралдарының салығы салынатын объектілері;
• Қазақстан Республикасының үкіметінің шешімімен консервацияға жатқызылған, негізгі құралдары;
• мемлекеттік автомобиль жолдары;

-инвестицнондық жобаның айсында пайдалануға берілген, негізгі құралдар.

Объектінің орташа құнын анықтау үшін бір мысал келтіріп көрейік.

Мысал. Негізгі кұралдың қалдық құны 01.01.2002 ж. 11160 мың теңге, ал материалдық емес активтердің құны 200 мың теңге құраған. Ағымдағы жылы келіп түскен негізгі құралдың құны 1200 мың теңге болса, ал олардың есептен шыққаны 800 мың теңге құраған.

Күні	Негізгі кұралдар мен  материалдық  емес активтердің қалдық құны	Келіп түскені	Есептен шыққаны	Есептелген амортизациясы
1.01.2002 ж.	11360000			94665
1.02.2002 ж.	1165335	500000		122000
1.03.2002 ж.	11643335		250000	115000
1.04.2002 ж.	11278335			115000
1.05.2002 ж.	11163335		350000	95250
1.06.2002 ж.	10718085			95250
1.07.2002 ж.	10622835	300000		95250
1.08.2002 ж.	10527585			108500
1.09.2002 ж.	10719085			108500
1.10.2002 ж.	10610585	400000		134300
1.11.2002 ж.	10876285			134300
1.12.2002 ж.	10741985		200000	127900
1.01.2003 ж. 01.2003 ж.	10414085
Жиыны	141940870	1200000	800000	1345915

Енді біз осы негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің қозғалысын көрсететін кестені құрастырып көрейік.

Ағымдағы кезеңде объектілердің орташа жылдық құны 10918528 теңге (141940870:13) құраған, сәйкесінше, мүлік салығының сомасы -109185,28 теңгеге тең болған (10918528 х 0,1).

Әрбір салық төлеуші салықты өздігінше есептейді, бірақ ол кезде салық базасына тиесілі салық мөлшерлемесін пайдаланады. Есептелген салыққа 821 шоты дебеттеледі де, 637 шоты кредиттеледі. Салықты бюджетке төлеу сол объектілердің тұрған жерлері бойынша жасалынады.

и) Жер қойнауына салынатын салықтар. Мұндай арнайы салықтардың қатарына:

• Үстеме пайдаға салынатын салық;
• Жер қойнауына салынатын арнаулы төлемдер:

• Бонустар (қол қойылған және коммерциялық);
• Роялтилер;

3. Өнімді бөлу бойынша ҚР үлесі жатады.

1.Үстеме пайдаға салынатын салық. Жер қойнауын пайдаланушыларға салынатын салық онда жасалатын контрактының мазмұнына байланысты болып келеді, соңдықтан оны шартты түрде екі модельге бөлуге болады:

біріншісі – Салық Кодексі белгілеген міндетті төлемдерімен қоса салықтың барлық түрін төлеуді қарастырады;

екіншісі — тек Қазақстан Республикасының үлесінде жер қойнауына тиесілі міндетті төлемдерімен қоса барлық салықтарды төлеуді қарастырады, тек шикі мұнай өнімдеріне төленетін акциздерді, үстеме пайдаға салынатын салықты, жер салығын, мүлік салығын қоспағанда.

Үстеме пайдаға салынатын салық пайданың ішкі нормасының салықтық кезеңінің соңына жеткен деңгейінен есептелінеді.

          2.1 Бонустар. Жер қойнауын пайдаланушылардың белгіленген төлемдері болып табылады және жерді пайдалануға жасаған келісім-шартта белгіленген мөлшерлемесі мен тәртіп бойынша ақша түрінде төленеді. Жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке шарттарын негізге ала отырып, бонустардың мына төмендегі түрлерін төлейді: қол кою бонусы; коммерциялық табу бонусы.

Қол қою бонусы жер қойнауын пайдаланушылардың заңда белгіленген тәртіпке сай келісім-шарт жасау кезінде жер қойнауын пайдалану жөніндегі қызметін жүзеге асыру құқығын беру үшін бір жолғы тіркелген (тұрақты) төлемі болып табылады. Қол кою бонустарының бастапқы мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе Өкілетті оргаңдары белгілейді, не тендер өткізудің шарттары бойынша белгіленеді. Қол қою бонусының түпкілікті мөлшері жер қойнауын пайдалану үшін берілетін кен орындарының (аумақтардың) экономикалық құндылығына қарай келісім-шарт негізінде белгіленеді. Қол қою бонусын төлеу мерзімі тараптардың келісім-шартымен немесе келісімімен белгіленеді, бірақ ол келісім-шарт жасалған күннен бастап отыз күнтізбелік күннен кешіктірілмеуі керек.

Коммерциялық табу бонусы тіркелген төлем болып табылады және оны келісім-шарт аумағындағы әрбір коммерциялық табыс табу үшін жер қойнауын пайдаланушылар төлейді. Коммерциялық табу бонусы бұдан былайғы өндіру процесі көзделмеген пайдалы қазбалардың кен орындарына барлауды жүргізуге арналған келісім-шарттары бойынша төленбейді. Коммерциялық табу бонусын есептеу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді. Коммерциялық табу бонусының мөлшері салық салынатын объектісінің, төлем есептелінетін базасының және мөлшерлемесінің негізінде анықталады.

Салық салынатын объектісі	Төлем есептелінетін базасы	Бонустын мөлшерлемесі
Мемлекеттік органдарының осы мақсат үшін өкілеттігі бекіткен пайдалы қазбалардың орнынан алынатын көлемі	Алынатын пайдалы қазбалардың бекітілген көлемінің құны. Төлем жүзеге асатын күніне сәйкес алынатын запастардың биржалық бағасынан шығатын құны	Коммерциялық табу бонусының мөлшерлемесі алынатын запастардың құнына сәйкес, пайыздық мөлшерлемесінде белгіленеді, бірақ олардың мөлшері 0,1% кем болмауы тиіс

2.2 Роялти. Роялтиді жер қойнауын пайдаланушылар пайдалы қазбалардың барлық түрлері бойынша жеке-жеке төлейді. Жер қойнауын пайдалануға жасалған келісім-шарттарда роялтиді, әдетте, ақшалай түрде төлеу белгіленеді. Келісім-шарттар бойынша қызметті жүзеге асыру барысында, тараптардың қосымша келісім негізінде роялтиді төлеудің ақшалай түрі белгіленген мерзімде ақшалай түріне балама төлем жасауына, яғни заттай нысанында төлеуіне болады, бірақ ол уақытша сипатта болады.

Пайдалы қазбаларды жүзеге асырып жатқан және жер койнауынан апатты минералды қоспаларын алушылар да салық төлеуші болып табылады. Роялтидің деңгейі салық салынатын объектісіне, салық базасына және мөлшерлемесіне байланысты анықталады.

Роялти көмірқышқылы қалқып жүретін шкаласы бойынша пайыздық мөлшерлемесі белгіленеді, яғни өндірілетін өнім көлеміне тәуелді анықталады, ал ол кезде мына екі әдістің бірін пайдаланады:

– контрактіде қаралған қызметінің барлық кезеңінде өндірілетін көмірқышқылдық көлемінен алынады;

-контракт бойынша әрбір жылда өндірілетін өнімнің көлемінен алынады.

Алтын, қола, күміс т.б. қымбат металлдар мен тастарды өңдірген кезде роялтидің тұрақты мөлшерлемесі алынады. Жер астындағы суларға роялти төленбейді.

Өнімді бөлу туралы контрактісі. Бұл жерде мынадай шарттар қаралады:

-болуге жататын өнімнің жалпы көлемі;

-Қазақстан Республикасының үлесі және жер қойнауын пайдаланушылардың пайдалы (табыс әкелетін) өнімін анықтау;

• пайдалы өнімді бөлудің нысаны (ақшалай, заттай);
• контракті бойынша орындалған жұмысқа кеткен шығынды өтеу үшін жер қойнауын пайдаланушыларға меншігі ретінде берілетін өнімнің үлесін анықтау;

-алынған үлестің ақшалай эквивалентіне өнімнің кұнын және бағасын белгілеу. Жер қойнауын пайдаланушылардың үлесі жалпы өндірілген қазба байлықтың 80%-тен аспауы керек. Өтелетін шығынның құрамына:

-контракт күшіне енгенге дейінгі жер қойнауын пайлаланушылардың нақты жұмсаған шығындары енеді, яғни: жобаның техникалық-экономикалық негіздеу, әзірлеу, дайындау шығындары; осы жобамен байланысты іздестіру, бағалау, барлау жұмыстары

-контракт күшіне енгеннен кейін жер қойнауын пайдаланушылардың
жұмсаған шығындары жатқызыла бастайды, бұл осы контракт мерзімінің
аяқталған уақытына дейін созылады.

Компенсациондық өнімнің есебінен өтелмейтін шығындардың қатарына:

• жер қойнауын пайдаланушылардың құқын алу мақсатында конкурсқа қатысуы үшін төленген жарнасы;
• геологиялық ақпараттарды алуға кеткен шығандары;
• жер қойнауын пайдаланушылардың компенсациясы ретінде алған өнімді сатумен байланысты шығыстары;
• шаруашылық-қаржылық қызметін аудит жасаумен байланысты шығыстары;
• экскурсияға және саяхат жасауға кеткен шығындары;
• соттың ісін қарауымен байланысты шығындары;

-қарыз қаражаттарын пайдаланғаны үшін төленетін пайыздық төлемдері;

-кез келген мемлекеттік пайдаланушылардан алынатын айыппұл мен өсімдер;

-контракт қызметіне жатпайтын басқа да шығындары.

2.2 Жанама салық бойынша есеп айырысудың есебі

         а)Қосылған құн салығы. Бұл өндіріс процесіне және тауардың (жұмыстың, қызметтердің) айналысына қосылған, сату айналысына салынатын құн бөлігінің бюджетке аударылатын, қосылған құны салығы болып табылады, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағына тауарларды импорттау кезінде жасалатын аударымдар. Бюджетке төлеуге жататын (тиісті) косылған құн салығы тауар айналымына қосылған құннан, орындалған жұмыстан, көрсетілген қызметтен ұсталынады.

Қосылған құнға салынатың салық объектілері болып, салық салынатын айналым және салық салынатын импорт болып табылады.

Сондай-ақ, еңбек ақы заттай түрде төленген жағдайда берілетін тауарлардың құнына қосылған құнға салынатын салық енгізіледі.

Салықтан босатылған тауарлардан басқа, сырттан әкелінетін тауарларға салық салынады.

«Сату» термині тауарларға қатысты қолданғанда сатуды, айырбастауды, ақысыз беруді немесе кепілге салынған тауарларды кепілдікке зат ұстаушының меншігіне беру және жұмыстар мен қызметтерді орындау деп білеміз.

Қосымша құнға салынатын салық бойынша есепте тұрған немесе тұруға міндетті кәсіпкерлік, яғни заңды тұлғалар салық төлеушілер болып табылады.

Қазақстан Республикасының қатысуымен жасалған халықаралық шарттарда түсті және қара металлдардың сынығын қоспағанда, тауарлардың экспортына нольдік мөлшерлеме бойынша салық салынады.

Қосымша кұнға салынатын салықтың мөлшерлілігі салық салынатын айналымның 15 пайызын құрайды (ҚҚС-нан босатылған айналымды қоспағанда). Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге жататын қосылған кұн салығының (ҚҚС) сомасы сатылған тауарға есептелген ҚҚС сомасы мен, алынған тауар үшін төлеуге жататын ҚҚС сомасының арасындағы айырмасынан шығады.

Қосылған құн салығын төлеуші	Салық салына-тын объектісі	Салық мөлшерлемесі	Салық кезеңі
Қосылған құн салығы бойынша есепте тұрған тұлғалар қосылған құн салығын төлеуші болып табылады	Салық салынатын айналым	Қазақстан Республикасының аймағында сатқан кезде,15% мөлшерінде салық салынады. Экспортқа сатқан кезде, оның нольдік пайызы алынады	Календарлық ай. Егерде ай сайын төленетін ҚҚС сомасы 1000 МЕК аспаса, онда төлеу кезеңі тоқсан сайын төленетін болып шешіледі. Ал ауыл шаруашылығының өнімін өндіретіндер үшін төлеу кезеңі салықтық жыл болып танылады
Қазақстан Республикасының кедендік заңына сәйкес Қазақстан Республикасының аймағына тауар әкелуші (импорттаушы) тұл-ғалар қосылған құн салығын төлеуші болып табылады	Салық салынатын импорт	15%

¹10000 МЕК құрайтын тауар айналымы бар кез келген тұлға 15 календарлық күннен кешіктірілмей салық органына есепке тұру үшін өтініш беруі керек. Оның сату бойынша айналымын анықтаған кезде, қосылған қүн салығынан босатылған тауардың айналымы, сондай-ақ жеке тұлғаның өз мүлкін сатқандағы айналымында, егер ол кәсіпкерлік қызметпен байланысты болмаса есепке алынбайды. Есепке тұрғаннан кейін, оған қосылған құн салығын төлеуші ретінде куәлік беріледі.

Қосылған құн салығын төлеушінің тауарды (жұмысты, қызметті) сатуы бойынша жасаған айналымына салық салынады және ол салық салынатын айналым болып табылады; Салық Кодексімен босатылғандар немесе Қазақстан Республикасы өнімді сатудың орны болып табылмаса, онда олар салық салынатын айналымға кірмейді. Салық салынатын айналымның деңгейін қосылған кұн салығының сомасына қоспай, тариф пен тараптардың мәмілесі бойынша белгіленген бағасын қолдана отырып, тауардың (жұмыстың, қызметтің) сатылатын құнын негізге ала отырып анықтайды.

Қазақстан Республикасының аймағына сырттан (импорттан) келген тауарларға салық салынады (қосылған құн салығынан босатылғаннан басқасы). Оларға салынатын салықтың деңгейі Қазақстан Республикасындағы кеден заңына сәйкес анықталады және оларға кеден құны да қосылады.

Қосылған кұн салығын анықтау үшін сату орны болып мыналар танылады:

Тауар бойынша	Жұмыс пен қызмет бойынша
Тауарды тиеу орны, егерде жабдықтаушы, алушы немесе үшінші тұлға болса	Қозғалмайтын мүліктің тұрған жері, егерде жұмыс пен қызмет осы мүлікпен байланысты болса;
Алушыға тауарды беру орны	Жұмыс пен қызметтің нақты жүзеге асқан жері, егер олар сол мүліктің козғалысымен байланысты болса;
	Қызмет көрсеткен нақты орны, сол қызметке қатысты болса, мәдениет саласы, өнер, білім, спорт;
	Касіпкерліктің орны немесе жұмысты, қызметті сатып алушының кез келген кызметі, келесідей жұмыс пен қызметке   қатысты болса: – өз меншігіндегі құқық объектісін пайдалануға берсе; – кеңес, аудиторлык, инжиниринголық, бухгалтерлік т.б. қызмет көрсетсе; -қозғалыста болатын мүлктерін жалғаға берсе (транспорттық құралдың транспорттық ұйымға көрсеткен қызметінен басқасы;  – тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) алу (немесе табу) бойынша агенттердің қызметі; – байланыс; – туризмді ұйымдастыру бойынша.

 Тауар (жұмыс, қызмет) алушы бюджетке төленетін жарнасы бойынша салық сомасын анықтаған кезде қосылған құн салығының сомасын зачетқа жатқызуға құқығы бар. Зачетқа жатқызылатын айналымды есептеген кезде қосылған құн салығын төлеуші пропорционалды немесе бөлек есептелінетін әдісті таңдай алады. Пропорционалды әдісте қосылған кұн салығын жалпы айналымдағы сомадан үлес салмағы бойынша анықтайды және соның деңгейінде зачетқа жатқыза алады. Ал бағалы қағаз бойынша операциясының кезінде сату бойынша айналымына, оның өсімі қосылады. Ал бөлек есептелінетін әдісте салық төлеуші шығыс сомасы бойынша және алынған тауардың (жұмыстың, кызметтің) қосылған құн салығының сомасы бойынша жеке есептеулер жүргізеді және салық салынбайтын айналымның үлес салмағын және олардың сомасын анықтауға көмектеседі. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге жататын қосылған құн салығының сомасы айналым бойынша есептелген қосылған құн салығының сомасы мен зачетқа жатқызылған салық сомасының айырмасы ретінде анықталады.

Салық салынатын айналым резидент еместерден алынған жұмыс пен қызмет, қосылған құн салығын төлеуші болып табылмайды. Егер де ол жұмыс пен қызметтің сату орны Қазақстан Республикасы болса, онда қосылған құн салығын салуға жатады.

Қосылған құн салығы салынатын тауарларды тиеуді, жұмыстарды атқаруды немесе қызмет көрсетуді жузеге асыратын қосымша құнға салынатын салық бойынша есепте тұрған салық төлеуші аталған тауарларды, атқарылған жұмыстарды немесе көрсетілген қызметтерді қабылдап алатын тұлғаға салық шот-фактурасын ұсынуға міндетгі. Егер де ҚҚС сомасы шот-фактурасында көрсетілсе, онда оған 331 шоты дебеттеліп, 333,671, 687 шоттары кредиттеледі.

ҚҚС есептеу кезінде 301 «Алынуға тиісті қарыздар» шоты дебеттеледі де, 633 «Қосылған құн салығы» шоты кредиттеледі.

Содан соң 301 шотының кредитінен 633 шотының дебетіне есепке алынады. Айырмашылығы бюджетке аударылады: 633 шотының дебетінде, 441 «Есеп айырысу шотындағы колма-қол ақша» шотының кредитінде көрініс табады.

Сатып алушылар бұрындары ҚҚС-ның сомасы төленген тауарларды қайтарған кезде, ол 633 шотының дебеті мен 687 шотының кредиті бойынша көрініс табады. ҚҚС-ньщ төленген бұл сомасы, 687 шотының дебеті мен 687 шотының кредиті бойынша көрініс табады.

ә) Акциздік салық — сатып алушы төлейтін тауардың бағасына немесе тарифіне қосылатын жанама салық болып табылады.

Акцизді есептеген кезде 301 шоты дебеттеліп, 634 «Акциз» деп аталатын шоты кредиттеледі. Ал оны бюджетке аударған кезде, 634 дебеттеліп, 441 шоты кредиттеледі.

Акцизделмейтіндерге мыналар жатады:

– акцизделген тауарларды сыртқа (экспортқа) сатқан жағдайда;

• мемлекеттік өкілетті органдармен анықталған квота шегіндегі этил спирттері;
• медицинаға арналған құрамында спирт бар өнімдер (бальзамнан басқасы);
  Қазақстан Республикасы аумағында акцизделуге жататын тауарларды өндіретін немесе акциздеуге тиісті тауарларды импорттайтын немесе Қазақстан Республикасының аумағында ойын бизнесін және лотерея ойындарын жүргізу мен ұйымдастыруын жүзеге асыратын барлық заңды тұлғалар акциздердің төлеушілері болып табылады.

Өндірілген тауардың бастапқы бағасы, яғни акциз бен ҚҚС қосылмаған таза бағасы салық мөлшерлемесін анықтаудың негізі болып табылады.

Акцизделетін тауарлар үшін өндірілген өнімнің құны да, сатылған өнімнің көлемі де салық салудың объектісі болып табылады. Акцизделетін тауарлар меншік иесіне қарамастан есептелінеді.

Акциздер тауарлардың меншікті немесе өңдейтін шикізаттан өндірілетіндігіне қарамастан есептелінеді.

Импортталатын акцизге жататын тауарлар бойынша салық салынатын объекті Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес белгіленеді.

Акцизделген тауарды импорттау кезінде олар үшін акциздің тұрақты мөлшерлемесі белгіленеді. Сондықтан оның салық салынатын базасын анықтау үшін импортталған тауардың натуралды (заттай) көрсеткішінің көлемі алынады. Ал адвалорлық әдісте салық базасы үшін импортталған тауардың кедендік кұны алынады. Ойын бизнесі бойынша акциз сомасын есептеу үшін ойын столы, ойын автоматының саны, тотализатор кассасы, букмекерлік кеңсенің кассасы алынады.

2.3 Басқа да алымдар мен міндетті төлемдер бойынша есеп айырысудың есебі

Қорытынды

Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің құрылымына, ұйымның нысанына, айрықша ерекшелігіне есептің сәйкес келуін қамтамасыз етеді. Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілердің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша, сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес.

Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерді өндіруге, оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін айрықша бағаламауға болмайды.

Айтып өткендей салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі. Салық кодексі республикалық және жергілікті бюджетке түсетін салықтарды, алымдар мен салымдарды және баска да міндетті төлемдерді білгілейтін, Қазақстан Республикасы зандарымен реттелетін кеден баж салығы, алымы мен төлемдері мәселерін коспағанда, Қазақстан Республикасындағы барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-бір заңды кұжаты болып табылады. Салық кодексі салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін, салық салу объектілерін, салықтың   негізгі түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды.

Есепке алынған ақпараттардың көмегімен шаруашылық жүргізуші субъектілердің есебін және олардың құрылымдық бөлімшелердің қызметін жедел басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін, сөйтіп, мемлекеттік бюджеттің, ел экономикасының даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу мүмкіндіктері пайда болады. 

Пайдаланған әдебиеттер:

1. ҚР-ң 1999 ж. 17 сәуірдегі «Салықтар және тағы басқа да міндетті төлемдер туралы» заң күші бар ҚР Президентінің жарлығы;
2. ҚР Президентінің жарлығы, заңды күшке ие «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру», 26.12.95 №309;
3. В.К.Радостовец, Т.Ғ.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, О.И.Шмидт «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп», Алматы 2002;
4. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп принциптері», Алматы 2003, Экономикс;
5. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.Ә.Жантаева «Қаржылық есеп», Алматы 2001, Экономикс;
6. 11.96 ж. ҚР бухгалтерлік есеп бойынша Ұлттық комиссиясының «Бухгалтерлік есеп стандарттары және әдістемелік ұсынылымдары», бухгалтерлік бюллетені, 2003 ж. наурыз, №14;
7. Бухгалтерлік бюллетень, 2004 ж., қаңтар, №4, №5;
8. Бухгалтерлік бюллетень, 2003 ж., №35;
9. Бухгалтерлік бюллетень, 1998 ж., №16;
10. Стат. бюллетень 2004/4.