Қаржылық есеп гос шпор

№1 Қаржылық есептілік мақсаты мен құрамдас бөліктері (ХҚЕС 1) ХҚЕС1 мақсаты ұйымның алдыңғы кезеңдердегi өз қаржы есептiлiгiмен, сондай-ақ басқа ұйымдардың қаржы есептiлiгiмен салыстырмалы болуына қол жеткiзу үшiн жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгiн ұсынуға негiз қалау болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшiн осы Стандартта қаржы есептiлiгiн ұсынуға жалпы талаптар, оның құрылымы бойынша ұсынымдар және қаржы есептiлiгiнiң мазмұнына ең төменгi талаптар қойылады.

ХҚЕС1 Халықаралық қаржы есептілігі стандарттарына (ҚЕХС) сәйкес дайындалынатын және ұсынылатын жалпы сипаттағы қаржы есептiлiгiнiң барлығына қатысты міндетті түрде қолданылуы тиiс.

Қаржы есептiлiгi ұйым қызметінің қаржы жағдайы мен қаржы нәтижелерінің құрылымдалған ұсынуы болып табылады. Жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгiнiң мақсаты экономикалық шешiмдер қабылдау кезiнде пайдаланушылардың кең тобы үшiн пайдалы ұйымның қаржы жағдайы, қызмет нәтижелерi мен ақша қаражатының қозғалысы туралы ақпарат беру болып табылады. Қаржы есептiлiгi сондай-ақ ұйым басшылығына сенiп тапсырылған ресурстарды басқару нәтижелерiн де көрсетедi. Мақсатқа жету үшiн қаржы есептiлiгi ұйымның мынадай көрсеткiштерi туралы ақпарат бередi:

(а)активтер;

(b)мiндеттемелер;

(c)меншікті капитал;

(d)кіріс пен шығысты қоса, табыс пен шығындар;

(e)                иегерлерге арналған аударымдар және дивидендтердің төленуі; және

(f)                 ақша қаражатының қозғалысы.

Бұл ақпарат, қаржы есептiлiгiне ескертпелерге басқа ақпаратпен қатар, пайдаланушыларға ұйымның ақша қаражатының болашақтағы қозғалысын және, атап айтқанда, олардың уақытқа бөлінуі айқындығына болжам жасауға көмектеседi.

Қаржы есептiлiгiнiң толық жиынтығы мыналарды қамтиды:

(а)кезеңнің соңындағы қаржылық жағдай жөніндегі есептілік;

(b)кезең ішіндегі жиынтық табыс жөніндегі есептілік;

(с)кезең ішіндегі үлес өзгерістері жөніндегі есептілік;

(d)кезең ішіндегі ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі есептілік;

(e)есеп саясатының елеулі элементтерінің қысқаша сипаттамасын және басқа да түсіндірме ескертпелерді қоса, ескертулер; және

(f)ұйым есеп саясатын ретроспективті түрде қолданатын немесе өз қаржылық есептілігіндегі баптар жөнінде ретроспективті түрде қайта есеп беретін немесе ұйым өз қаржылық есептілігіндегі баптарды қайта жіктейтін ең бастапқы салыстырмалы кезеңнің басындағыдай қаржылық жағдай жөніндегі есептілік.

6«Сату үшін ұсталатын» ретінде жіктелетін  ұзақ мерзімді активтерді немесе шығарылатын топтарды бағалау.Ұйым сатуға арналған ретінде жіктелген ұзақ мерзімді активті (немесе шығаруға арналған топты) сату шығындарын шегере отырып, ең аз баланстық немесе әділ құны бойынша бағалануы тиіс.Сату бір жыл өткен соң орын алады деп күтілсе, онда кәсіпорын сату шығындарын келтірілген құн бойынша бағалануға тиіс.Сату шығындарының келтірілген құнын уақыт ағынымен кез келген ұлғайту пайданың немесе залалдың құрамында қаржыландыру шығындары ретінде көрсетілуге тиіс.Активті (немесе шығаруға арналған топты) сатуға арналған ретінде тікелей бастапқы жіктеу алдында активтің (немесе топтағы барлық активтер мен міндеттемелердің) баланстық құны қолданылып жүрген ХҚЕС-ына сәйкес бағалануы керек.Шығаруға арналған топты бұдан әрі қайта өлшеген кезде осы Стандарттың өлшеуге қоятын талаптарының қолданылу аясына кірмейтін, бірақ сатуға арналған ретінде жіктелген шығаруға арналған топқа кіретін кез келген активтің немесе міндеттеменің баланстық құны қолданылып жүрген ХҚЕС-на сәйкес сату шығындарын шегергендегі шығаруға арналған топтың әділ құнын қайта өлшегенге дейін бағалануы тиіс.Ұйым сатуға арналған ретінде жіктелген ұзақ мерзімді активті және сатуға арналған ретінде жіктелген шығаруға арналған топтың активтерін баланста басқа активтерден бөлек көрсетуге тиіс.Сатуға арналған ретінде жіктелген шығаруға арналған топтың міндеттемелері баланста басқа міндеттемелерден бөлек көрсетілуі керек.Бұл активтер мен міндеттемелер өзара есепке алынбауы және бір сома ретінде көрсетілмеуі керек.Сатуға арналған ретінде жіктелген активтер мен міндеттемелердің негізгі қызметі бөлек не баланстың өзінде, не 39-параграфпен рұқсат етілген жағдайларды қоспағанда, ескертулерде ашып көрсетілуге тиіс.Кәсіпорын тікелей басқа толық табыс арқылы танылған және сатуға арналған ретінде жіктелген ұзақ мерзімді активке (шығаруға арналған топқа) жататын кез келген жинақталған кірістер мен шығыстарды бөлек көрсетуге тиіс.Егер шығаруға арналған топ сатып алған кезде сатуға арналған ретінде жіктелген критерийлерді қанағаттандыратын еншілес кәсіпорын таяу арада сатып алған болып табылса,онда активтер мен міндеттемелердің негізгі қызметтерін ашып көрсету талап етілмейді.Кәсіпорын ұзақ мерзімді активтер бойынша немесе сатуға арналған ретінде жіктелген шығаруға арналған топтардың активтері мен міндеттемелері бойынша көрсетілген сомаларды өткен кезеңдердің баланстарында ең соңғы көрсетілген кезең үшін баланста көрсету үшін екінші рет қайта жіктемеуге және ұсынбауға тиіс.

16 ҚЕХС  Негізгі құралдарды тану және бағалау.Осы стандарт басқа Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты басқа есепке алу тәртібін талап ететін немесе рұқсат ететін жағдайларды қоспағанда, жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарды есепке алу үшін қолданылуы тиіс.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар мынадай материалдық активтерді білдіреді: тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруде немесе жеткізуде пайдалануға, үшінші тұлғаларға жалға өткізуге, немесе әкімшілік мақсаттарға арналған; және бір кезеңнен астам уақыттың ішінде пайдалану көзделетін.Активтің қалдық құны – егер осы актив, болжауға болатындай, пайдалы қызмет соңында болатын мерзімге және жағдайға жететін болса, шығып қалуға болжанып отырған шығындарды шегеріп, активті өткізуден ағымдағы кезеңде ұйым алатындай есептік сома.Өзіндік құн – бұл активті сатып алу үшін немесе тұрғызу кезінде берілген төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаты баламаларының сомасы немесе өзге қарсылама берудің әділ құны, не бұл қолданылатын жерде мұндай активті басқа халықаралық стандарттардың, мысалы, 2 Акциялар негізіндегі төлемдер ҚЕХС (IFRS) нақты талаптарына сәйкес оны бастапқы тану кезіндегі бағалау сомасы.Әділ құн – жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін және бір-біріне тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасаған кезде активті айырбастауға болатын сома.Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің өзіндік құны мынадай жағдайда ғана актив ретінде танылуы тиіс, егер:(а)осы активке байланысты болашақ экономикалық пайдалардың ұйымға келіп түсуі ықтимал болса; және (b)осы объектінің өзіндік құнын сенімді түрде бағалау мүмкін болса.Осы тану принципіне сәйкес ұйым жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар бойынша өзінің барлық шығындарын оларды шеккен кезде бағалайды.Бұл шығындар жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісін сатып алуға немесе салуға байланысты шеккен шығындарды, сондай-ақ кейіннен үстелумен, ішінара алмастырумен немесе осындай объектіге қызмет көрсетумен шеккен шығындарды қамтиды.Актив ретінде танылуы тиіс жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісі бастапқы құн бойынша бағалануы тиіс.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің өзіндік құны мыналарды қамтиды:(а)импорттық бажды, сатып алуға шығатын өтелмейтін салықты қоса және сауда жеңілдіктері мен қайтаруларды шегеріп сатып алу бағасы.(b) активті керек жерге жеткізуге және ұйым басшылығының ниетіне сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтіруге тікелей жатқызылған кез келген шығындар.(с) жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісін бөлшектеуге және жоюға және өздері тұратын учаскеде табиғат ресурстарын қалпына келтіруге шыққан шығындарды бастапқы бағалау, бұған қатысты міндетті, осы объектіні сатып алған кезде, не осы кезең ішінде босалқылар өндіруге байланысты емес мақсаттарда белгілі бір уақыт кезеңі бойы оны пайдалану нәтижесінде ұйым өз мойнына алады.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің бастапқы құны тану күніне ақшалай қаражат баламасындағы оның бағасы болып табылады.Несие берудің әдеттегі талаптарынан асатын кезеңге төлемді кейінге қалдыру орын алатын болса, ақшалай қаражаттар баламасындағы баға мен жалпы төлем сомасы арасындағы айырма, егер 23 ҚЕХС-ында (IAS) көзделген есепке алудың баламалы тәртібіне сәйкес ондай пайыз жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнында танылмайтын болса, несие беру кезеңі үшін пайыз ретінде танылады.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтардың бір немесе одан көп объектісі сенімсіз активке немесе активтерге айырбасталып, не ақшалай немесе ақшалай емес активтерге ұштастырылып сатып алынуы мүмкін.Төменде айтылған пайымдаулардың сенімсіз бір активті екіншісіне айырбастауға ғана емес, сонымен бірге осының алдындағы сөйлемде сөз болған барлық айырбастауларға да қатысы бар.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтардың осындай объектісінің бастапқы құны әділ құн бойынша бағаланады, бұған (а) айырбастау операциясының коммерциялық мазмұны жоқ, немесе (b) алынған да, берілген де активтің әділ құны нақты бағалауға келмейтін реттер кірмейді.Сатып алынған объект, тіпті ұйым өзі берген активті тануды дереу тоқтата алмаса да, тап осылайша бағаланады.Егер сатып алынған объект әділ құн бойынша бағаланбаса, оның бастапқы құны берілген активтің қаржылық жағдай туралы есептік құны бойынша бағаланады.Актив ретінде бастапқы танудан кейін жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісі, жинақталған амортизация және құнсызданудан болған залалдар шегеріліп, оның өзіндік құны бойынша ескерілуі тиіс.Қайта бағалау құны бойынша есепке алу үлгісі.Актив ретінде таныла отырып, әділ құны нақты бағалауға келетін жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісі, кейіннен жинақталған кез келген амортизация және кейіннен құнсызданудан жинақталған кез келген залал шегеріліп, қайта бағалау күнгі оның әділ құнына тең қайта бағалау шамасы бойынша есепке алынуы тиіс.Қайта бағалаулар есепті күні әділ құнды пайдалану кезінде анықталатын қаржылық жағдай туралы есептік құннан елеулі түрде өзгеше болуына жол бермеу үшін жеткілікті түрде жүйелілікпен жүргізілуі тиіс.

2 ХҚЕС қорларды есептен шығару есебі.Тауарлы-материалдық қорлар типтік шоттар жоспарының 1-бөлімінің 1300 бөлімше шоттарында жүргізіледі.Олар:шикізаттар, дайын өнім, тауарлар, аяқталмаған өндіріс және өзге де қорлар. Қорларды бағалау процесін негізгі үш сатыға бөлуге болады: қорларды бастапқы бағалау (өзіндік құн), бастапқы танудан кейін және қорларды өндіру немесе сату үшін есептен шығарған кезде бағалау.7-ҚБЕС [1] талаптарында қорлардың өзіндік құнын қалыптастыру бөлігіне 2-ХБЕС [2] (халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты) сәйкес келеді:қорлардың өзіндік құнына қорларды сатып алуға, қайта өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және олардың ағымдағы жай-күйіне және ағымдағы орналасқан жеріне жеткізу мақсатында шыққан басқа да шығындар кіруге тиіс.Шығындардың бәрін бірдей қорлардың өзіндік құнына кіргізуге болмайды және 2-ХБЕС қорлардың өзіндік құнынан шығарылатын және олардың пайда болуы кезеңінде ағымдағы шығыстар.Қорлардың әрбір түрін дайындаудың нақты өзіндік құнын есептеп шығару – күрделі мәселе, өйткені бұл едәуір еңбек шығынын және уақытты талап етеді.Мұндай жағдай кәсіпорынның есеп саясатында көрсетілуі тиіс.Жабдықтаушы ұйым тауарлық-материалдық қорларды автомобиль көлігі арқылы жеткізіп беретін жағдайда жіберілетін материалдарға  4 (дана) етіліп «тауар-көлік жүкқұжаты» толтырылады.Оның бірінші данасы жіберілген материалдарды есептен шығару үшін материалдарды жіберушіде қалдырылады; екінші, үшінші және төртінші даналары материалдарды жіберуші (босатушы) ұйымның мөрі және лауазымды адамдардың қолымен расталып, сондай-ақ жүкті қабылдап алғаны жайлы көлікті жүргізушінің қолы қойылып жүргізушіге тапсырылады.Жүргізуші тауар-көлік жүк құжатының екінші данасын материалдарды қабылдап алушы ұйымға тапсырады.Бұл құжаттың негізінде ұйым келген материалдарды кіріске алады.Құжаттың үшінші және төртінші даналары материалдарды қабылдап алғанын растайтын құжат ретінде ұйымның мөрі басылып және тиісті адамдардың қолдары қойылып, жүкті тасымалдаушы автомобиль көлігі тіркелген ұйымға тапсырылады.Кейіннен ол құжаттың үшінші данасы материалдық құндылықтарды тасымалдауға тапсырыс берген ұйымға тасымалдау құнын төлеуге табыс етілетін шотқа негіздеме ретінде қосылып беріледі.Құжаттың төртінші данасы автомобиль көлігінің жол қағазына тіркеліп, жүргізушіге еңбекақы және автомобиль көлігінің атқарған жұмысына сәйкес тұрлі есептеулер есептеу үшін пайдаланылады.Егер келіп түскен материалдардың нақты саны, көлемі, сапасы онымен келген құжаттағы дерекке сәйкес келмесе үлгілі түрі М-7 «қабылдау актісі» жасалынады.Сонымен қатар үлгілі түрі М-7 «қабылдау актісі» жіберу құжатынсыз келген материалдарға да толтырылады.Бұл акт екі дана етіліп міндетті түрде материалдарды қабылдап алған кісінің және материалдарды жіберген жабдықтаушы кәсіпорын өкілінің қатысуымен, егер де жабдықтаушы ұйымның өкілі болмаған (келмеген) жағдайда бұл ұйымға ешқандай қатысы жоқ ұйым өкілінің қатысуымен жасалады.Матиалдарды қабылдап болғаннан кейін бұл актінің бір данасы материалдармен бірге келген жөнелтпе құжатымен бірге қабылданған материалдарды есепке алу үшін ұйымның бухгалтериясына, ал екінші данасы кәсіпорынның жабдықтау бөліміне келіп түскен материалдардың жетіспейтіндігін жабдықтаушы ұйымға хабарлау үшін табыс етеді.Кәсіпорындар мен ұйымдарға жаңылыс келіп түскен немесе ұйымның алудан бас тартқан материалдары уақытша қабылданып, бөлек жиналады.Ондай материалдар үлгілі түрі  М-4 «кіріс ету ордері» бойынша қабылданып, баланс сыртындағы  «уақытша сақтауда тұрған материалдық қорлар» деп аталатын шотта есептелінеді.

21 ҚЕХС валюта бағамының өзгерісінің салдары.Шетелдік валюта бағамынық өзгеруі-Субъект шетелдік валютанық бағамы өзгерген жағдайда осы өзгерістіқ күнінен бастап аудару рәсімдерін қолдану қажет.Субъектінің функционалдық валютасы субъектіге жататын негіз құраушы операцияларды,оқиғалар мен жағдайларды көрсетеді.Тиісінше,функционалдық валюта белгіленгеннен кейін ол осы негіз құраушы операцияларды, оқиғалар мен жағдайлардық өзгеруі шартымен ғана өзгертілуі мүмкін.Мысалы, негізінен, тауарлар мен қызметтердіқ сату бағасына әсер ететін валютанық өзгеруі субъектініқ функционалдық валютасынық өзгеруіне әкелуі мүмкін.Шетелдік валюта бағамынық өзгеру әсері перспективалы түрде ескеріледі.Басқа сөзбен айтқанда, субъект өзгерген күнгі валютанық айырбас бағамын пайдалана отырып, барлық баптарды жақа функционалдық валютаға ауыстырады.Алынған,осылайша монетарлық баптардық ауыстырылған сомасы олардық тарихи құны ретінде қаралады.Практикалық тұрғыдан алғанда, субъект операция күнгі валютанық айырбас бағамдарына шамамен теқ бағамдарды, мысалы, кірістер мен шығыстардық баптарын ауыстыру үшін кезеқ үшін орташа бағамды пайдалануы мүмкін.Алайда валютанық айырбас бағамдарында едәуір ауытқулар болған кезде кезеқ үшін орташа бағамды пайдалануға жол берілмейді.Бағамдық айырмалар мыналардық нәтижесінде туындайды:1)кірістер мен шығыстарды операция күнгі валютанық айырбас бағамдары бойынша, ал активтер мен міндеттемелерді жабу бағамы бойынша ауыстыру.Осындай бағамдық айырмалар пайданық немесе залалдық құрамында танылған кірістер мен шығыстардық баптары бойынша да, капиталда тікелей танылатын баптар бойынша да туындайды;2)алдыңғы жабу бағамынан айырмашылығы.Бағамдық айырмалар шоғырландырылған шетелдік қызметке жататын, бірақ толық меншікте емес болса, ауыстырудан туындайтын және азшылық үлесіне жататын жинақталған бағамдық айырмалар азшылық үлесіне жатады және шоғырландырылған баланста онық бір бөлігі ретінде танылады.Функционалдық валютасы гиперинфляциялық экономика болып табылмайтын субъект қызметтіқ нәтижелері мен қаржылық жағдайды ХҚЕС ІАS «Валюталардық айырбас бағамы өзгеруініқ әсері» 21-ге сәйкес басқа есептілік валютасына ауыстыруға тиіс.Шетелдiк валютамен жасалған операциялар болып, субъект шетелдік вавалютаға мүлiк сатып алатын немесе сататын шетелдiк волютамен кредиттер алатын не болмаса беретiн, шетелдiк волютаға активтердi ауыстырып, активтерде сататын мәмiлелер табылады.Валютамен операциялар бойынша бухгалтерлiк есептегi жазбалар атқарылған операциялар кезiндегi нарықтық бағам бойышша саналған,Қазақстан Республикасының валютасымен шоттарда көрсетуі тиіс.Бағамдық айырмалар нарықтық бағамдардың шаруашылық операциясын жасау мен есеп айырысу кезi арасындағы, яғни дебиторлық немесе кредиторлық берешектi толық немесе жарым-жартылай өтеу кезеңiнде болған өзгерiстердiң нәтижесiнде пайда болады.Бағамдық айырмалар мынандай жағдайда пайда болады:а)импортық операцияларда ұлттық валютадағы тауардың мәмiлелiк құны баламасының шот-фактурада(инвойсте) көрсетiлген уақытты, ақшалaй қаражатты,оны бағалауға дейiнгi немесе  жабдықтаушылар мен мердiгерлермен есеп айырысу бойынша пайда болған дебиторлық немесе кредиторлық берешектi кеміту жолыменен аудару ай-күнi, жылы арасында.Мысалы:Кәсіпорын есеп құжaттapын жазған күнiндегi 1 долларға 123,5 теңге нарық 6ағамы бойынша 2000 долл. материал сатып алды.Материалдарды кіріске алғанда мынандай бухгалтерлiк жазбалар жасау қажет:«Материалдар»шот дебетi.«Төленуге тиiстi шоттар» шот  кредитi 257000 теңге (2000 долл.·123,5).I нұсқa:Төлем 1 долл. 124,2 теңге болған доллар бағамы кезiнде 20 куннен соң жасалды.«Төленуге тиiстi шоттар» шот дебетi.«Ел iшіндегi валюталық  шоттағы ақша» шот кредитi 248400 теңге (2000 долл. ·124,2).Tepic бағамдық айырма пайда болды (шетелдiк жабдықтаушы алдындағы кредиторлық берешек 257 000 теңге, бағам өзгеруi салдарынан 248 400 теңге нақтылай төленедi), бұл бухгалтерлiк жазбада былайша көрсетiледi:«Бағам айырмасы бойыша шығындар»шот дебетi.«Төленуге тиicтi шоттар» шот кредитi 1400 теңге (248 400-257 000= 8600).

36 ХҚЕС сәйкес құнсыздануға жататын активтерді анықтау.Активтің қаржылық жағдай туралы есептік құны өтелетін сомадан асқан кезде, ол құнсызданды деп есептеледі.Активтің құнсыздануынан шығынның туындау мүмкіндігін көрсететін кейбір белгілер сипатталған.Осы белгілердің кез келгені анықталған жағдайда, ұйым өтелетін соманың ресми есебін жасауы тиіс.Осы Стандарт құнсызданудан болатын шығын белгілері жоқ болса, ұйымның өтелетін сомаға ресми есеп жасауын талап етпейтін 10-тармақта көзделген жағдай бұған кірмейді.Ұйым əрбір есепті күні активтің мүмкін болатын құнсыздану белгілерінің болуын анықтауға міндетті.Кез келген осындай белгі анықталған жағдайда ұйым активтің өтелетін сомасын бағалауы тиіс.Бұған қоса, қандай да болсын құнсыздану белгісінің бар-жоғына қарамастан, ұйым:(а) пайдалы қызмет мерзімі шектеусіз материалдық емес активті немесе пайдалану үшін əлі қол жетпейтін материалдық емес активті оның қаржылық жағдай туралы есептік құнын оның өтелетін сомасымен салыстыру арқылы құнсыздану мəніне жыл сайын сынақтауға міндетті.Құнсыздануға ондай сынағы жылдық кезең ішінде кез келген уақытта, ол жыл сайын тап сондай уақытта қайталанып отырған жағдайда, орындалуы мүмкін.Əр түрлі материалдық емес активтер əртүрлі уақытта құнсыздануға сынақталуы мүмкін.Алайда, егер мұндай материалдық емес актив бастапқыда ағымдағы жылдық кезеңнің ішінде танылған болса.

38 ХҚЕС М.Е.А есебі.Сатып алу есебі, тану және бағалау.Материалдық емес актив – бұл физикалық нысаны жоқ бірегейлендірілетін ақшалай емес актив.Материалдық емес актив: осы активке қатысты болашақ экономикалық табыстар ұйымға келетіні ықтимал болса ғана; және активтің өзіндік құны сенімді бағаланатын болса ғана танылуы тиіс.Ұйым активтің пайдалы қызметінің мерзімінде қолданылатын экономикалық талаптардың жиынтығын әкімшіліктің ең дұрыс бағалауын көрсететін негізделген және нығайтылатын рұқсаттарды пайдалана отырып,болашақтағы экономикалық табыстардың ықтималдығын бағалауға міндетті.Мұндай актив:1) бөлектенетін болса,яғни тиісті шарттан,активтен немесе міндеттемеден бөлек немесе сонымен бірге кәсіпорыннан бөлек алуға және сатуға,беруге,лицензиялауға,жалға беруге немесе ауыстыруға мүмкін болса; немесе 2) осы құқықты беруге немесе кәсіпорыннан немесе басқа құқықтар мен міндеттемелерден бөліп алуға болады ма, жоқ па, оған қарамастан, шарттық немесе басқа да заңды құқықтар нәтижесінде туындаса,сәйкестендірілетін болып табылады.Ұйым бастапқы тану күні қолда бар деректерге сүйене отырып және сыртқы дерек көздерінен алынған деректерге басымдық бере отырып, активтерді пайдаланудан түсетін болашақ экономикалық кірістердің түсуімен байланыстыратын айқындылық дәрежесін бағалау үшін кәсіби пікірлерді пайдалануға тиіс.Әдетте материалдық емес активті сатып алған кезде ұйым өтейтін құн ұйымға осы активтен болашақ экономикалық табыстың келу мүмкіндігіне қатысты күтулерді көрсетеді.Басқаша айтқанда, келетін табыстың уақыты және мөлшерінің белгісіз болуына қарамастан, ұйым сол экономикалық табыстың келуін күтеді.Тиісінше бөлек сатып алынған активтерге қатысты тану үшін 21(а) тармағымен белгіленген ықтималдылық талабы әрқашан қанағаттандырылған болып табылады.Қосымша түрде жеке сатып алынатын материалдық емес активтердің құны шынайы түрде өзгертілуі мүмкін.Бұл сатып алу ниеті қолма-қол немесе басқа монетарлық активтер нысанында жүзеге асырылған кезде ерекше дұрыс болады.Бөлек сатып алынған материалдық емес активтің өзіндік құны:(a) оның сатып алу құнынан, соның ішінде импорттық баждарды және сауда жеңілдіктерін шегеруден кейінгі сатып алуға салынатын өтелмейтін салықтардан,сауда жеңілдіктері мен қайтарылымдардан;және (b)активті мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге жұмсалған кез келген тікелей шығындардан тұрады.Тікелей шығындардың мысалы ретінде:(a) активті жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге байланысты пайда болатын қызметкерлерге сыйақы төлеу (19 Қызметкерлерге берілетін сыйақылар ҚЕХС-да (IAS) берілген анықтамаға сәйкес);(b)активті жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге байланысты пайда болатын кәсіби қызметтерді өтеу бойынша шығындар; және (с)активтің тиісті жұмыс істеуін тексеруге жұмсалған шығындар болып табылады.Төменде материалдық емес активтің өзіндік құнының бөлігі болып табылмайтын шығындардың мысалдары келтірілген:(a) жаңа өнімді немесе қызметті енгізуге жұмсалған шығындар (өнімді жарнамалауға және өткізуге жұмсалған шығындарды қоса алғанда);(b)шаруашылық қызметті жаңа жерде немесе клиенттердің жаңа санатымен жұмыс істеуге жұмсалған шығындар (қызметкерлерді әзірлеуге және оқытуға жұмсалған шығындарды қоса алғанда); және (с) әкімшілік және басқа да жалпы үстеме шығындар.

40. Гиперинфляциялық экономика жағдайындағы есептілік.Инфляцияны әртүрлі белгілері негізінде жіктейді.Инфляцияның баға өсуінің қарқыны бойынша мынадай типтері болады:1.Бірқалыпты – жылына 10% – ға дейін;2.Шоқырақтау – жылына 20% – дан  200% – ға дейін;3.Гиперифляция – жылына 1000% – ға дейін.Қаржылық есеп беруді құру үшін сәйкес түзетулер қажет болатын жағдайдағы инфляция денгейін бірден анықтауға болмайды.Әдетте, мұндай деңгейді гиперинфляция деңгейімен байланыстырады.Қаржылық есеп берудің мақсаттары үшін гиперинфляцияның пайда болуын куәландыратын шарттар:-тұрғылықты халық өздерінің қорланымдарын натуралды нысанда немесе тұрақты шетел валютасыңда ұстайды;-ақшалай активтер мен міндеттемелер салыстырмалы тұрақты шетел валютасы негізінде есептелінеді.Гиперинфляция жағдайында егер есеп объектілерінің ақшалай бағалануы есеп беру кезеңіне ақша бірлігінің сатып алу қабілеттілігін көрсеткен жағдайда ғана қаржылық есеп берудің тәжірбиелік мәні болады.Бағалар жалпы және ерекше сипаттағы бірқатар факторлардың әсерінен өзгереді.Олар мынадай себептерге байланысты:-нарықтың толуымен байланысты сұраныстың өзгеруі;-автоматты түрде жинауға көшумен байланысты ақауды түзетуге еңбек шығындарын төмендету;-инфляцияға байланысты тауарлар, жұмыстар мен қызметтердің жалпы қымбаттауы.Гиперинфляция кезеңінде ақшалай активтер номиналдық көлемі бойынша бекітілген бола отырып, сатып алу қабілеттілігін жоғалтады.Бұның салдарына инфляция қарқыны жоғары және активтердің айналымдылығы төмен болған сайын көбейетін зиян пайда болады.Компанияға ақшалай активтерден гөрі ақшалай міндеттемелер тиімді, өйткені олар уақыттар бойында төлемдерді жылжыта отырып, шығындарды қысқартуға мүмкіндік береді.Бірақ та, гиперинфляция кезінде кредиторлар төлемдерді төлеу уақытын кейіндеткісі келмеуі және сату бағасына қосымша сомалар қосады.Егер ақшалай міндеттемелер бағаның өсу индексіне байланысты болса, онда оның жалпы монетарлық зиянды есептегенде мәні болмайды.Гиперинфляция жағдайында ақшалай активтер мен міндеттемелердің тұрақты валютадағы көрінісі қолданылады.Бұл монетарлық зиян және пайдаға белгілері бойынша қарама-қайшы болып келетін есеп берудегі бағамдық айырманың көрінісіне әкеледі.Осылайша инфляция жағдайында шығындардың орнын толтыру қамтамасыз етіледі.

8 ҚХЕС есеп саясатындағы өзгерістер.Ұйым өзінің есеп саясатын:(а) ХҚЕС-мен талап етілген; немесе(b)       қаржы есептілігі операцияның, басқа оқиғалардың немесе жағдайлардың ұйымның қаржылық жай-күйіне, оның қызметінің қаржылық нәтижелеріне немесе ақша қаражатының қозғалысына әсер етуі туралы сенімді және неғұрлым маңызды ақпарат беруіне әкеп соғатын болса ғана өзгертуге міндетті.Қаржы есептілігін пайдаланушыларда ұйымның қаржы жағдайындағы, қызметінің қаржылық нәтижелеріндегі және ақша қаражатының қозғалысындағы үрдістерді айқындау үшін белгілі бір уақыт кезеңінде ұйымның қаржы есептілігін салыстыру мүмкіндігі болуы тиіс.Осылайша, әрбір кезеңде және бір кезеңнен келесі кезеңге дейін есеп саясатындағы өзгеріс 14-тармақтағы талаптардың біріне сәйкес келген жағдайларды қоспағанда, бірдей есеп саясаты қолданылады.Келесі іс-әрекеттер есеп саясатының өзгерістері болып табылмайды:(а)                    есеп саясатын бұрын болғандардан мәні бойынша айырмашылығы бар операцияларға, басқа оқиғаларға немесе жағдайларға қолдану; және(b)          жаңа есеп саясатын бұрын болмаған немесе маңызды болмаған операцияларға, басқа оқиғаларға немесе жағдайларға қолдану.Активтерді қайта бағалау саясатын 16 Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар (IAS) ХҚЕС-ына немесе 38 Материалдық емес активтер (IAS) ХҚЕС-ына сәйкес бірінші қолдану есеп саясатының осы Стандартқа сәйкес емес, 16 (IAS) немесе 38 (IAS) ХҚЕС-ына сәйкес қайта бағалау ретінде қарастырылатын өзгерістер болып табылады.Есеп саясатындағы өзгерістерді қолдану:(а)ұйым есеп саясатындағы қандай да болмасын ХҚЕС есеп саясатындағы, егер олар бар болса, сәйкес алғашқы қолдану салдарынан болған өзгерісті, осы ХҚЕС-тың өзінде ескеруге міндетті; және(b)         ұйым осы өзгеріске қолданылатын нақты өтпелі ережелер жоқ қандай да болмасын ХҚЕС алғашқы қолданған кезде есеп саясатын ауыстырады немесе ол есеп саясатын ауыстырған кезде ол осы өзгерісті ретроспективалық түрде қолдануға міндетті.Осы Стандарттың мақсаты үшін қандай да болмасын ХҚЕС-тың ертеректегі қолданысы мерзімінен бұрын қолдану есеп саясатын ерікті түрде өзгерту болып табылады.Нақты операцияға, басқа оқиғаға немесе жағдайға қолданылуы мүмкін ХҚЕС  болмағанда, ұйымның басшылығы 12-тармаққа сәйкес есеп саясатын  қаржы есептілігінің стандарттарын әзірлеу үшін ұқсас концептуалдық негізді пайдаланатын стандарттарды әзірлейтін осындай өзге ұйымдардың неғұрлым жаңа құжаттарынан қолдана алады.Егер осындай құжаттарға өзгерістер енгізуден кейін ұйым есеп саясатына өзгерістер енгізуді шешсе, онда осындай өзгеріс есеп саясатындағы ерікті өзгеріс ретінде ескеріледі және ашылады.Ретроспективалық қолдану.Есеп саясатындағы өзгеріс 19(а) немесе (b) тармақтарына сәйкес ретроспективалық түрде қолданылған кезде 23-тармақтың ережелерін ескере отырып, ұйым  ең ерте ұсынылған кезеңдегі меншікті капиталының әрбір қозғалған құрамдас бөлігінің кіріс сальдосын және  есептілікте берілген алдыңғы әрбір кезеңде ашылған тиісті басқа сомаларды, егер жаңа есеп саясаты үнемі қолданылатын болса, түзетуге міндетті.

№26 Қаржылық активтердің есебі.Қаржылық актив дегеніміз төмендегідей кез келген актив:(а)                  ақшалай қаражатты;(b)       басқа ұйымның үлестік құралын;(с)                    басқа ұйымнан ақшалай қаражатты немесе басқа да қаржы активтерін алу; немесе басқа ұйыммен қаржы активтерін немесе қаржы міндеттемелерін өзіңе тиімді жағдайда ауыстыру келісімшарт құқығы; немесе (d)      ұйымның өз қор құралдарымен жасалатын немесе жасалуы мүмкін келісімшарт және: ұйымның жеке акциялардың ауыспалы санын алу міндеттемесінің болуы немесе пайда болуы мүмкін туынды емес құрал; немесе ақша қаражатының бекітілген мөлшерін немесе басқа қаржылық активті ұйымның өз қор құралдарының бекітілген санына айырбастаудан басқа жолмен төленетін немесе төленуі мүмкін туынды қаржылық құрал.Осы мақсат үшін ұйымның өз қор құралдары 16А және 16В тармақтарына сәйкес қор құралдары деп жіктелген мерзімнен бұрын өтеу құқығы бар қаржы құралдарды, ұйымға басқа тарапқа ұйымның нетто-активтерінің пропорциялық үлестерді тарату міндетін тек жоюдан соң жүктейтін құралдарды қоспайды және 16С және 16 D тармақтарына сәйкес қор құралдары ретінде немесе ұйымның өз қор құралдарының болашақ түсімі немесе жеткізілуі үшін келісімшарттар болатын құралдар ретінде жіктеледі.Қаржы активі және қаржы міндеттемесі бір-біріне қарсы есепке алынуы тиіс, ал нетто сома қаржылық жағдай туралы есепте тек қана мынадай жағдайларда ұсынылуы тиіс:(а)   ұйым ағымдағы уақытта танылған сомаларды есептеуге заңды құқығына ие болған жағдайда; және(b) ұйымның не қарсы талаптарды есептеу жолымен есеп айырысу жасау, не бір уақытта активті өткізіп және міндеттемені орындау ниеті болған жағдайда.Тануды тоқтату талаптарына түспейтін қаржы міндеттемесі беруді есептеу кезінде  ұйымның жіберілген активтің және қатар жүретін міндеттеменің өзара есептелуін шығаруға құқығы жоқ.Ұйым қаржы активін және қаржы міндеттемесін есептеу үшін қаржылық жағдай туралы есебінде танылған сомаларды өзара есептеу үшін заңды түрдегі құқығына ие болуы керек.Ұйым танылған сомаларды өзара есепке алуға уақытша құқыққа ие бола алады, мысалы, өзара есепке алу немесе регрессіз берешектің қандай да бір нысаны туралы бас келісім аясында, алайда осындай құқықтардың болашақта болатын қандай да бір жағдай басталғанда, әдетте, контрагент өзінің міндеттемесін орындамаған жағдайда заңды күшіне ие болады.Тиісінше, осындай схема өзара есепке алу талаптарына сәйкес келмейді.Осы стандарт басқа құралдардың сипаттамасын жасау үшін сатып алынған жекелеген қаржы құралдарының топтары болып табылатын «синтетикалық құралдар» деп аталатындарға арналған арнайы әдісті көздемейді.Мысалы, өзгермелі пайыздық мөлшерлемесі бар пайыздық своппен біріктірілген, өзгермелі пайыздық мөлшерлеме бойынша есептелген төлемдерді алуды болжайтын және белгіленген пайыздық мөлшерлеме бойынша есептелген төлемдерді орындауды болжайтын ұзақ мерзімді борыштық міндеттемелер белгіленген мөлшерлемесі бар ұзақ мерзімді борыштық міндеттемені синтездейді.«Синтетикалық құралдар» құрамындағы әрбір жеке алынған  қаржы құралы  өзінің жеке талаптарымен келісімшарттық құқықты немесе міндеттемені білдіреді, бұл ретте әрқайсысы жеке берілуі немесе өтелуі мүмкін.Әрбір қаржы құралы басқа қаржы құралдары ұшыраған тәуекелдіктерден айырмашылығы болуы мүмкін тәуекелдіктерге ұшырауы мүмкін.Тиісінше, «синтетикалық құралдар» құрамындағы бір қаржы құралы актив, ал екіншісі міндеттеме болып табылғанда, олар бір-біріне қарсы есептеледі және 42-тармақта айқындалған өзара есептеу талаптарына сай келген жағдайды қоспағанда,  нетто-негізде ұйым қаржылық жағдай туралы есебінде ұсынылмайды.

AAAAAAAA

Акционерлік қоғамдардағы резервтер мен резервтік капитал есебі.Резервтік капитал кәсіпорындардың бөлінбейтін пайдасынан аударымдар есебінен құрылатын меншікті капиталының бір бөлігі.Резервтік капиталды қалыптастыру  мен қолдану тәртібі қолданыстағы заңдылықтармен және құрылтайшы құжаттармен анықталады.Акционерлік қоғамдардың резервтік капиталының мөлшері жарияланған жарғылық капиталдың 15 пайыз мөлшерінен кем болмауы тиіс.Резервтік капитал кәсіпорынның әр түрлі шығындары мен зияндарын жабу үшін, сол сияқты бөлінбейтін пайда жеткіліксіз болған жағдайда, артықшылығы бар акциялардың иелеріне дивидендтер төлеу үшін қолданылады.Заңмен талап етілетін резервтік капиталдың есебін жүргізу үшін 5410 «Құрылтайшы құжаттармен белгіленген резервтік капитал» пассивті шоты арналған.Резервтік капитал құрылған кезде келесідей бухгалтерлік жазба беріледі:Дт  5510 Кт  5410.Резервтік капитал әр түрлі зиянды жабуға немесе дивиденд төлеуге жұмсалған кезде:Дт  5410 Кт  5510, Кт  3030.Құрылтайшы құжаттармен белгіленген резервтерден басқа активтерді қайта бағалаудан алынған айырмашылықтар да резерв ретінде танылып есептен шығарылғанға дейін капитал шоттарында есепке алынады және ол ұйымның есеп саясатында көрсетілуі керек.Негізгі құралдар қайта бағаланған кезде:Дт  2410 Кт  5420.Негізгі құралдардың жинақталған тозу сомасы да қайта бағаланған кезде:Дт  5420 Кт  2420.Негізгі құралдардың пайдалы қызмет ету мерзімі аяқталғанға дейін резервтік капиталдағы сомалар жыл сайын бірдей сомада бөлінбейтін пайдаға қосылып отырылады:Дт  5420 Кт  5510.

Акцияға негізделген төлемдер есебі.Акцияға негізделген төлемдердің барлық есебі анықталған, оған қоса:(а) есебі үлес құралдарымен өндірілетін акцияға негізіндегі болжалды төлемдер операциялары.Бұл жерде кәсіпорын кәсіпорындардың үлестік құралдарына өтем есебінде тауарлар мен қызметтер алады (акцияларды немесе акцияларға арналған опциондарды қосқанда).(b)        ақшалай өндірілетін акцияға негізделген болжалды төлемдер операциялары, мұнда кәсіпорын тауарларды немесе қызмет көрсетуді ұсынушының алдында кәсіпорын акцияларының бағасына (немесе құнына) немесе кәсіпорынның басқа да үлестік құралдарына негізделген төлем жасалған жағдайда міндеттемелер қабылдайды; және (с)        кәсіпорын тауарлар мен қызметтерді ұсынылатын немесе сатып алатын және келісімшарт кәсіпорынға немесе бұл тауарлар мен таңдау қызметтерін ұсынуға үлестік құралдарды шығару арқылы немесе ақшалай (немесе басқа да активтермен) түрде есепті жүзеге асыру мүмкіндігін беретін операциялар.Есебі ақшалай өндірілетін акциялар негізіндегі болжалды төлемдер операцияларына акция құнының өсуінен пайда табу құқығы кіреді.Мысалы, кәсіпорын қызметтерге акция құнының өсуінен пайда алу құқығын олардың сыйақы пакеттерінің бөлігі ретінде ұсына алады, белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір деңгейімен салыстырғанда кәсіпорын акциялары бағасының өсуіне негізделіп есептелетін сома нәтежиесінде қызметкерлер болашақтағы ақша қаражаттарын (үлестік құралдарды емес) алу құқығына ие болады.Кәсіпорын сонымен қатар, өзінің қызметкерлеріне болашақта оларға акцияларға (акцияға арналған опциондарды орындау бойынша шығаруға тиесілі акцияларды қоса алғанда) міндетті тәртіпке (мысалы, жұмыстан шығу кезінде) не қызметтердің таңдауы бойынша өтей алатын құқықтары алдағы уақытта ұсыну тәсілі арқылы ақшалай төлем алуға құқылы.Тану.Кәсіпорын акцияға негізделген төлем операциясы нәтижесінде ұсынылған немесе сатып алынған тауарларды немесе қызметтерді тауар мен қызмет алу сәтінде тануы тиіс.Кәсіпорын егер тауарлар мен қызметтер есебі үлестік құралдар немесе міндеттемелер арқылы өндірілетін акцияға негізделген төлем операциялары нәтижесінде ұсынылған болса, егер тауарлар мен қызметтер есебі ақшалай өндірілген акцияға негізделген төлем операциялары нәтижесінде өндірілген болса, өз капиталында сәйкес келетін өсуді тануы тиіс.Егер тауарлар мен қызметтер актив түрінде тану белгілеріне жауап бермейтін акцияға негізделген төлем операциясы нәтижесінде ұсынылған немесе сатып алынған болса, кәсіпорын оларды шығын ретінде тануы тиіс.Ауысу шарты болған жағдайда тану.Егер қызметкерлерге берілген акция негізіндегі қарыздар тез арада берілсе, онда қызметкерден акция негізіндегі қарызын өтеу құқығын алғанша қызмет көрсетудің белгілі кезеңінің аяқталғанын талап етпейді.Басқа дәлел болмаған жағдайда кәсіпорын қызметкерлерге акция негізіндегі қарыздарды өтеу есебіндегі көрсетілген қызметтердің ұсынылғаны жөнінде рұқсат қабылдауы тиіс.Бұл жағдайда үлестік құралдардың ұсынылған күніне кәсіпорын толық көлемде қызметтердің ұсынылғанын тануы тиіс, сонымен қатар міндеттерді немесе капиталда сәйкес өсуді тануы тиіс.Егер акция негізіндегі төлемдерді ұсыну құқығы контрагентке қызмет көрсетудің белгілі аралығын аяқталғанға дейін ұсынылмаса, бұл жағдайда кәсіпорын контрогентке бұл төлемдерді өтеу есебінде көрсетілуі тиіс қызметтерді болашақта осы құралдарға ауыстыру құқығы аралығы ағымында ұсынылуына рұқсат беруін қабылдауы тиіс.Кәсіпорын бұл қызметтерді контрагнеттерге ауысу аралығы ағымында көрсетілгенін ескеруі және сол арқылы міндеттемелерде немесе капиталда сәйкес өсуді тануы тиіс.Ұйым алынған тауар немесе көрсетілген қызметтті арнайы анықтай алатын/алмайтындығына қарамастан өз есептілігінде меншікті капитал акцияларына негізделген төлем операциялары, төменде берілгендерді қоса алғанда, үшін осы Стандартты басшылыққа алуы тиіс:(а) меншікті капитал акцияларына негізделген төлем операциялары, төлемдер операцияларын;(b) меншікті капитал акцияларына негізделген төлем операциялары; және(с) ұйым тауарларды немесе қызмет көрсетулерді алатын немесе сатып алатын және келісімнің талаптары ұйымға немесе осы тауарларды, немесе қызмет көрсетулерді жеткізушіге негізінде ұйым операция бойынша не ақша қаражаттарымен (немесе басқа активтермен), не акциялар шығару арқылы есеп айырысуды жүзеге асыра алатын таңдауды ұсынатын операцияларды қоса алғанда, акцияға негізделген барлық төлемдер операцияларын есепке алуды болжаған кезде қолдануы тиіс.Акцияларға негізделген, есеп айырысу ақша қаражаттарымен жүргізілетін төлемдер операциялар үшін ұйым сатып алынған тауарларды немесе қызмет көрсетулерді және міндеттемелердің әділ құны бойынша туындаған міндеттемені өлшеуі тиіс.Міндеттеме өтелмейінше ұйым міндеттемелердің әрбір есепті күнгі, сондай-ақ міндеттемелер бойынша есеп айырысу күнгі әділ құнын кезең ішіндегі пайданың немесе залалдың құрамындағы міндеттеменің әділ құнындағы өзгерісті тани отырып қайта бағалауы тиіс.

Ақша қаражаттары және олардың баламалары.Ақша қаражаттарының баламалары инвестициялар және басқа да мақсаттардан гөрі, ең алдымен қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеуге арналған.Ақша қаражаттарының баламалары ретінде жіктелуі үшін инвестиция ақша қаражаттарының белгілі бір сомасына оңай айналуына және құн өзгерісінің болмашы тәуекелдігіне ұшырауы тиіс.Осылайша, әдетте инвестиция ақша қаражаттарының баламасы ретінде, оның қысқа мерзімі, айталық, үш ай немесе сатып алу күнінен бастап одан аз өтеу мерзімі болған кезде ғана жіктеледі.Меншікті капиталға салынған инвестициялар, егер олар, негізінен, ақша қаражаттарының баламалары болып табылмағанда ғана, мысалы, оларды өтеу күніне дейін көп ұзамастан сатып алынған артықшылықты акциялары болған және сатып алудың нақты күні көрсетілген жағдайда ақша қаражаттарының баламаларынан алынып тасталады.Банк несиелері әдетте қаржы қызметі ретінде қарастырылады.Алайда, кейбір елдерде талап ету бойынша өтелетін банктік овердрафттар (банк берешектер) ұйымның ақша қаражаттарын басқарудың ажырамас бөлігі болып табылады.Мұндай жағдайларда банктік овердрафттар ақша қаражаттары мен баламаларының құрамдас бөліктері ретінде енгізіледі.Банктегі шот бойынша сальдоның оң сипатынан теріс сипатына жиі ретте өзгеріп тұруы банктермен осындай келісімдердің өзіне тән белгісі болып табылады.Ақша қаражаттарының қозғалысына баптар, ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаттары баламаларының құрамында бөліктері арасындағы қозғалыс жатпайды, өйткені бұл құрамдас бөліктер операциялық, инвестициялық қызмет пен қаржы қызметінің бөлігі емес, ұйымның ақша операцияларын бақылаудың және реттеудің бір бөлігі болып табылады.Ақша операцияларын бақылауға және реттеуге ақша қаражаттарының баламаларына артық ақша қаражаттарын инвестициялау жатады.Ақша қаражаттарының баламалары – алдын ала белгілі ақша қаражаттары сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы тәуекелдікке ұшырайтын қысқа мерзімді, жоғары өтімді салымдар.Ақша қаражаттарының баламалары инвестициялар және басқа да мақсаттардан гөрі, ең алдымен қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеуге арналған.Ақша қаражаттарының баламалары ретінде жіктелуі үшін инвестиция ақша қаражаттарының белгілі бір сомасына оңай айналуына және құн өзгерісінің болмашы тәуекелдігіне ұшырауы тиіс.Осылайша, әдетте инвестиция ақша қаражаттарының баламасы ретінде, оның қысқа мерзімі, айталық, үш ай немесе сатып алу күнінен бастап одан аз өтеу мерзімі болған кезде ғана жіктеледі.Меншікті капиталға салынған инвестициялар, егер олар, негізінен, ақша қаражаттарының баламалары болып табылмағанда ғана, мысалы, оларды өтеу күніне дейін көп ұзамастан сатып алынған артықшылықты акциялары болған және сатып алудың нақты күні көрсетілген жағдайда ақша қаражаттарының баламаларынан алынып тасталады.Банк несиелері әдетте қаржы қызметі ретінде қарастырылады.Алайда, кейбір елдерде талап ету бойынша өтелетін банктік овердрафттар (банк берешектері) ұйымның ақша қаражаттарын басқарудың ажырамас бөлігі болып табылады.Мұндай жағдайларда банктік овердрафттар ақша қаражаттары мен баламаларының құрамдас бөліктері ретінде енгізіледі.Банктегі шот бойынша сальдоның оң сипатынан теріс сипатына жиі ретте өзгеріп тұруы банктермен осындай келісімдердің өзіне тән белгісі болып табылады.Субъект ақша қаражаты мен олардың эквиваентінің құрамдас бөліктерін ашуға және сомаларды ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте бухгалтерлік баланстағы эквивалент сомаларымен салыстыруды өзінің есебінде беруге тиіс.Субъект субъектіде бар, бірақ субъект пайдалану үшін қол жетімсіз ақша қаражаты мен ақша қаражаты баламаларының едәуір қалдықтарының сомасын ашуға тиіс.Ашудан басқа субъект осы сомалар бойынша басшылықтың тиісті түсіндірмесін келтіруге тиіс.Субъектінің пайдалануы шектеулі болуы мүмкін ақша қаражаты мен ақша қаражаты баламаларының мысалдарының біріне пайдалануы валюталық немесе қандай да болмасын өзге реттеу заңнамасымен шектелген қаражатты келтіруге болады.Овердрафт дегеніміз кәсіпорынның иелігіндегі, яғни активті шоттың қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған кредиттік қалдық.Бұл сома қысқа мерзімді міндеттеме болып табылады және кредиторлық борыш ретінде есептеледі.Овердрафт кәсіпорындар мен ұйымдардың банк мекемесі арқылы басқаоһларға төленген қаржысы (сомасы) есеп айырысу шотындағы қалдық сомадан артық болған уақытта ғана пайда болады.Егер овердрафт үлкен көлемде болатын болса, онда бұл сома кәсіпорынның балансында немесе өз алдына жасалған түсіндірмелі құжатында бөлек көрсетілуі тиіс.

Ақша қаражаттарының есебі және олардың баламалары.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп кезең ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді оларды операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметі бойынша жіктей отырып ұсынылуы тиіс.Ұйым операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметінен түскен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді өзінің қызметінің сипатына неғұрлым сәйкес келетіндей береді.Қызмет түрлері бойынша жіктеу пайдаланушыларға осы қызметтің ұйымның қаржы жағдайына әсер етуін, оның ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарының баламаларының сомасын бағалауға мүмкіндік беретін ақпаратты қамтамасыз етеді.Бұл ақпарат сонымен бірге қызмет түрлері арасындағы өзара байланысты бағалау үшін де пайдаланылады.Бір операцияға әртүрлі жіктелген ақша қаражаттарының қозғалысы кіруі мүмкін.Мысалы, несие бойынша ақша қаражаттарын өтеудің құрамына пайыздарға қоса борыштың негізгі сомасы кіретін жағдайда пайыздарды құрайтын бөлігі операциялық қызмет ретінде жіктелуі, ал негізгі соманы құрайтын бөлігі қаржы қызметі ретінде жіктелуі мүмкін.Ақша қаражаттарына ұйымның кассасындағы және ағымдағы шотындағы ақша кіреді.Ақша қаражаттарының баламалары – алдын ала белгілі ақша қаражаттары сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы тәуекелдікке ұшырайтын қысқа мерзімді, жоғары өтімді салымдар.Ақша қаражаттарының қозғалысы – ақша қаражаттары мен олардың баламаларының түсімдері және төлемдері.Операциялық қызмет – ұйымның кіріс келтіретін негізгі қызметі және инвестициялық және  қаржы қызметінен айырмашылығы бар басқа қызмет.Инвестициялық қызмет – ақша қаражаттарының баламаларына жатпайтын ұзақ мерзімді активтер мен басқа да инвестицияларды сатып алу және сату.Қаржы қызметі – ұйымның меншік капиталы мен қарыз қаражаттарының мөлшері мен құрамындағы өзгерістерге әкеп соқтыратын қызмет.

Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру ХҚЕС 7 (есепті ұсынудың әдісі: тікелей жанама).Ұйым операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді, немесе: (а) тікелей әдісті пайдалана отырып беруі тиіс, бұл әдіс кезінде жалпы ақша түсімдерінің негізгі түрлері мен төлемдері туралы ақпарат ашылады; немесе (b) жанама әдісті пайдалана отырып беруі тиіс, бұл әдіс кезінде таза пайда мен шығын ақшалай емес сипаттағы операциялардың, негізгі қызметтен кез келген кейінге қалдырылған немесе есептелген өткендегі немесе болашақтағы ақша түсімдерінің немесе төлемдерінің және инвестициялық немесе қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысымен байланысты кірістердің немесе шығыстардың нәтижелері ескеріле отырып ұсынады.Ұйымдардың ақша қаражаттарының қозғалысының ағындарын көрсету үшін тікелей әдісті қолдануы құпталады.Бұл әдіс жанама әдісті қолдану кезінде алына алмайтын ақша қаражаттарының болашақ ағындарын бағалау үшін қажетті ақпаратты қамтамасыз етеді.Тікелей әдісті пайдаланған кезде жалпы ақша түсімдерінің және жалпы ақша төлемдерінің негізгі түрлері туралы ақпарат мыналардан алынуы мүмкін, не: ұйымның есептік жазбаларынан; не сатуларды, сатудың өзіндік құнын (пайыздық және соған ұқсас кіріс, және пайыздық шығыс және соған ұқсас қаржылық мекемелер үшін шығындар) мыналарды: кезең ішіндегі босалқылардағы және операциялық дебиторлық және кредиторлық берешектердің өзгерістерін;басқа ақшалай емес баптарды; және инвестициялық немесе қаржылық ақша ағындарының туындауына әкеп соқтыратын басқа да баптарды ескере отырып, пайда мен шығын туралы есептегі басқа да баптарды түзету арқылы.Жанама әдісті қолданған кезде операциялық қызметтен алынатын ақша қаражаттарының таза ағыны мыналарды:(а) кезең ішіндегі босалқылардағы және операциялық дебиторлық және кредиторлық берешектердің өзгерістерін; тозу, бағалау міндеттемелері, мерзімі кейінге қалдырылған салықтар, шетелдік валютамен жүргізілген операциялар бойынша іске асырылмаған пайда мен шығын, қауымдасқан ұйымдардың бөлінбеген пайдасы мен азшылықтың үлесі сияқты ақшалай емес баптарды ескере отырып; және нәтижесі инвестициялық немесе қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысы болып табылатын барлық басқа да баптарды ескере отырып, таза пайданы немесе шығынды түзету арқылы анықталады.Басқаша алғанда, операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының таза ағыны жанама әдісті қолдану кезінде пайда мен шығын туралы есепте ашылатын түсімдер мен шығыстарды және кезең ішіндегі босалқылар мен операциялық дебиторлық және кредиторлық берешектердегі өзгерістерді көрсету арқылы жанама әдісті пайдаланумен ұсынылуы мүмкін.

Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру ХҚЕС 7(мәні, мағынасы, қызметтің үш түрі).Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп кезең ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді оларды операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметі бойынша жіктей отырып ұсынылуы тиіс.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп оны қаржы есептілігінің қалған нысандарымен бірге пайдаланған кезде ақпарат береді, онда өзгеріп отыратын жағдайлар мен мүмкіндіктерге бейімделу үшін пайдаланушыларға ұйымның таза активтеріндегі өзгерістерді, оның қаржы құрылымын (өтімділігі мен төлем қабілетін қоса алғанда) және түсімдер мен ақша қаражаттары төлемдерінің деңгейі мен мерзімдеріне әсер ету қабілетін бағалауға мүмкіндік береді.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат ұйымның ақша қаражаттары мен баламаларын молайту қабілетін бағалау кезінде пайдалы болады және пайдаланушыларға әртүрлі ұйымдардағы ақша қаражаттарының болашақтағы түсімдері мен төлемдерінің дисконтталған құнын бағалауға және салыстыруға арналған үлгілерді әзірлеуге мүмкіндік береді.Ол сондай-ақ әртүрлі ұйымдардың операциялық көрсеткіштері туралы есептіліктің салыстырмалығын жеңілдетеді, бұл бірдей операциялар мен оқиғалар үшін есептің әр алуан әдістерін қолданудан келтірілетін әсерін жояды.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы өткен жылдардағы мәлімет ақша қаражаттарының болашақ ағындарының сомасының, уақытының және айқындығының индикаторы ретінде жиі пайдаланылады.Ол сондай-ақ ақша қаражаттарының болашақ ағындарының бұрынғы бағалауларының дәлме-дәлдігін тексеру кезінде және пайдалылық пен ақша қаражаттарының таза қозғалысы және бағалар өзгеруінің әсері арасындағы байланысты зерттеу кезінде пайдалы болады.Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді.Ұйым операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметінен түскен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді өзінің қызметінің сипатына неғұрлым сәйкес келетіндей береді.Қызмет түрлері бойынша жіктеу пайдаланушыларға осы қызметтің ұйымның қаржы жағдайына әсер етуін, оның ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарының баламаларының сомасын бағалауға мүмкіндік беретін ақпаратты қамтамасыз етеді.Бұл ақпарат сонымен бірге қызмет түрлері арасындағы өзара байланысты бағалау үшін де пайдаланылады.Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы ұйымның кіріс келтіретін негізгі қызметіне тікелей байланысты.Сөйтіп, әдеттегідей, олар таза пайданы және шығынды айқындауға кіретін операциялар мен басқа да оқиғалардың нәтижесі болып табылады.Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттары қозғалысының мысалдары мыналар болып табылады: тауарларды сатудан және қызмет көрсетулерден түскен ақшалай түcімдер;рояльти түріндегі түсімдер, қаламақылар, комиссиялық сыйақылар және табыстың басқа да түрі; тауарлар мен қызмет көрсетулері үшін жеткізушілерге берілетін ақшалай төлемдер; қызметшілерге және олардың атынан басқа тұлғаларға ақшалай төлемдер; сақтандыру ұйымының сақтандыру сыйлықтары мен талап арыздары, жылдық жарналар және басқа да сақтандыру сыйақылары ретіндегі ақшалай түсімдері мен төлемдері; егер бұлар тек қаржы немесе инвестициялық қызметтермен байланыстырылмайтын болса, ақшалай төлемдер немесе пайдаға салынатын салық төлемі немесе пайдаға салынатын салық үшін өтемақы; және коммерциялық немесе сауда мақсатында жасалатын келісімшарттар бойынша ақшалай түсімдер мен төлемдер.Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар, өйткені ол болашақ кіріс пен ақша қаражаттарын молайтуға арналған ресурстарды қалыптастыру мақсатына арналған шығыстарды айғақтайды.Танылған активке ықпал ететін шығындар ғана қаржылық жағдай есебінде инвестициялық қызмет ретінде жіктеле алады.Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының мысалдары мыналар болып табылады: жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар, материалдық емес және басқа да ұзақ мерзімді активтер сатып алуға арналған ақшалай төлемдер.Оларға капиталдандырылған әзірлеу шығындарына және меншікті өндірістің негізгі құрал-жабдықтарына байланысты төлемдер жатады; жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар, материалдық емес және басқа да ұзақ мерзімді активтер сатудан алынған ақшалай түсімдер; басқа ұйымдардың үлестік немесе борыш құралдарын және бірлескен қызметке қатысу үлестерін сатып алуға арналған ақшалай төлемдер (ақша қаражаттарының баламалары ретінде қарастырылатын осы құралдар үшін және коммерциялық немесе сауда мақсатына арналған төлемдерден басқалары); басқа ұйымдардың үлестік немесе борыш құралдарын және бірлескен қызметке қатысу үлестерін сатудан алған ақшалай түсімдер (ақша қаражаттарының баламалары ретінде қарастырылатын осы құралдар үшін және коммерциялық немесе сауда мақсатына арналған ақшалай түсімдерден басқалары); және т.б.Қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар, өйткені бұл ақпарат ұйымға капитал беретін инвесторлардың ақша қаражаттарының болашақ түсімдеріне қатысты талаптарын болжау үшін қажетті.Қаржы қызметінен түсетін ақша қаражаттары ағындарының мысалдары мыналар болып табылады:акциялар эмиссиясынан немесе басқа да үлестік құралдардан түскен ақша түсімдері;ұйымның акцияларын сатып алу немесе өтеу үшін акция иеленушілеріне ақшалай төлемдер; қамтамасыз етілмеген облигациялардан, қарыздардан, вексельдерден, қамтамасыз етілген облигациялардан, кепілдік және басқа да қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредиттерден ақшалай түсімдер; кредиттік сомаларды ақшалай өтеу; және қаржылық жалдау бойынша берешекті азайту үшін жалға алушының ақшалай төлемдері.

Аралық қаржылық есептілік, құрастыру тәртібі.Аралық қаржы есептілігінің құрамы.1 (IAS) (2007 жылғы редакция) ХҚЕС-ы қаржылық есептердің толық жиынтығын айқындайды, оған мынадай құрамдас бөліктер кіреді:(а) кезеңнің соңындағы қаржылық жағдай жөніндегі есептілік;(b) кезең ішіндегі толық табыс жөніндегі есептілік;(с) кезең ішіндегі меншікті капиталдағы өзгерістері жөніндегі есептілік; (d) кезең ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есептілік;(e) есеп саясатының елеулі элементтерінің қысқаша сипаттамасын жəне басқа да түсіндірме ескертпелерді қоса, ескертулер; жəне (f) ұйым есеп саясатын ретроспективті түрде қолданатын немесе өз қаржылық есептілігіндегі баптар жөнінде ретроспективті түрде қайта есеп беретін немесе ұйым өз қаржылық есептілігіндегі баптарды қайта жіктейтін ең бастапқы салыстырмалы кезеңнің басындағыдай қаржылық жағдай жөніндегі есептілік.Есептіліктің уақытылы тапсырылуы үшін шығындар тұрғысынан жəне бұрын берілген есептіліктегі қайталауларды болдырмау үшін, ұйым жылдық қаржылық есептілікпен салыстырғанда аралық күндердегі жай-күйі бойынша азырақ ақпарат ұсынуға мəжбүр болуы мүмкін немесе ұсынуға шешім қабылдай алады.Осы Стандарт ықшамдалған қаржы есептері жəне ішінара түсіндірме ескертулер кіретін аралық қаржы есептілігінің ең аз мазмұнын айқындайды.Аралық қаржы есептілігі жылдық қаржы есептерінің соңғы толық жиынтығымен салыстырғанда жаңартылған ақпарат ұсынуға арналған.Тиісінше, ол жаңа қызметтің жаңа түрлеріне, оқиғалар мен жағдайлар.

ББББББББББ

Бағаланатын және басқада міндеттемелер: тану, жіктеу және 37 ҚЕХС бойынша бағалау.37 ҚЕХС (IAS)  «Бағалаушылық міндеттемелер, шартты міндеттемелер, шартты активтер» стандартындағы негізгі түсініктер мен анықтамаларды қарастырайық.Бағалаушылық міндеттемелер- бұл сомасы немесе мерзімі белгісіз міндеттемелер.Міндеттемелер – бұл:1)ұйымның бар міндеттемелері (бұл не құқықтық міндеттемелер, не тәжірибеден туындаған міндеттемелер);2)өткен оқиғалардан туындаған міндеттемелер;3)экономикалық олжа жасасқан ұйымдардан келген ресурстарды реттеу.Міндеттемелерді есепте көрсету үшін мыналар қажет:1.алдағы уақытта экономикалық олжа жасасқан ұйымдар  ресурстарды пайдаланып осы міндеттемелерді жабу (ақша қаражаттары немесе басқа да активтер);2.осы міндеттемелерді жабуға қанша  ресурстар қажет екендігін анықтау мүмкіндігі, яғни оны бағалау.Міндеттемелердің есебі тек оқиға болған жағдайда ғана көрсетілуі мүмкін, егерде тұрағына міндеттемелері бойынша жабу сомасын жібере алатындай қарама-қарсы жақ (кредитор) бар болса.Міндеттемелейтін оқиғалар – бұл оқиғалар не құқықтық міндеттемелер, не тәжірибеден туындаған міндеттемелермен байланысты болса, нәтижесінде ұйымның бұл міндеттемелерді жабуда нақты  альтернатива жоқ.Яғни, ағымдағы  міндеттемелердің пайда болуына әкелетін өткен оқиғалар міндеттемелейтін оқиғалар деп аталады.Мысалы:Заң бойынша, алты ай ішінде өндірістік қалдық шығаратын  ұйым  фильтрлер құруы керек.Егер бұл шарт орындалмайтын болса, онда ұйымға өндірісті жабуға дейін әкелетін айып салынады.Мұның өзі товар, жұмыс, қызметті орындаудағы кестені бұзуға әкелсе және осыған сәйкес келісім-шарт бойынша да айып төлеуге.Заң талаптарын бұзу және сонымен қатар келісім талаптарының нетижесінде алдағы уақытта ұйым белгілі бір шығындар шегеді.

Байланысты тараптар.Байланысты тараптармен операцияларды анықтау және ашып көрсету.Топтағы басқа байланысты тараптармен операциялар және өзара есеп айырысулар туралы ақпарат ұйымның қаржы есептілігінде ашып көрсетіледі.Байланысты тараптармен топ ішіндегі операциялар және өзара есеп айырысулардың өтелмеген сальдосы топтың шоғырландырылған қаржы есептілігін дайындау кезінде алып тасталады.Байланысты тараптар арасындағы өзара қатынастар – сауда мен бизнестегі әдеттегі құбылыс.Мәселен, ұйымдар өз қызметінің бір бөлігін еншілес ұйымдар, бірлескен қызмет және қауымдасқан кәсіпорындар арқылы жиі жүзеге асырады.Мұндай жағдайларда ұйымның инвестициялау объектінің қаржылық және операциялық саясатына әсері бақылау, бірлескен бақылау немесе елеулі ықпал түрінде жүзеге асырылады.Байланысты тарап:Тарап мына жағдайларда байланысты ұйым деп саналады:(а)Сол тарап тікелей немесе жанама түрде, бір немесе бірнеше делдалдар арқылы:(і)ұйымды бақылайтын немесе ұйым оны бақылайтын, не ұйыммен бірге бірлескен бақылау объекті (бұған бас ұйымдар, еншілес ұйымдар және сабақтас еншілес компаниялар қамтылады) болып табылатын болса.Ең жақын туысқандар – жеке тұлға отбасының ұйыммен өзара іс-қимыл барысында сол тұлғаға ықпал жасауы мүмкін, не өздері оның ықпалында болатын мүшелері.Оларға мыналарды жатқызуға болады:(а) жеке тұлғаның азаматтық зайыбы мен балалары;(b) жеке тұлғаның азаматтық зайыбының балалары;(с) жеке тұлғаның немесе оның азаматтық зайыбының асырауындағы жандар.Өтемге қызметкерлерге берілетін (19-«Қызметкерлерге берілетін сыйақылар» IAS Халықаралық стандартындағы анықтамаға сәйкес) барлық сыйақылар, соның ішінде 2-«Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер» IFRS Халықаралық стандарты қолданылатын қызметкерлерге сыйақылар қамтылады.Қызметкерлерге сыйақылар – ұйымға көрсетілетін қызметтерге айырбас ретінде ол төлейтін, төлеуге тиіс не беретін немесе оның атынан төленетін, төленуге тиіс не берілетін өтемнің кез келген түрі.Байланысты тараптардың мән мәтінінде мыналарды:1)ортақ бір директоры немесе жоғары буыннық басқарушы қызметкерлерініқ өзге мүшесі болған кезде ғана екі ұйымды;2)бірлескен қызметті бірлесіп бақылағаны үшін ғана бірлескен қызметтіқ екі қатысушысын;3)мынадай тараптармен: қаржы ресурстарын ұсынатын тараптармен; кәсіподақтармен; коммуналдық қызметтермен; мемлекеттік мекемелермен және ведомстволармен;осы экономикалық тәуелділік нәтижесінде туындайтын негізде ғана көлемі бойынша ұйым елеулі мәмілелер жасайтын клиентпен, өнім берушімен, франшизодательмен, дистрибьютормен немесе бас агентпен олардық ұйыммен жасасқан әдеттегі мәмілелерініқ негізінде ғана (олар ұйымнық іс-қимыл бостандығына ықпал етуі немесе ұйымнық шешім қабылдау процесіне қатысуы мүмкін болса да) байланысты тараптар деп есептеу міндетті емес.

Банктегі ағымдық шоттағы ақша қаражаттарының есебі

Кәсіпорындар банкілердің арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының есебі 42 » Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары » деген бөлімшесінің шоттарында жүреді. Олардың қатарына келесі шоттар кіреді:

1060 » Өзге ақша қаражаты» шоты. Бұл шотта аккредитивтегі ақша қаржыларының қозғалысы есепке алынады. Аккредитив – клиенттің тапсыруымен өзі келісімге отырған контрагенттің пайдасына берілген банкісінің сөзсіз орындалуы тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк (банк эмитент) жабдықтаушыларға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар аккредитивкте көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің жүзеге асыруына өкілеттік бере алады.

Аккредитивтің келесі түрлері ашылады:

жабылатын (депоненттелген); қайтарып алынатын немесе қайтпайтын; дәлелденген және трансферабельдік (аудармалы) болып бөлінеді.

Жабылатын (депоненттелген) аккредитивті ашқан кезде банк-эмитент орындаушы банкке аккредитивтің сомасына тең ақша сомасын (жабылатын) оның билігіне беріп, ал ол өзінің міндеттемесінің әрекет ету мерзімінде осы ақшаны мүмкіндігінше аккредитив бойынша төлем жасау үшін пайдаланатын жағдаймен келіседі.

Қайтарып алынатын аккредитивті банк-эмитент бенефициармен алдын-ала келіспей-ақ (мысалға, келісім-щартта қаралған жағдайды сақтамаған жағдайда) жоюы немесе өзгертуі туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент арқылы бенефициарға бере алады. Бірақ өзгерту мен жоюдың алдында орындаушы банк, аккредитив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенефициар банкісі қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті.

Қайтпайтын (немесе қайтарып алынбайтын) аккредитивте банк-эмитенттің барлық жағдайын орындаған кезде аккредитив бойынша төлем жасауды қатаң түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредитив бенефициардың келісімінсіз өзгертуге немесе жоюға жатпайды.

Бенефициар аккредитивтің пайдалануын өз мерзімінен бұрын тоқтата алады, егер де бұндай жағдай шартта қаралса.

Дәлелденген аккредитив – бұл банк-эмитент болып саналмайтын басқа орындаушы банктердің қосымша кепілдігі бар болса ғана жүзеге асатын аккредитив.

Трансферабельдік (аударма) аккредитив – бұл бенефициардың өзінен басқа (екінші бенефициар болып саналатын) бірнеше тұлғаның немесе аккредитивті толық немесе ішінара пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредитив.

Аккредитив тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арнаулы мүмкін. Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі және оның мерзімі бенефициар мен төлеушінің арасындағы келісім-шартта белгіленеді. Сондай-ақ келісімнің ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің түрі және оны пайдалану тәсілі, аккредитивтің ашылғаны жөнінде жабдықтаушыны хабардар ету тәсілі, аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенефициар ұсынған құжаттардың толық тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиегеннен кейін құжаттарды ұсыну мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа қажетті құжаттар мен шарттары болуы қажет.

Егер аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мерзімге берілген несиелердің есебінен ұсынылған болса 3010 » Қысқа мерзімді банктік қарыздар» шотында, ал егер аккредитив есеп айырысу шотынан ұсынылған болса 1030 «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттары»  шотында аккредитивтің ашылуы мүмкін, ол кезде жоғарыдағы шоттар (1030) кредиттеледі де 1060 «Өзге ақша қаражаты» шоты дебеттеледі.

Аккредитивтің мерзімінің өтуіне байланысты жабдықтаушыға қызмет көрсететін банктегі аккредитив жабылады. Аккредитивтің жабылғаны жөнінде атқарушы банк банк-эмитенті хабар етеді. Жабдықтаушыға қызмет көрсететін банке пайдаланылмаған сомалар оның көрсетуімен қаржылар алынған шотқа қайтадан аударылады; сатып алушының өзімен тұтастай немесе бөлшектеп кері қайтарылған аккредитивтің сомаларына банк-эмитенттен мәлімдеме келіп түскен күні кемітіледі.

Аккредитивтің жабылғаны жөнінде банк-эмитентке хабарлама жіберіледі.

1060″ Өзге ақша қаражаты » шоты  бойынша есеп айырысу чек кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады.

Чек – бұл өзінің шот есебінен қаражатты алушының (чек ұстаушы) шотына белгілі бір соманы аудару жөніндегі арнаулы қағазға (бланкке) толтырған клиенттің (чек берушінің) өзіне қызмет көрсететін банкке берген жазбаша тапсырмасы.

1060″Өзге ақша қаражаты» шотында айрықша сақтауды талап ететін қаражаттар есепке алынады. Бұлар үкіметтің жәрдемі ретінде алынған қаражат, жергілікті бюджеттен мақсатты қаржыландыру, мектепке дейінгі балалар мекемелерін қаржыландыратын кәсіподақ және басқа да ұйымдардың қаражаты, мәдени-ағарту мекемелерінің, демалыс лагерьлері, ата-аналардың балаларын балалар мекемесінде ұстауға жұмсайтын қаражаттары, кәсіпорынның өтініші бойынша жеке шоттан күрделі қаржыны қаржыландыруға шоғырландыратын және жұмсалатын қаражаттар.

1050 » Жинақ шоттардағы ақша қаражаттары » шотында субъектінің құрамына кіретін филиалдардың, құрылымдық бірліктердің ақша қаражаттары көрініс табады, онда ағымдағы шығыстарын (еңбек ақы, кейбір шаруашылық шығыстары, іс сапар шығыстары т.б.) жүзеге асыру үшін жергілікті банк мекемелерінде ағымдағы шотын ашады.

Болашақтағы операциондық зияндар және мақсатты бағаланушылық міндеттемелер.37 «Бағалаушылық міндеттемелер, шартты міндеттемелер және шартты активтер» ҚЕХС (IAS) үш жағдайда бағалау мен тану қағидасын қолдану бойынша  жетекшілік жасайды: алдағы операциялық шығындар,уақыты өткен келісімдер және қайта құрылым.Уақыты өткен келісімдер бойынша ағымдағы міндеттемелер бағалаушылық міндеттемелер ретінде танылады және бағаланады.Уақыты өткен келісім– бұл келісім бойынша міндеттемелерді орындауы үшін жұмсалған шығындар күтілетін  экономикалық олжадан жоғары.Мысалы:Компания ұзақ мерзімді жалмен алаңды (помещение) жалға алады.Жал мерзімі 5 жыл.Жыл сайынғы жалдық төлемдер 300000 теңгені құрайды,ұйымның жал келісімін мерзіміне дейін бұзуға құқығы жоқ.Ағымдағы жылы ұйымға бұл алаң керек болмай қалды,келісімді бұза алмайды,жалгерліктің қалған  5 жылында 1500000 теңге(300000*5 жыл) төлеуі.Сондықтан жал бойынша шығынды минималдау үшін,компания бұл алаңды басқа ұйымға қайта жалға берді.Қайта жалгерлік төлемдер жылына  250000 теңгені құрайды.Яғни  компания жыл сайын 50000 теңге (300000-250000) көлемінде шығын шегеді, бес жылдық шығын 250000 теңгені құрайды.Алаңды (помещение) жалға алу келісімі уақыты өткен келісім, өйткені міндеттемелерді (жалдық төлемдер) орындауы үшін жұмсалған шығындар күтілетін  экономикалық олжадан жоғары (қайта жалгерлікліктен түскен табыс).Ұйымның жал келісімін орындау үшін жұмсалған шығындарға резерв құру керек.Бұл жағдайда резервті тану үшін барлық шарттар сақталып тұр:1.Ұйымның алаңды (помещение) алғашқы жалға алу міндеттемелері өткен кезеңде туындаған және бұл міндеттемелер міндетті болып табылады.2.Экономикалық олжа әкелетін ресурстардың жыл сайынғы шығымы бар, өйткені ұйым алаңды (помещение) алғашқы жалға алуы бойынша төлем жасауы керек.3.Ресурстардың жыл сайынғы шығымы жоғары дәрежелі дәлдікпен есептелуі мүмкін (35000 тенге).

Бухгалтериядағы және қоймадағы қорлар есебі.Материалдар өздері сақталып тұрған жері бойынша, яғни кәсіпорын қоймасында және кәсіпорын бухгалтериясында есептелінеді.Материалдық қорлардың қоймадағы есебінің дұрысұйымдастырылуы олардың дұрыс сақталынуына, қоймадағы жұмыстың дұрыс жүргізілуіне және олардағы жұмыстың қалай қойылғандығына байланысты.Қоймада материалдық қорлардың әрбір түрлері, сорттары бойынша бөлек сақталуы тиіс.Материалдардың маркасы, сорты, көлемі, наменклатуралыцқ номері, өлшем бірлігі, сақталып тұрған материалдардың мөлшері, т.б.көрсеткіштері картон немесе фанерге жазылып, материалдарға байланып немесе жапсырылып қойылады.Қоймадағы және цехтегі материалдардың аналитикалық есебі белгілеген түрі бойынша олардың ішінде сорттары мен маркалары бойынша жүргізіледі.Қоймада материалдық қорлардың тек қана сандық есебі жүргізіледі.Материалдардың әрбір номенклатуралық номері бойынша бөлек үлгілі түрі М-17 карточкасы ашылады.Бұл карточкада материалдық қорлардың аты, мөлшері, көлемі, сорты, өлшем бірлігі, номенклатуралық номері және есетеу бағасы көрсетіледі.Бұл карточканы жаңадан кіріске алған материалдарға кәсіпорынның бухгалтериясы дайындап, одан кейін кіріс ету ордерімен тізілім бірге қоймаға беріледі.Қойма қызметкері немесе қойма меңгерушісі алынған карточкаға материалдық қорлардың қай жерде сақталып тұрғаны жайлы деректер толтырады.Материалдардың кіріс-шығысының сорттық-сандық есебін сол материалдарға жауапты адам жүргізеді.Кейбір жағдайда материалдарға жауапты адамның келісімі бойынша қойманың карточкалық есебін жүргізу жұмысы басқа басқа адамға, яғни есепшіге немесе операторға жүктелуі мүмкін.Материалдардың түрі номенклатуралық номері аз болатын кәсіпорынның қоймаларында бұл карточканың орнына материалдар есебін тиісті түрде жүргізуге дайындалып жасалған сорттық есеп кітабында жүргізуге болады.Мұндай жағдайларда сорттық есеп кітабында қойма есебінің карточкасындағы деректер болуы қажет.Қоймашы белгіленген тәртіп бойынша толтырылған алғашқы құжаттардың негізінде материалдардың кіріске алынуын және есептен шығару операцияларын, олардың іске асырылған күнін қойманың есеп карточкасына жазөып, онда материалдық құндылықтардың сол күннің соңындағы қалдығын шығарып отыру керек.Бұл карточкада материалдардың қалдығы әрбір операциядан кейін шығарылып отырылады.Айта кететін жағдай, ай соңында бухгалтерияға ондағы көрсетілген материалдардың алынғанына немесе алынып болмағанына қарамастан шектік-заборлық карточкасының барлығы тапсрылуы керек.Толық алынып болмаған материалдар үшін келесі айға жаңа лимиттік-заборлық карта жазылып беріледі.Қоймашы материалдардың қоймалық-сорттық  есеп карточкасының деректері негізінде жабдықтау бөліміне материалдардың  әр номенклатуралық түрінің қалдығы, оның тұрақты қор мөлшерден ауытқуы, көптен бері пайдаланылмай жатқан материалдар жайлы деректер беріп отырады.Қоймалық-сорттық карточканың дұрыс жүрпгізілуін бухгалтерия бақылау керек.Бухгалтерия қызметкері жиі-жиі  (апта сайын, он күнде) қомашымен қоймадағы операцияларды жүргізуге негіз болған алғашқы құжаттардың дұрыс жазылуын,  қоймалық-сорттық карточканың дұрыс жүргізілуін және карточкадағы материалдар қалдығының дұрыс шығарылуын тексеріп отыруы қажет.Карточкадағы жазылған операциялардың дұрыстығын және оны тексергені жайлы бухгалтерия қызметкері есеп карточкасының тиісті жеріне қол қояды.Қоймалық-сорттық карточкадағы жазуды тексеру, қойма меңгерушісінің бухгалтерияға материалдарды кіріске алуы кезінде тапсыратын есептердің негізінде жүргізіледі.Қойма меңгерушісінің бухгалтиреяға тапсыратын құжаттары үлгілі түрі М-18А «Құжаттарды қабылдау-өткізу құжатына» тіркеледі.Материалдарға жауапты адамның келісімі бойынша бухгалтерия қызметкері әр операцияның дұрыстығын тексергені жайында және құжатты қабылдағаны жайында карточкаға қол қояды.Мұндай жағдайда құжаттарды қабылдау-өткізу тіркелімін жасаудың керегі болмайды.Егер орталық қойма немесе цех қоймасы ұйымның басқармасынан қашық жерде орналасқан жағдайда жүргізілетін операциялардың дұрыс құжатталынуы, материалдарға жауап беретін адамның есеп карточкасын дұрыс жүргізу орталық бхгалтерияда тексеріледі.Мұндай жағдайда кіріс және шығыс ету құжаттары берілген уақыт тіркелімдермен бірге бухгалтерияға табыс етілуі керек.Кәсіпорынның орталығынан қашық жерде орналасқан қойма меңгерушісі белгіленген күні бухгалтерияға екі дана етіп материалдардың ай соңындағы қалдық тізімдемесін тапсыруы керек.Тізімдеме құрамында өзгеріс (кірісі мен шығысы) бар материалдар бойынша жасалынып, онда тек қана материалдардың сандық қалдығы көрсетіледі.Тізімдемеге цех, қойма, бөлімше бастығы және ол құжатты тотырушы қол қояды.Дұрыстығын тексеріп болғаннан кейін тізімдеменің бір данасы жіберілген қателіктер жөніндегі ескертумен қоймаға қайтарылады.Материалдардың есебін жедел оперативтік, бухгалтерлік, қалдықтық әдіспен жүргізген жағдайда қоймалық есеп карточкасымен қатар үлгілі түрі М-20 қоймадағы материалдар қалдығын есептеу тізімдемесі жүргізіледі.Қойма меңгерушісі карточкалардағы ай бойындағы жиынтық деректері бойынша материалдардың келесі айдың бірінші жұлдызына қалған қалдықтарын осы тізімдемеге көшіріп жазады.Тізімдемеде материалдар қоймалық есепте қаралған номенклатуралары бойынша аралық шоттарға және синтетикалық шоттарға топталғаны күйінде көрсетіледі.Бухгалтерияда материалдардың қалдығы олардың жоспарланған есептеу бағасына көбейтіліп, ай аяғына қалған материалдардың жалпы соммасы анықталады.Егер пайдаланылатын материалдар номенклатуралары аз болған жағдайда материалдарды алған адамдардың қолын тек қоймалық есеп карточкасында қою арқылы босатуға болады.Мұндай карточкалар тек бір айға ғана ашылып, оған материалдардың ай басындағы қалдығы жазылады.Құрылыс ұйымдарының құрылыс басындағы бөлімшелері қоймалық-сорттық карточканың орнына ай сайын материалдардың кірісі, босатылуы және қалдығы жайлы үлгілі түрі М-А санды карточкасын толтырып есеп бріледі.Бұл есепте материалдарға жауапты адамның жауапкершілігіндегі материалдардың барлығы кіргізіледі.Берілетін есепте материалдардың кіріске алынуы, шығыс етілуі және қалдығы алғашқы құжаттар негізінде көрсетіледі.Құрылыс бөлімшелері құрылысқа жұмсалған материалдарға босату құжатын толтырмайды.Сондықтан да олардың бухгалтерияға берген есеп мәліметтеріне құрылысқа пайдаланылған материалдардың алғашқы құжаты тіркелмейді.Материалдардың бухгалтериядағы есебі.Материалдардың бухгалтерияда аналитикалық есебі сандық және ақшалай өлшемде жүргізіледі.Мұндай есепті ұйымдастырудың көп қиындығына байланысты бухгалтерияда талдамалы есепті ұйымдастыру жұмысы үздіксіз жетілдіріліп келеді.Есеп жұмысына есеп тіркелімдерінің өте ұтымды жаңа түрлері енгізіліп, есеп жұмысының тәртібі жақсарылып, есеп машиналары пайдаланылып, есеп беру жұмысы қысқартылып, жеңілдетудің басқа да түрлері қолдануда.Соңғы кезгі уақыттарға дейін ұйымдардың бухгалтерияларында материалдардың талдамалық сорттық, сандық, бағалық есебін карточкаларда жүргізіп келді.Жалпы бухгалтерияда материалдардың әр номенклатуралық номеріне бөлек карточка ашылады.Материалдардың кіріс етілуіне, босатылуна жасалған әр құжат деректері тиісті карточкаға жазылуы керек.Ай біткеннен кейін немесе ай соңында әр карточка бойынша материалдардың кіріске алынуы мен шығыс етілуінің қорытындысы шығарылып, олар материалдардың айналым тізімдемесіне жазылады.Сөйтіп, бухгатериядағы карточкаларда қоймадағы карточкаларда жазылған деректер қайталанады.Айырмашылығы:Қоймадағы карточкаларда сандық есеп қана жүргізілсе, бухгалтериядағы карточкада сандық есеппен қатар олардың құндары да көрсетіледі.Бухгалтерияда материалдардың сорттық, сандық, бағалық есебін жүргізу көптеген адам күшін және уақытты керек етеді.Сондықта да бухгалтерияда карточкалар мен айналым тізімдемелерін толтыру кейде кешігіп отырады.Осыған байланысты сандық карточкалардың орнына кейінгі кезде сандық, сорттық, сомалық айналым тізімдемесін пайдаланатын болды.Есептің бұл әдәсән қолданған кезден бастап кәсіпорындардың бухгалтерияларында сорттық, сандық, бағалық карточкасын пайдаланбайтын болды.Шығыс етілген материалдардың сандық есебі алғашқы құжатта тікелей жинақталып қалдығы шығарылады.Ай біткеннен кейін 10-15 күн ішінде материалдардың айналымы мен қалдығы сорттық, сандық, сомалық айналым тізімдемесіне жазылады.Бұл әдісті пайдаланған бухгалтерлердің жұмысы сәл жеңілдегенімен кемшіліктер де кездесіп отырады.Ол кемшілікке ұйымдағы материалдардың сандық есебінің бухгалтери мен қоймада қатар жүргізілуін жатқызуға болады.Материалдардың бұл екі есебі көбіне бірөбірімен еш байланыссыз жүргізілетін.Материалдардың есебін одан әрі жетілдіру негізінде оперативтік-бухгалтерлік әдісі пайда болады.Бұл әдіс бойынша материалдардың есебі тек қоймалық сорттық, сандық есеп карточкаларында жүргізіледі.Оперативтік-бухгалтерлік есептеу әдісін қолдану үшін міндетті түрде керек жағдайлардың бірі есептеу жұмысына жоспарлы есептеу бағасын енгізу қажеттілігі болып табылады.Материалдардың ағымдағы, яғни аналитикалық есебі осы бағамен жүргізіледі.Материалдард синтеттикалық шотта нақтылы өзіндік құнымен есептелінеді.Материалдардың есебін оперативтік-бухгалтерлік тәсілмен жүргізуге жоғарыда аталған қоймадағы материалдардың қалдығын есептеу үшін жүргізілетін үлгілі түрі М-20 тізідемесі пайдаланылады.Бұл тізімдемеде әр қойма бойынша бөлек және бір жылға ашылады.Ай соңында қойма меңгерушісі осы тізімдемеге қоймадағы карточкалардан материалдардың тексерілген, келесі айдың басына қалған сандық қалдығын көшіріп жазады.Кей жағдайларда кәсіпорынның қоймасы цех немесе бөлімшеден алыс жерде орналасқан жағдайда тізімдемеге материалдарды қалдығын көшіріп жазу бухгалтерия қызметкерлеріне немесе есептеу операторына жүктелуі мүмкін.Мұндай жағдайда материалдарға жауапкер  адам олардың қалдықтарының тізімдемеге дұрыс көшірілуін тексеріп шығып, қол қояды.Егер есепті ай бойы кәсіпорында материалдар кіріске алынбаған және шығыс етілмеген болмаса онда олардың бұрынғы қалдық саны мен сомасы жаңа айға көшіріліп жазылады.Материалдар қалдығының қоймалық карточкаларынан үлгілі түрі М-20 түрлі тізімдемеге дұрыс толтырылуын бухгалтерия қызметкері міндетті түрде тексеріп қол қояды.Ай сайын үлгілі түрі М-20 санды тізімдемесінде көрсетілген материалдар қалдығы олардың жоспарлы бағасына көбейтіліп, материалдардың есептеу топтары және синтетикалық шоттары бойынша сомалары есептеліп жазылады.Жоғарыда айтылғандай бухгалтерияда материалдардың сомалық есебін синтетикалық шоттар бойынша олардың ішінде әрбір қоймадағы материалдардың топтары бойынша бөлек жүргізіледі.Сонымен қатар кәсіпорында материалдардың кіріске алынғандары мен шығыс етілгендердің сомасын тапқаннан кейін оларды материалдардың әрбір есептеу топтары ббойынша біріктіріп және ол сомалардың жиынтығын материалдардың кіріс-шығысымен қатар қалдығын есептейтін тізімдемеге көшіріп жазады.Бұл тізімдеме екі бөлімнен тұрады.Бірінші бөлімде кіріске алынған материалдардың жиынтық өзіндік құны жайлы деректер көрсетіледі.Сонымен қатар бұл бөлімде кіріске алынған материалдардың нақтылы өзіндік құны мен есептеу бағасымен есептелген құнның арасындағы ауытқу мөлшері көрсетіледі.Екінші бөлімде әрбір қойма мен материалдарға жауапты тұлғалар юойынша материалдардың қозғалысы (айдың басындағы және айдың аяғындағы қалдығы, кірісі мен шығысы) тиісті шоттар бойынша көрсетіледі.

Бухгалтерлік ақпараттарды қолданушылар.Ақпараттық қызмет – қазіргі нарықтық экономикамыз дамып отырған жағдайда, экономиканың кез келген саласында өз уақытылы алынатын ақпараттардың атқаратын рөлі мен маңызы зор.Бұл ақпараттарды қолдана отырып, әр түрлі шешім қабылдаушыларды ақпаратты пайдаланушылар деп атайды.Бухгалтерлік есеп кәсіпорындар мен ұйымдардың пайдаланушыларға берілетін қаржылық-ақпараттық мәліметінің көлеміне және мінездемесіне байланысты болып келеді.Бұл ақпараттық мәліметті пайдаланушылардың қатарына қаржы салымшыларын (инвесторларды), несие берушілерді (банк немесе банктен тыс мекемелер) және бірлесіп экономикалық қызмет жасаушыларды жатқызуға болады.Осы жоғарыда аталған кәсіпорындардың ақпаратын павйдаланушылар маңызды басқарушылық шешім қабылдау барысында кәсіпорынның қаржылық есебіне сүйенеді.Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық-ақпараттық мәліметін пайдаланушылар негізінен мынадай екі топқа бөлінеді:Ішкі пайдаланушылар және сыртқы пайдаланушылар.Сондай-ақ осы қаржылық-ақпараттық мәліметтерді пайдаланушылардың өзі төмендегідей санатқа бөлінеді:Кәсіпорынды басқарушылар (басшылар);Кәсіпорыннан тыс орналасқан, бірақ оның қаржылық жағдайына тікелей мүдделілер;Кәсіпорынның қаржылық қызметіне жанама мүдделілер.Кәсіпорынды басқарушыларға осы ұйымның алдына қойған мақсатына жетуіне және оның қызметіне толықтай жауапты адамдар жатқызылады.Бұндай адамдарға: кәсіпорынның иесі, кәсіпорынның басшысы, директорлар кеңесінің мүшелері, менеджер, бөлім басшылары, тағы да басқалар жатқызылады.Бұл аталған санатқа жататын адамдарды кәсіпорынның:соңғы есепті жылдағы таза пайдасының көлемі (мөлшері);нақты алынған табыс көлемінің жоспармен сәйкестігі;өндірген әрбір түрлі өнімнің өзіндік құны;қызметтің қандай түрінен табыс көбірек алынатындығы және тағы да басқа жағдайлар қызықтырады.Кәсіпорыннан тыс орналасқан, бірақ оның қаржылық жағдайына тікелей мүдделі тұлғалар болып: қаржы салымшылары (инвесторлар), несие берушілер, жабдықтаушылар және басқалар есептелінеді.Бұл тұлғалар өздерінің салған салымдары мен сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ берген несиелерінің уақтылы қайтарылатындығын білу үшін ұйымның қаржы тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін зерттейді.Ал кәсіпорынның қаржылық қызметіне жанама мүдделі тұлғалардың қатарына: салық органы, министрліктер мен агенттіктер, аудиторлар, сақтандыру компаниялары, сатып алушылармен тапсырыс берушілер және тағы да басқа заңды немесе жеке тұлғалар жатқызылады.Кәсіпорынның бюджет және бюджеттен тыс мекемелерге берешек төлемдерін уақтылы төлейтіндігін, қаржылық ақпараттық мәліметтерінің дұрыстығын және өз жұмысшы-қызметкерлерімен еңбекақы бойынша уақтылы есеп айырысатындығын қадағалау осы, яғни кәсіпорынның қаржылық қызметіне жанама мүдделі тұлғалардың жұмысы болып табылады.Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық-ақпараттық мәліметтерін пайдаланушылардың әр түрлі топтарының болуы, біртұтас бухгалтерлік есеп жүйесін екі бөлікке бөлді.Соңғы жылдары біздің елімізде де халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес бухгалтерлік есепті қаржылық есеп және басқарушылық есеп деп екіге бөліп қарастыра бастады.Бұндағы қаржылық есеп ұйымның ішкі және сыртқы пайдаланушылары қолданатын қаржылық-ақпараттық мәліметтерді толық қамтитын болса, басқарушылық есеп тек қана кәсіпорынның ішкі пайдаланушыларына керекті өнім өндіру, табыс табу және оның алдағы кезеңдегі нәтижесінің артуына байланысты ақпараттық мәліметтерді қарастырады.Белгіленген заңға сәйкес, дұрыс жасалынған қаржылық ақпараттық мәліметтерді дер кезінде пайдаланушыларға жеткізіп беріп отыру кез келген кәсіпорындағы бухгалтердің кәсіби міндеті болып табылады.

Бухгалтерлік есеп  пәні және әдістері.Кәсіпорындар мен ұйымдардағы болып отыратын барлық үдерістерді алдымен бақылап, орындалған жұмыстар мен атқарылған қызметтердің нәтижесінде өндірілген өнімдерді, олар үшін жұмсалған материалдар мен шикізаттарды, қаржы-қаражаттарды сандық өлшемге келтіріп және оны арнаулы құжаттарға қарай реттеп, соңынан тіркеу жұмысын жүргізетіндігі бухгалтерлік есептің басты міндеті болып табылады.Қандай да болмасын шаруашылыққа қажетті күнделікті қолданылатын есеп жқмысының белгілі бір кезеңдерге сай дамитындығы белгілі.Ал шаруашылық есеп мәліметтері өндірістің экономикалық жағдайын белгілі бір дәрежеде жан-жақты сипаттап,талдап, қандай да бір шешім қабылдаудың басты мақсаттарын жүзеге асырушы экономикалық пән болып табылады.Қандайда бір шаруашылық құбылыстарын зерттеп, оларға экономикалық талдау жасау үшін белгілі бір есеп көрсеткіштеріне сүйенуімізге тура келеді.Шаруашылық есептің алғышарты материалдық өндірістің теориялық негізін зерттеуге байланысты.Қандайда болмасын есеп көрсеткіштері экономикалық жағынан маңызды мәселе болып табылады.Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі туралы ақпараттық мәліметтерді жинақтау бухгалтерлік есеп пәні болып саналады.Бұл пәннің негізгі мақсаты – осы бухгалтерлік есепке анықтама беру және оны басқадай экономикалық пәндермен салыстырып,ұқсастықтары мен айырмашылықтарын, өз ерекшеліктерін теориялық, сондай-ақ іс-тәжірибелік (практикалық) тұрғыдан сипаттап қарау болып табылады.Бухгалтерлік есептің қандай мәселемен шұғылданатынын, нені зерттейтіндігін, қай жерлерде қолданылатындығын зерделеп қарау – бұл пәннің негізгі бағыты болып саналады.Бухгалтерлік есеп кәсіпорындарының қаржы-шаруашылық қызметінің үлгісі (моделі) болып табылады.Бухгалтерлік есеп процесінің барысында төмендегі ерекше әдістер қолданылады:1)Құжаттау;2)Шоттардағы қосарлы жазу;3)Калькуляциялау;4)Бағалау; 5)Түгендеу;6)Баланс.Түгендеу – бұл бухгалтерлік есептің құжаттарын кәсіпорындағы сақталу орындары бойынша тауар-материалдық құндылықтардың нақты бар болуымен салыстыру.Түгендеу материалды-жауапты тұлғалардың есебіндегі материалдық құндылықтардың сақталуын тексеру мен есептегі қателерді айқындау үшін қажет.Бағалау.Барлық құралдар ақша өлшегіші болатын бірыңғай өлшемде көрсетілуі тиіс.Сол үрдіс бағалау деп аталады.Калькуляциялау – бұл үрдіс өнім, жұмыстар мен қызметтерді өндіру мен өткізудегі шығындарды есептеу әдісі.Өзіндік құнды калькуляциялау өнім мен қызметтерді өндірудегі шығындарды білу мен талдау, бағаларды дәлелді түрде белгілеуге мүмкіндік береді.

Бухгалтерлік есеп принциптері.Жалпы оқулықтар мен оқу құралдарын оқи отырып бухгалтерлік есептің жиырмадан астам принципін кездестіруге болады.Авторлар өз еңбегі барысында оларды кей кездері белгілі бір ұқсастықтарына қарай біріктіріп отырады.ҚРның бухгалтерлік есеп стандарттарына бухгалтерлік есептің мына төмендегідей принципі анықталған: ЕСЕПТЕУ, ҮЗДІКСІЗ(ҰДАЙЫ), ТҮСІНІКТІЛІК, МӘНДІЛІК, МАҢЫЗДЫЛЫҚ, СЕНІМДІЛІК, ӘДІЛЕТТІ әрі тура көрсету, БЕЙТАРАПТЫҚ, САҚТЫҚ, ТОЛЫҚТЫЛЫҚ, САЛЫСТЫРМАЛЫҚ, ДӘЙЕКТІЛІК.Түсініктілік,маңыздылық,сенімділік және салыстырмалық деп аталатын төрт принцип бухгалтерлік есептегі ақпараттық мәліметтерінің негізгі,сонымен қатар сапалы мінездемесі болып табылады.Есептеу принципі ұйымдағы кез келген операциялар(кірістер,шығыстар) есептеліп отыруы қажет.Үздіксіз принципі ұйымның қызметі үздіксіз жалғаса береді деп болжам жасалынады.Мәнділік принципі ұйымның бухгалтерлік есеп ақпараттары пайдаланушылардың қажеттілігін қанағаттандыру қажет,сондай ақ пайдаланулардың ұйым жұмысына баға беруіне көмектесуі керек.Әділетті әрі тура көрсету принципі ұйымның қаржылық қорытынды есебі осы мәліметтерді пайдаланушыларды қаржы жағдайы және ақша қаражаттарының қозғалысы туралы нақты әрі әділетті ақпараттармен қамтамасыз етуі қажет.Толықтылық принципі ұйымның қаржылық қорытынды есебіндегі ақпараттық мәліметтер сенімді болуы үшін толық болуды қажет етеді және шыққан шығынға қарай олар мәнді болуы қажет.Мәліметтің толық болмауы оны теріс немесе жалған етеді.Сондықтан да ол сенімсіз және маңызсыз болады.

Бухгалтерлік есептің нормативтік құқықтық базасы.Еліміздегі бизнесті дамыту,қаржылық қатынастардың теориялық және қолданбалы негізін білу, құқықтық жүйедегі заңдылықтарды білу, қаржы мен басқару үрдісіндегі көрсеткіштерді жан-жақты талдау, тиімді және оңтайлы шешім қабылдау кызметінде бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі өте зор.Бухгалтерлік есепті жүргізу әртүрлі құзыретке тиісті нормативтік актілермен жүзеге асырылады.Олардың бірі пайдалануға міндетті, ал басқалары тек ұсыныс беру сипатында болады.Нормативтік құжаттарды өз дерінің бағытталуына және құзыретіне байланысты мынадай жүйеде көрсету міндетті болып табылады:1- деңгей – заңның: «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы» ҚР заң күші бар Заңы және басқа да заңдар;2- деңгей – бухгалтерлік есеп және есеп беру бойынша стандарттар (ережелер);3- деңгей – әдістемелік ұсыныстар (жарлыңтар), нұсқаулықтар, қысқаша шолу, ҚР Қаржы министрлігінің және басқа да ведомстволардың хаттары;4- деңгей – кәсіпорынның өзінің бухгалтерлік есеп бойынша жұмыс бабындағы құжаттары.Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Заң бухгалтерлік есептің құқықтың негіздерін және оның мазмұнын, негізгі қағидаларын, ұйымдастырылуын, бухгалтерлік қызметтің негізгі бағыттары мен есеп берудің құрылуын, бухгалтерлік есепті жүргізуге және қаржылық есеп беруге міндетті шаруашылық субъектілерінің құрамын анықтайды.Есеп стандарты есеп тәртібін белгілі бір объектілерді немесе олардың жиынтықтарын бағалауды бекітетін негізгі ережелердің жиынтығын айқындайды.Есеп стандарттары бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы заңды нақтыландыруға арналған.Әдістемелік ұсыныстар салалық ерекшеліктеріне байланысты есеп стандарттарын нақтыландыруға арналған.Оларды ҚР Қаржы министрлігі және әр түрлі ведомстволар дайындайды.Кәсіпорынның өзінің жұмыс бабындағы құжаттары ондағы есептің ұйымдастырылу ерекшеліктері мен жүргізілуін қамтамасыз етеді.Олардың ең негізгілері болып табылатындар:Есеп саясаты бойынша құжат;Басшы бекіткен алғашқы құжаттардың нысандары;Құжат айналымының кестесі;Басшы бекіткен бухгалтерлік есепшоттарының жұмыс жоспары;Басшы бекіткен ішкі есеп беру нысандары.Көптеген ұйымдарда есеп саясаты туралы бұйрықпен ғана шектелетінін де біз ескеруіміз керек.Есеп саясаты – бұл бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беруді ашудың негізгі қағидаларына және негіздеріне сәйкес жүргізу үшін субъектінің басшысы қабылдайтын әдістердің жиынтығы.Шаруашылық әрекеттерді, активтерді, меншікті капиталды, міндеттемелерді, қызметтің нәтижесін және т.б.бейнелеудің балама (альтернативті) әдістерін жүзеге асыратын бухгалтерлік есеп стандарттары есеп саясатын құрудың базасы болып табылады.Есеп саясатының құрылуы әрбір стандартта ұсынылатын бір әдісті таңдаумен, бухгалтерлік есепті жүргізу әрі қаржылық есеп беруді ұсынудың негіздері ретінде қабылдаумен және олардың субъектінің қызмет жағдайларынан шыға отырып негізделуімен түсіндіріледі.Есеп саясатын құру қаржылық есеп берудің дайындығына және ұсынылуына әсер ететін аса маңызды және жауапты рәсім болып табылады.Есеп саясатын құруға жауапкершілікті субъектінің басшысы өз міндетіне алады.Қалған жұмыс бабындары құжаттар не мүлдем болмайды, не оларды басшының өзі бекітеді.

Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру.Бухгалтерлік қызметті  ұйымдастыру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 14 қазандағы  №1172 қаулысы Бухгалтерлiк қызметтiң басшысы (бұдан әрi – бас бухгалтер) бас бухгалтер немесе халықаралық және ұлттық стандарттарға,Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына сәйкес бухгалтерлік есептің жүргізілуі мен қаржылық есептіліктің жасалуын қамтамасыз ететiн басқа лауазымды тұлға болып табылады.Бас бухгалтер лауазымынан босатылған кезде iстерді жаңадан тағайындалған бас бухгалтерге (ал ол болмаған кезде – субъекті басшысы тағайындаған қызметкерге немесе дара кәсiпкердiң өзіне немесе ұйым басшысына) беру жүргiзiледi.Шаруашылық жүргізуші субъектісі өзінің нақты жағдайына,көлеміне және қызмет түріне қарап бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды жүзеге асырады:бухгалтерлік жұмысты ұйымдастыру нысандарын дербес белгілейді;есептік саясатын қалыптастырады;қаржылық пен өндірістік есептері бойынша қызмет ету аясын белгілейді; шаруашылық операцияларына бақылау тәртібін әзірлейді,сондай-ақ бухгалтерлік есепті ұйымдастыру үшін басқа да қажет шешімдерді жасайды.Субъектіде бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға, шаруашылық операцияларын орындаған кезде оның заңдылығын сақтауға кәсіпорынның басшысы жауапты болып келеді.Субъектінің құрылымдық бөлімшелерінде бухгалтерлік есепті жүзеге асыруға кәсіпорынның бас бухгалтері басшылық етеді.Егер де кәсіпорынның дербес бухгалтерлік қызметі болмаса,онда бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру арнайы мамандандырылған фирмалардың немесе келісім-шарттың негізінде жұмыс істейтін мамандардың көмегімен жүзеге асырылады.Бас бухгалтерді қызметтің босатқан кезде ол жаңадан тағайындалған бас бухгалтерге субъектінің басшысы бекіткен тәртіпке сай істерді өткізіп береді, өткізу барысында бухгалтерлік есептің жағдайына және есеп мәліметтерінің дұрыстығына тиісті актілер жасалады.Субъект активтердің, меншік капиталының, міндеттемелердің және олармен жасалатын шаруашылық операцияларының қосарлана немесе екі жақты жазылатын жазу тәсілімен бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспарымен сәйкестендіріліп бухгалтерлік есебін жүргізеді.Бухгалтерлік қызметтің басты мақсаты субъектіні жедел басқару үшін қажет ақпараттармен, субъектінің қаржылық нәтижесі мен шаруашылық процестері туралы дұрыс және толық ақпараттармен қамтамасыз ету, сондай-ақ инвесторларға, жабдықтаушыларға,сатып алушыларға,кредиторларға, мемлекеттік органдарға, банктерге және басқа да мүдделі тұлғаларға бухгалтерлік есептің стандартына сәйкес қаржылық есеп беруді жасау болып табылады.Бухгалтерлік есепті жүргізген кезде субъекті мына жайларды қамтамасыз етуі керек:- есеп беру кезеңінің ішінде міндеттемелер мен активтерді бағалау мен кейбір шаруашылық операцияларын көрсету кезінде қабылданған есеп саясатының өзгермейтінідігі,1БЕС белгілеген ережесімен сәйкес келетіндігі;- қаржылық міндеттемелерімен мүліктерді түгендеу нәтижесін және есептік кезеңде жүзеге асқан барлық шаруашылық операцияларының есепте толығымен көрініс табуы;- тиісті есептік кезеңіне шығыс пен табьтстын дұрыс жатқызылуы;- әрбір айдың басына синтетикалық есеп шоттары бойынша қалдығы, аналитикалық есептің айналымымен сәйкестігі сақталуы керек.

Бюджетпен салықтар және бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу есебі.Салық  міндеттемесі – салық  заңдылықтарына   сәйкес  салық  төлеушінің  мемлекеттің  Корпаративті  табыс   салығын   объектісі  ретінде  салық  салнатын  табыс   есептелінеді.ССТ =ЖЖТ – +Түзетулер – шегерімдер – +тузету.Корпаративті  табыс   салығы  резидент  заңды   тұлғалар үшін  салық  салынатын  табыстың 20% мөлшерінде, ал  резидент емес  заңды   тұлғалар үшін  салық  салнатын  табыстың   20%+ қалған   таза  пайдадан   қосымша  15%.Корпаративті  табыс   салығының   есебі  3110  шотта  жүргізіледі.Жеке   табыс салықтарына  салық   агенттері   арқылы   төленетін  немесе  әр салық   төлеушінің   өзі   төлейтін  табысқа  салынатын  салық.Салық  объектісі  екі  түрге  бөлінеді:Салық  ставкалары  салық кодексінің  145 бабында  көрсетілген.Табыс салығының  есебі 3120  жеке   табыс салығы  шотында   жүргізледі.Жеке   табыс  салығы  ұсталған немесе  есептелген  кезде:Дт        3350.Кт                    3120.Жеке   табыс салығы  бюджетке  аударылған  кезде:Дт             3120.Кт1010. Әлеуметтік салық – қызметкерлерге  ақшалай   және  натуралды,   әлеуметтік көмек   түрінде  берілген  табыстардан   кәсіпорындар   есептейтін салық.Төлеушілер:ҚР  заңды  тұлға  резиденттері 11%;ҚР-да  тұрақты  мекеме  арқылы  қызмет  ететін  резидент  еместер 11%;Жеке   нотариус пен  адвокаттар   (қызметкерлердің   санына   байланысты  төлейді):а)басшылар үшін   2 АЕК.б) әр қызметкер үшін  1 АЕК    (1АЕК = 1413 (2010 ж));Жеке   кәсіпкерлер;Фермерлік   шаруашылықтар әр  қызметкерге   1 АЕК* 20%.Әлеуметтік  салық есептелген кезде:Дт                    3350.Кт3150.Әлеуметтік салық   төленген   кезде:Дт   3150.Кт1010.

ДДДДДДДД

Дебиторлармен есеп айырысу есебі.дебиторлық    борыштар   алынуға  тиісті шоттар  деп  аталады  және  көп  жағдайда   шот  фактуралар   арқылы   рәсімделеді.Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарында саудалық дебиторлық борышты жүргізу үшін 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді берешек қарыздары»,2110 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді берешек қарыздары» шоттары арналған.Қалған    дебиторлық   борыштар   саудалық   емес   болып   саналады.Сәйкесінше олардың есебі 1200 және 2110 бөлімшелердің жоғарыда аталған шоттардан басқа шоттарында жүргізіледі.Мысалы:1220-1240, 2120-2140 сәйкесінше еншілес ұйымдардың немесе құрылымдық бөлімшелердің берешектері;1250, 2150 қызметкерлердің аванстық сомалар бойынша қарыздары; 1260, 2160 жал бойынша дебиторлық берешектер;1270, 2170 алынуға тиісті сыйақылар (пайыздар),  1280, 2180 өзге де дебиторлық берешектер, яғни шағым   талаптары   бойынша   сомалар немесе алынуға тиісті векселдер.Олардың барлығы да құрылымы жағынан активті.Дебиторлық   борыштардың   есебіндегі   көңіл   аударатын   жағдай   оларды   бағалау   және  тану болып табылады.Тану  дегеніміз – дебиторлық борыш сомаларының  қаржылық   есептілік   нысандарында   көрсетілуі.Дебиторлық   борышты тану   онымен  байланысты   табыс   көрсетілген кезде жүргізіледі.Баланста    дебиторлық   борыштар,   бастапқы   құннан   күмәнді   қарыздар    бойынша   резервтердің   құны   шегеріліп   көрсетіледі,  бұл соманы   таза   дебиторлық   борыш  деп  атайды.Тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді сатып өткізген кезде берілетін бухгалтерлік жазбаларды қарастырайық:Мысалы:7 қыркүйек күні өзіндік құны 150 000 теңге болатын тауарлар 200 000 теңгеге сатылды, қосылған құн салығынсызюТөлем 17 қыркүйек күні алындыю7.09 күні.а)Тауарлардың сатып-өткізу құнына:Дт 200 000 Кт 200 000.ә)Қосылған құн салығының сомасына:Дт                                                                                       24 000 (200000 * 12 %) Кт 24 000.б)Бірмезгілде тауардың өзіндік құны есептен шығарылады:Дт 150 000 Кт 150 000.17.09 күні.Дебиторлық   борыштар қосылған құн салығымен бірге келіп түскен  кезде:Дт    224 000 Кт   224 000.

Дебиторлық қарыздар есебі және оларды жіктеу.Дебиторлық қарыз – ақшалай қаражат, тауар, қызмет алу үшін сатып алушыларға және басқа тұлғаларға қойылатын талап.ДҚ қаржылық есепті құру үшін қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді болып сұрыпталады.Сонымен қатар ДҚ саттық және саттық емес боп сұрыпталады.Саттық ДҚ – бұл, қарапайым шаруашылық іс-әрекеттер жасау кезінде сатып алынған тауарлар мен қызметтер үшін клиенттер төлейтін сома.Саттық ДҚ ең қолайлы ДҚ және есеп бөлімшелері мен вексельдерді алу үшін топталуы мүмкін.Алуға арналған шоттар өз алдына «ашық шот» болады, олар қысқа мерзімді несиелерді ұзарту нәтижесінде пайда болады.Алуға арналған вексельдер – бұл келешекте белгілі бір уақытқа белгілі бір соманы төлеуге берілетін жазбаша уәде.Саттық емес ДҚ әр түрлі операцияларды жүзеге асыру барысында пайда болған және жазбаша уәделі төлемді жасау немесе тауар не қызмет көрсетуде болады.Мысалы:міндетті тұлғаларға және жұмысшыларға берілген өтем ақылар;көмекші мекемелерге төленген өтем ақылар;алуға арналған дивиденттер мен пайыздар;сақтандыру компанияларға; соттағы айыпталушыға;тауарды қайтарылуы жөнінде мемлекеттік органдарына; қайтаруға жататын заттар үшін сатып алушыларға (контейнерлер, қорапталған сөмкелер) талаптар қойылады.ДҚ тек қана онымен байланысты кіріс танылғанда бірақ танылады.Саттық ДҚ деп аталатын бұл шоттар есептік – фактуралармен немесе басқа құжаттармен расталады.Көбінесе өтеу уақыты ретінде 30 күннен 90 күнге дейін саналады, бұл уақыт өтіп кеткен жағдайда алуға арналған есеп мерзімсіз болып саналады.Қолданыстан келген кіріс көрсеткіші.Дт 1210 Кт 6010 соммасы 10000.Жіберілген өнімнің өзіндік құнын жою Дт 7010 Кт 1330 соммасы 7000.9 шілдеде сатып алушы тауар үшін төледі Дт 1030, 6030 Кт 1210 соммасы 10000.Егер сатып алушы 9 шілдеде тауардың жартысына төлесе, ал қалғанын 25 шілдеде төлейді.9 шілдеде Дт 1030,6030 Кт 1210 соммасы 5000.25 шілдеде Дт 1010 Кт 1210 соммасы 5000.

ЕЕЕЕЕЕЕЕ

Еңбектің және жалақы төлеудің есебі.Еңбекақы   төлеудің   екі  жүйесі  бар:1.мерзімді.2.кесімді.Мерзімді  дегеніміз – еңбекақы   төлеу   жүйесінде   қызметкерлерге  төленетін  еңбекақы белгілі  бір  тарифтік  ставка   бойынша   немесе   олардың   жұмыс   уақытында   орындаған   жұмыстарына   берілетін   оклад  бойынша   төленеді.Кесімді   еңбекақы жүйесінде ақы  орындалған   жұмыстың   әрбір    өлшем   бірлігіне   төленеді  немесе  сатудың   көлемінен  пайыз    ретінде   төленеді.Негізгі   жүйелерден   басқа,  қызметкерді   ынталандыру   мақсатында    әр түрлі    қосымшалар   төленуі  мүмкін.Кесімді   еңбекақы   жүйесі   құрамына   келесідей  жүйелер  қосылады:-тікелей  кесімді  жүйе – өнімнің   әрбір  бөлігіне   кесімді  баға   бойынша   төленеді.-Кесімді  сыйақылық – белгілі  бір   көрсеткішті  орындағаны   үшін  сыйақы   төлеу  қарастырылады.-Кесімді   прогрессивтік – белгілі  бір  норма  шегінде  қарапайым баға   бойынша,  ал   нормадан артық  орындалған жұмысқа  жоғары  баға  бойынша   еңбекақы  төлеуді   қарастырады.-Аккордтық  жүйе – бұл  белгілі  бір  уақыт   ішінде   орындалған барлық   жұмыс  көлемі  үшін  белгіленетін  еңбекақы.Аккортық  жүйе бойынша   орындалған  жұмыс  үшін   есеп  айырысу  барлық  объектіні   қабылдап  алғаннан   кейін  ғана   жүргізілуі  мүмкін.Мерзімді еңбекақы  нысаны   келесідей  жүйелерге   бөлінеді:1)Қарапайым  мерзімді  жүйе – еңбекақы  қызметкерге   нақты  тарифтік  ставка   бойынша   немесе   нақты   орындалған  уақытқа  белгіленген оклад  бойынша  жүргізіледі.2)Мерзімді  сыйақылық  жүйе – белгілі  бір сандық және   сапалық   көрсеткіштерді орындағаны  үшін  қосымша  сыйақы   төлеуді   қарастырады.Қызметкерлермен еңбекақы  бойынша  есеп  айырысудың   есебі   3350  «Еңбекақы  бойынша  қысқа  мерзімді  кредиторлық  қарыздар»  пассивті  шотында   жүргізіледі.Еңбекақы  есептелген  кезде,  қызметкер  қай  салада   жұмыс  істейтін  болса,  сол  саланың   шығыстары  көбейеді.Еңбекақы  есептелген  кезде   келесідей  жазбалар  беріледі:Дт 7210, 7110, 8110, 8410              ;Кт  3350.Есептелген  еңбекақыдан  келесідей  ұсталымдар  жүргізіледі:1.міндетті   зейнетақы  жарнасы  10% (3220 шот).2.табыс  салығы, салық кодексінің 152 бабындағы шегерімдерді орындағаннан кейін қалған сомадан 10% (3120 шот).3.Қызметкерлердің әр түрлі  берешектері (іс сапар бойынша, келтірілген  зияндар  бойынша) (1250 шот).4.Алиметтер және  басқа   да  ұсталымдар (3390 шот).Еңбекақыдан ұсталымдар жүргізілген кезде 3350 шот дебеттеліп тиісті міндеттемелер шоттары кредиттеледі:Дт 3350.Кт  3220, 3120, 1250, 3390.Ұсталымдардан кейін қалған сома қызметкерлерге төленген кезде:Дт  3350.Кт  1010.

Есеп циклы және жабылушы өткізбелер.ЕСЕПТІК  циклдағы  ҚАРЖЫЛЫҚ  ЕСЕП  БЕРУДІ  ДАЙЫНДАУ.Бухгалтерлік   қорытынды  есеп  кәсіпорынның  мүліктік  және   қаржылық  жағдайын,  сондай – ақ  белгілі  бір  уақыттағы  қызметінің   қаржылық   қорытындысының  нәтижесін  көрсететін  көрсеткіштер  жүйесінен  тұрады.Бухгалтерлік  қорытынды  есеп  өзінің   негізгі   болып  саналатын  белгілеріне  қарай,  яғни  жасалу  уақыты,  мәліметтің көлемі  және  тағайындалуы  бойынша  жіктеледі.Жасалу  уақтына  қарай  бухгалтерлік  қорытынды  есеп  ағымдағы  және  жылдық  деп  аталатын  екі  түрге  бөлінеді.Ұйымның  ағымдағы  бухгалтерлік   қорытынды  есебі  негізінен  қысқа  есепті  кезең  аралығына   жасалады.Ал кәсіпорынның  жылдық  бухгалтерлік  қорытынды  есебі  есеп  беретін  жылға  жасалады.Оның ағымдағы  қорытынды  есептен  айырмашылығы  балансқа   көптеген  қосымшалар  тіркеліп,  ұйымның  қаржылық  және  мүліктік  жағдайы  туралы  толығырақ  ақпарат  береді.Сондықтан да   бұл  ақпаратты – мәліметтер  кәсіпорынның  қаржы – шаруашылық  қызметінің тиімділігін  нақтылы  бағалауға  мүмкіндік  береді.Мәліметтің    көлеміне қарай  бухгалтерлік  қорытынды  есептің   өзін  алғашқа  және  жиынтық  бухгалтерлік  қорытынды  есеп  деп  аталатын  екі  түрге  бөлуге  болады.Алғашқы  бухгалтерлік  қорытынды  есеп  ұйымыныә  ағымдағы  бухгалтерлік  есеп  мәліметтері  негізінде  жасалады.Оның  құрамында  кәсіпорынның  белгілі  бір  уақыт  аралығындағы  мүліктік  немесе  қаржылық  нәтижесі  көрсетіледі.Жиынтық  бухгалтерлік  қорытынды  есепті  құрамында  туынды  немесе  еншілес  серіктестіктері  бар  шаруашылық  ұйымдары  өзінің және  сол  серіктестіктерінің  қорытынды  есептерінің негізінде  жасайды.Тағайындалуы  бойынша   жасалған  бухгалтерлік  қорытынды  есеп  ішкі  және  сыртқы  болып  бөлінеді.Ішкі  деп  аталынатын  бухгалтерлік  қорытынды  есеп  мәліметтері  шаруашылықты  басқару  үшін,  сондай – ақ  басшылардың қандайда  бір    мәселелерді  шешуі  үшін  пайдаланылады.Бухгалтерлік  қорытынды  есептіә  бұл түрі  сыртқы  пайдаланушыларға  берілмейді  және оның  мәліметтерін  жариялауға  тиым  салынады.Ал  бухгалетрлік қорытынды  есептің  сыртқы  түрі  барлық  пайдаланушылар  үшін  ашық  түрде  беріледі.Сонымен  қатар  қорытынды  есептің  бұл  түрін  кәсіпорын  кейбір  жағдайларда  жарнама  ретінде  ақпаратты  құралдар  беттеріне  де  жариялайды.Жылдық  бухгалтерлік  қорытынды  есеп  кәсіпорын  қызметінің түріне,  шаруашылық  саласына  қарамастан  мына  құжаттардан  тұрады.- бухгалтерлік  баланстан;- қаржы – шаруашылық  нәтижелері  туралы  есептен;- меншікті  капиталының  қозғалысы  туралы  есептен;-  ақшалардың  қозғалысы  туралы  есептен;- түсініктемелік  жазбадан.Кәсіпорынның  жылдық  бухгалтерлік  қорытынды  есебіне  берілген  түсініктемелік  жазба  кәсіпорынның  қаржылық  жағдайы  туралы  деректен,  өткен  жылмен  ағымдағы  жылдың  мәліметтерін  салыстыру  арқылы  жазылған  түсініктемеден  және  бухгалтерлік  қорытынды  есебінің елеулі  баптары мен  бағалау  әдістері  туралы  маәызды  ақпараттардан  тұруы  керек.Бұл  айтылғандардан  басқа  түсініктеме  жазбада  ұйымның  келесі  есепті  жылдыә  есеп  саясатына  енгізілетін  өзгерістер  жайлы  мәліметтер  көрсетіледі.

Есепті күннен кейінгі оқиғалар есебі.Есептік бағалаулардағы өзгерістер-активтіқ немесе міндеттеменіқ баланстық құнын немесе активтер мен міндеттемелердіқ ағымдағы жай-күйін және активтер мен міндеттемелерге байланысты болашақтағы пайдадан және міндеттемелерден күтілетін бағалау нәтижесінде туындайтын активті кезең-кезеңмен тұтыну сомасын түзету.Есептік бағалаулардағы өзгерістер жақа ақпарат немесе оқиғалардық дамуы нәтижесінде туындайды және тиісінше қателерді түзету болып табылмайды.Өзгерістен ерекшеленетін есептік бағалаудағы өзгерістердіқ әсері пайдаға немесе залалға енгізу арқылы перспективалы деп танылуға тиіс:1) егер өзгеріс тек осы кезеқге әсер ететін орын алған кезең;2) өзгеріс болашақ кезеқдерде де орын алса, егер ол осы және болашақ кезеқдерге де әсер етсе.Есептік бағалаулардағы өзгерістер активтер мен міндеттемелердегі өзгерістердіқ себебі болған немесе капиталдық бабына қатынасы болған дәрежеде субъект есептік бағалаулардағы өзгерістерді тиісті активтің, міндеттеменіқ немесе өзгеріс кезеқіндегі капитал бабынық баланстық құнын түзету жолымен тануға тиіс.

ЖЖЖЖЖЖ

Жалға алушылардағы қаржылық жал есебі ХҚЕС 17.Жалдау мерзімінің басында жалға алушылар қаржылық жалдауды активтер және өздерінің қаржылық жағдай туралы есептеріндегі жалға алынған меншіктің әділ құнына тең сомадағы міндеттемелер ретінде қабылдаулары тиіс, немесе – бұл сомалар аз мөлшердегі жалдау төлемдерінің дисконтты құнынан төмен болса, әрбіреуінің шамасы қабылданған жалдауда анықталады.Аз мөлшердегі жалдау төлемдерінің дисконттық құнын есептегенде дисконттаудың мөлшері, егер олар анықталуға берілсе, жалдауға салынған пайыз мөлшерлемесі болып табылады, бұлай болмаған жағдайда жалға алушының әрбір қарыздық капиталға пайыздың өсім мөлшерлемесі пайдаланылуы тиіс.Жалға алушының кез келген бастапқы тікелей шығындары актив танылған сомаға қосылады.Операциялар және басқа да жағдайлар, жай ғана заң нысаны бойынша емес,  олардың мазмұны мен қаржылай нақтылығына сәйкес есептелуі және тапсырылуы тиіс.Жалдаудың заң нысанындағы шарт бойынша жалға алушы жалдаған активке өзіндік құнының заңдық құқығын қабылдамауына  болса да, қаржылық жалдау болған жағдайда шарттың мазмұны және қаржылық нақтылығы экономикалық қызметі мерзімнің үлкен бөлігі аралығында жалданған активті пайдаланудан жалға алушы активті қабылдау күнгі активтің әділ құны және тиісті қаржылық есептеудің экономикалық пайдасына ие болады.Егер жалдаудың мұндай операциялары жалға алушының қаржылық жағдай туралы есебінде көрсетілмесе, қаржылық арақатынасты бұза отырып, экономикалық ресурстар және ұйымның міндеттеме деңгейі төмендейді.Осылайша, жалға алушының бухгалтерлік қаржылық жағдай туралы есебіндегі қаржылық жалдау актив ретінде де, болашақ жалдау төлемдерінің міндеттемесі ретінде де қабылдануы тиіс.Болашақ жалдау төлемдеріне қатысты мерзімнің басында актив және міндеттеме, актив танылған сомаға қосылатын жалға алушының кез келген бастапқы тікелей шығынын есептемегенде, қаржылық жағдай туралы есепте бірдей сома болып қабылданады.Бастапқы тікелей шығындар көп жағдайларда жалдау келісімдерін жасау және орындау сияқты ерекше жалдау қызметімен байланысты туындайды.Қаржылық жалдаумен байланысты жалға алушы жүзеге асыратын қызметімен тікелей байланысты ретінде анықталған шығындар жалдау активінің құнына кіреді.Минимум жалдау төлемдері қаржы төлемдері және төленбеген міндеттеменің азаюы арасында тіркеліп жазылуы тиіс.Қаржы төлемдері жалдау мерзімі ішінде кезеңдер бойынша, міндеттеменің қалдық сальдосына пайыздың тұрақты мезгіл-мезгіл мөлшерлемесі шығарылатындай мөлшерде міндетті түрде бөлінуі тиіс.Шартты жалдау төлемі олардың пайда болу кезеңдерінде шығыстар ретінде міндетті түрде есептелуі тиіс.Қаржылық жалдау амортизацияланатын активтер үшін амортизациялық шығыстарды және әрбір есеп кезеңі үшін қаржы шығыстарын тудырады.Амортизациялық саясат  амортизациялық жалдау активтері үшін міндетті түрде меншіктегі амортизациялық активке қатысты қолданылуға сәйкес болу керек, амортизацияның танылатын сомасы міндетті түрде 16 Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар ҚЕХС (IAS) және 38 Материалдық емес активтер ҚЕХС-ына (IAS) сәйкес есептелуі тиіс.Егер жалға алушының жалдау мерзімінің аяғында меншік құқығына ие болуына негізделген сенімі болмаса, онда актив міндетті түрде  жалдау немесе пайдалы қызметтің ең қысқа екі кезеңінен  толықтай амортизациялануы керек.

Жалға берушілердегі қаржылық жал есебі.Жалға берушілер қаржылық жалдауда, өздерінің бухгалтерлік қаржылық жағдай туралы есептегі активтерін қабылдауы тиіс және оларды жалдауға таза инвестициялық сомаға тең дебиторлық қарыз сияқты ұсынуы тиіс.Қаржылық жалдау кезінде  иеленумен қатар жүретін барлық тәуекелдіктер мен пайданың елеулі үлесін жалға алушы береді, осылайша алынуы тиісті жалдау төлемдері бойынша берешекті жалға алушы негізгі борыш сомасын қайтару және жалға алушының инвестициялары мен қызметі үшін өтемақы және сыйақыға арналған қаржылық табыс ретінде көрсетеді.Бастапқы тікелей шығындар көбінесе жалға берушілерге жатқызылады, оның ішінде өсім сипатындағы және жалдау келісімдерін дайындау мен жасауға тікелей қатысты комиссиялық, заңды және ішкі шығындар.Оларға сату және маркетинг жөніндегі бөлімшелердің шығындары сияқты жалпы үстеме шығындар да жатқызылады.Өндіруші немесе дилер ретінде жалға берушілерге байланысты емес қаржылық жалдау кезінде бастапқы тікелей шығындар қаржылық жалдау бойынша дебиторлық берешекті бастапқы бағалауға кіргізіледі және жалдау мерзімі ішінде танылатын табыс сомасын азайтады.Жалдау шартында көрсетілген пайыз мөлшерлемесі бастапқы тікелей шығындар қаржылық жалдау бойынша дебиторлық берешекке өзінен-өзі кіретіні айқындалған; оларды бөлек енгізу қажеттілігі жоқ.Жалға берушілер өндіруші немесе дилер ретінде жалдау келісімдерін дайындау мен жасауға тікелей қатысты көтеретін шығындар бастапқы тікелей шығындар анықтамасынан алынып тасталады.Нәтижесінде олар жалға берілетін таза инвестициялардан алынып тасталады және қаржылық жалдау кезінде, дұрысында, жалдау мерзімінің басталуымен сәйкес келетін  сатудан түскен пайданы тану кезінде шығыс ретінде танылады.Қаржылық табысты тану жалға берушінің қаржылық жалдауда өтелмеген таза инвестицияға тұрақты кезеңдік норманы көрсететін графикке негізделуге тиіс.Жалға беруші жалдау мерзімі ішіндегі қаржылық кірісті жүйелі және тиімді негізде бөлуге тырысады.Табысты мұндай бөлу әдетте жалға берушінің қаржылық жалдауға таза төленбеген инвестицияларға пайданың тұрақты кезеңдік нормасын көрсететін схеманы негізге алады.Қызмет көрсетуге жұмсалған шығынды қоспағанда, есептік кезеңге жатқызылған жалдау төлемдері борыштың жалпы сомасы сияқты алынбаған қаржылық табысты азайту үшін жалдауға жалпы инвестициялардан шегеріледі.Жалға берушілер өндіруші немесе диллер ретінде кезең ішіндегі сатудан түскен пайда мен залалдарды ұйым тікелей сатуға қатысты жүргізетін саясатқа сәйкес тануы тиіс.Егер жасанды жолмен төмендетілген пайыздық мөлшерлемелер жарияланса, сатудан түскен пайда міндетті түрде нарықтық пайыздық мөлшерлеме есептеу жағдайында қолданылатын шамамен шектелуге тиіс.Жалға берушілер шартты дайындау және жасауға байланысты өндіруші немесе дилер ретінде шеккен шығындар сатудан түскен пайданы тану сәтіндегі шығыс ретінде танылуы тиіс.Жалға берушілер 7 ҚЕХС-ы (IFRS) талаптарын орындаумен қатар қосымша ретінде қаржылық жалдауға қатысты қолданылатын мынадай ақпаратты ашуы тиіс:(а)қаржылық жағдай туралы есеп күнгі жалпы жалға салынған инвестициялар ортақ жалпы сомасы мен ең төменгі жалдау төлемдері бойынша дебиторлық берешектің келтірілген құны арасындағы салыстыруды; сонымен бірге, ұйым қаржылық жағдай туралы есеп күнгі жалпы жалдауға салынған жалпы инвестицияларды және ең төменгі жалдау төлемдері бойынша келтірілген құнын мына кезеңдердің әрқайсысы үшін: бір жылдан кешіктірмей;бір жылдан астам, бірақ бес жылдан кешіктірмей;бес жылдан кейін ашуы тиіс.(b) табыс ретінде табылмаған қаржы кірісі;(с)жалға берушінің пайдасына жиналып отырған кепілдігі жоқ қалдық құнын;(d)төменгі жалдау төлемдері бойынша өтелмейтін қарызды жабуға арналған жинақталған бағалау резерві;(е)есеп мерзімі ішіндегі кіріс ретінде танылған шартты жалдау ақысы;(f)жалға берушімен жасасқан жалдаудың негізгі шарттарының жалпы сипаты.Бұдан басқа, өсу индикаторы ретінде жиі ретте сондай-ақ есеп кезеңінің ішінде тоқтатылған жалдау шарттарының тиісті сомасына кемітілген, есеп кезеңінің ішінде жасалған жаңа келісімшарттар бойынша алынбаған табысты шегере отырып, жалпы инвестициялардың сомаларын ашу да пайдалы.

Жалға берушілер және жалға алушылардағы ағымдағы жал есебі.Қаржылық жал есебі.Қаржылық жал кезінде жалға алынған активтер жалға алушы балансында есепке алынады.Жал мерзімі басында актив құны жалға алынатын активтердің нарықтық құны негізінде анықталған ең аз жал төлемдерінің дисконттық құнына тең.Дисконттық құнды есептеген кезде пайыздық ставка ретінде, егер дәл анықтау мүмкін болатын болса жалгерлік ставка алынады.Ал,егер оны дәл анықтау оны дәл анықтау мүмкін болмаса альтернативтік ставка қолданылады.Активті жалға алған кезде жал міндеттемелері ішінен бір жылға дейін төленетін қысқа мерзімді міндеттемелерін бөліп көрсету тиіс.Бұл сомалар жал берушіде алынуға тиісті жал төлемдері боп саналады және қысқа, ұзақ  деп бөлек көрсетілуі керек.Ең аз жал төлемдері екі құрамдас бөліктен тұрады:-қаржылық төлемдер;-жал міндеттемелерін азайту бойынша төлем;Жал алушының міндеттемесіне кепілдік берілген қалдық жою құны және кепілдік берілмеген жою құны әсер етеді.Егер де кепілдік берілген жою құны болатын болса, оның сомасы ең аз жал төлемдеріне қосылады.Ал,егер жал алушы тұрғысынан кепілдік берілмесе жою құны ең аз жал төлемдеріне қосылмайды.Бірақ бұл сома жал беруші есебінде көрініс табады.Жалға алынған мүлік амортизациясы оған деген меншік құқы берілген сәттен анықталады.Егер де жал соңында активке деген меншік құқығы жал алушыға өтетін болса, онда амортизация есептеу кезеңі ретінде пайдалы қызмет ету мерзімі алынады.Ал,егер меншік құқығы жал алушыға өтпейтін болса, онда жал мерзімі ішінде амортизация есептеледі.Жалға алушыда:1.Актив жалға алынған кезде:дт- негізгі құрал;кт- ұзақ мерзімді жал бойынша міндеттеме.2.ағымдағы міндеттемені бөліп көрсетеміз:дт- ұзақ мерзімді міндеттеме;кт- ағымдағы міндеттеме.3.бір жыл үшін пайызды бөліп көрсетеміз:дт- пайыздық шығын;кт- пайыздық міндеттеме.4.бір жыл үшін жал төленді:дт- ағымдағы жалдық міндеттеме;дт- төленуге тиісті пайыздар;кт- ақша.5.бірінші жыл үшін амортизация есептейміз:дт- амортизация бойынша шығын;кт- жинақталған тозу.Жалға берушіде:1.Актив жалға берілген кезде:дт- ұзақ мерзімді жал бойынша дебиторлық берешек;кт- негізгі құрал.2.ағымдағы дебиторлық берешекті бөліп көрсетеміз:дт- ағымдағы  жал бойынша деб. Берешек;кт- ұзақ мерзімді дебиторлық берешек.3.бір жыл үшін пайызды бөліп көрсетеміз:дт- алынуға тиісті пайыз;кт- пайыздық табыс.4.бір жыл үшін жал алынды:дт- ақша;кт- ағымдағы жал бойынша деб.берешек;кт- алынуға тиісті пайыздар.Жалға алушылар мен берушілер арасындағы қарым-қатынасты ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты: тікелей лизинг және жанама лизинг пайда болады.Тікелей лизинг-мүлікті дайындаушы немесе оның иесі жалға беруші ретінде қатысады.Жанама лизинг-жалға беру үшінші тұлға арқылы жүргізіледі.Сол сияқты жалдың келесі түрлері қарастырылады:Сату типі бойынша жал есебі – лизингтің бұл түрін өндірістік және саудалық кәсіпорындар қолданады.Мұндай лизинг кезіндегі айырмашылық мәмілені лизингке беруші есебінде көрсету әдісінде.Лизинг берушіде «алынуға тиісті лизинг», «алынуға тиісті ағымдағы төлемдер» шот ашылады.Мұндай жағдайда лизингке беруші келесідей мәліметтерде бөлек есепке алуы тиіс:Сатып өткізуден алынған табыс;Пайыздық табыс;Қайтадан жалға алу мақсатымен сату;Жерді жалға алу – жердің пайдалы қызмет ету мерзімі шектелмегендіктен операциондық жал болып табылады.Егерде жал жерге деген меншік құқығын беруді немесе сатуды қарастыратын болса, онда мұндай операция төлемі біртіндеп төленетіндіктен капитализациялануы тиіс.Егерде жалға алынған мүлік құрамындағы жер бағасы 25% -дан кем болса, жал мүлікті жалдау ретінде қарастырылады.Ал егер жер құны 25% -дан асып кетсе, жер жалы бөлек қарастырылуы керек.

Жарғылық капитал есебі.Жарғылық   капиталдың мөлшері  шығарылған  акциялардың   номиналдық   құндарының  қосындысына  тең.Акциялардың   номиналдық  құны   дегеніміз – олардың акцияда   көрсетілген  нақты  құны.Акция  дегеніміз – өздерінің   иесіне   дивиденд  түріндегі  пайда  алу  құқығын   беретін   құнды  қағаз.Акцияның  екі   түрі  кездеседі:қарапайым  және артықшылығы  бар.Жауапкершілігі  шектеулі  серіктестігінің   капиталы  оған   қатысушылардың  қосқан   үлестерінен   құралады.Мұндай   кәсіпорынның  жарғылық  капиталының  ең аз  мөлшері  100  есе  айлық   есептік   көрсеткіштен кем болмауы тиіс.Кәсіпорын  тіркеуден   өткен кезде  олардың   бастапқы  капиталының  25%  төленген  болуы   керек.Халықаралық   тәжірибеде  «акция  сплиті»  деген   ұғым  қолданылады.Сплит   дегеніміз – акцияның   құнын   2 есе  азайтып,санын   2 есе  көбейту  процесі, ол акциялардың номиналдық құндарын азайту мақсатында жүргізіледі,бірақ жарғылық капитал мөлшеріне әсер етпейді.Жарғылық   капиталдың  есебін  жүргізу  үшін  Типтік шоттар жоспарында 5-ші   бөлім шоттары  арналған,5010 «Артықшылығы бар акциялар»; 5020 «Қарапайым акциялар»;5030 «Пайлар мен үлестер».Жарғылық капитал қалыптастырылған кезде келесідей  бухгалтерлік  жазба  беріледі:Дт 5110  Кт  5010,5020.Жарғылық капиталға салымдар ақшалай түрде немесе құрылтайшылар өздерінің салымдары бойынша міндеттемелерін өтеу орнына берген мүліктер түрінде болуы мүмкін.Акциялардың  құндарын  құрылтайшылар   төлеген   кезде, олардың келісімді бағасына:Дт 1030,1330,2410.Кт       5110.5110«Төленбеген  капитал»  шотында   құрылтайшылардың  акциялары   бойынша  акционерлік  қоғамға  қарыздары  есепке  алынады.Бұл шот құрылымы жағынан жарғылық капитал шотын реттеп отыратын, яғни пассивті реттеуші шот.5110   шотта  қалдық   қалатын   болса, акционерлік  қоғамның жарғылық капиталы толық қалыптастырылмаған  дегенді білдіреді.

Жеңілдіктер және қайтарылған тауарлар есебі.Сатып алушы сатып алынған тауарды ауыстыруға, ақау болған жағдайда қайтаруға құқығы бар және сатып алушылардың бұл құқығын әсіресе бөлшек сауда кәсіпорыны сақтауы тиіс.Тауар ауыстырылуы не қайтарылуы мүмкін, тек тауар түрі бұзылмаған, пломбасы, этикеті сақталған, тауардың өзі қолданылмаған және сол сатушыдан алғаны мәлім болған жағдайда.Тұтынушыдан сапасы төмен, ақау тауарды қайтып алған жағдайда накладной 2 экземплярда толтырылады.Оның біреуі тауарлық есеп беруге қосып, ал 2-шісі сатып алушыға өткізген тауардың сомасын алуға немесе ауыстыруға негіз құжат болып табылады.Бұл операция бухгалтерлік есепте келесі проводкалармен беріледі.Д. 3310   К. 1330.Егер ақау – жабдықтаушы кәсіпорынның кінәсінен болса, онда талап соларға қойылады.Қайтарылған тауар құны сату бағасымен есепке алынады.Жеңілдік – сатып алу және сату келісімінің жағдайлары, оларда тауардың келісімде көрсетілген бастапқы немесе базистік бағасын кеміту мөлшері белгіленеді.Сауда айналымында бұл жеңілдік жай, күрделі және сериялы (үдемелі) жеңілдіктерге ажыратылады.Жай жеңілдік кезінде сатып алушы төлейтін іс жүзіндегі баға бастапқы бағаның тұтастай белгілі бір пайызға немесе белгілі бір сомаға бір жолғы кемітілуі арқылы белі іленеді.Күрделі жеңілдік бағаның бірнеше рет кемітілуі арқылы жүзеге асырылады.Сериялы жеңілдіктерді сатушылар бір түрлі заттардың үлкен тобын (сериялап) көтере сатып алушыға береді, тауарларды осылайша неғұрлым көп алса, сериялы жеңілдік те соғұрлым өсе түседі.Көбінесе кәсіпорын, егер белгілі бір уақытта төлем қабылданса, онда есеп – фактуралық бағаны түсірген сомаға жеңілдік жасайды.Ақшалай жеңілдік қолдану көлемін ұлғайту және клиенттің төлемді ертерек төлеуге ынталандыру үшін қолданылады, бұл күмәнді қарыздарды қысқарту үшін ыңғайлы.

Жиынтық табыс туралы есеп беру(кіріс және шығыс туралы есеп беру;құрылымы,ашып көрсетуге қойылатын  ең аз ашып көрсетулер,басқада жиынтық табыстар).Пайдалар мен шығындар туралы есептiң өзiнде міндетті түрде кезең ішінде төмендегідей сомаларды көрсететін кем дегенде мынадай желілік баптар болуы тиіс:(а)                     табыс;(aa)      амортизациялы құнда өлшенген қаржылық жағдай туралы есептен шығарудан келіп туындайтын кіріс пен шығыс; (b)           қаржыландыру бойынша шығындар;(с)      қауымдасқан ұйымдар мен бірлескен ұйымдардың пайдалары мен залалдарына үлес қосып қатысу бойынша есептеу әдісіне сәйкес ескерілген ұйымның үлесі;(ca)            егер қаржылық акция әділ құнда өлшенгендей қайта жіктелген болса, алдыңғы сома мен қайта жіктеу мәліметіндегі әділ құн арасындағы айырмашылықтан туындайтын кез-келген табыс немесе залал (d)        салық бойынша шығыстар; (е)төмендегілердің жалпы сомасын құрайтын бірегей сома: салық салудан кейінгі пайда немесе залал; тоқтатылған қызметті құрайтын шығу тобы немесе активтерді сату не шығару үшін ең төменгі құнның нақты шығынын бағалауда танылған салық салудан кейінгі табыс пен шығын және пайда немесе залал.Басқа жиынтық табыстің сипатына қарай жіктелген әрбір құрағыш бөлігі ((h)тармағындағы сомадан басқасы) үлестік тәсілді қолданып есепке алынған қауымдас ұйымдар және бірлескен ұйымдардың басқа жиынтық табысінің үлесі; және жалпы жиынтық табыс.Ұйым жиынтық табыс жөніндегі есептілігінде төмендегі баптарды пайда немесе залалдың сол кезең ішінде бөлінуі ретінде ашып көрсетуі тиіс:(а)                   төмендегілерге тән кезең ішіндегі пайда немесе залал: бақыланбайтын пайыздарға, және бас ұйымның иелеріне.Төмендегілерге тән кезең ішіндегі жалпы жиынтық табыс:бақыланбайтын пайыздарға, және бас ұйымның иелеріне.Ұйым қайта жіктеуден кейінгі өзгерістермен қоса, басқа жиынтық табыстің әрбір компонентіне байланысты кірістік салықтың сомасын кіріс жөніндегі есептілікте немесе ескертпелерде ашып көрестуі тиіс.Ұйым басқа жиынтық табыстың құрағыш бөлігін ұсынуына болады: қатысты салық нәтижесін шегеріп, немесе қатысты салық нәтижесін шегерудің алдында сол құрағыш бөліктерге байланысты, кірістік салықтың жиынтық сомасы ретінде көрсетілген бір сомамен бірге.ҚЕХС  (IFRS)  басқа жиынтық табысте алдын-ала танылған соманың пайда немесе залал ретінде жіктелген-жіктелмегендігін және қашан жіктелгендігін нақтылайды.Бұл Стандартқа қатысты мұндай қайта жіктеулер қайта жіктеу түзетулеріне жатады.Қайта жіктеу түзетулері пайда немесе залалға қайта жіктелген түзетулер жасаған кезеңдегі басқа жиынтық табыстің ұқсас компоненттерін қамтиды.Бұл сомалар ағымдағы және алдыңғы кезеңдердегі жүзеге асырылмаған табыс ретінде басқа жиынтық табыстерде танылуы мүмкін.Жалпы жиынтық табыстерге екі рет енгізіліп кетпес үшін бұл жүзеге асырылмаған табыстарды осы кезеңдегі пайда және залал ретінде жіктелген жүзеге асырылған табыстарды басқа жиынтық табыстер есебінен алып тастау қажет.

ЗЗЗЗЗЗЗЗЗЗ

Займдар бойынша шығындар есебі: капитализация.Капиталдандырудың басталуы.Қарыздар бойынша шығындарды белгілі бір талаптарға сай келетін актив құнының бір бөлігі ретінде капиталдандыру:(а) сол актив бойынша шығындар пайда болған;(b) қарыздар бойынша шығындар пайда болған;жəне (с) активті мақсаты бойынша пайдалануға немесе сатуға əзірлеу үшін қажетті жұмыстар қолға алынған кезде басталуға тиіс.Белгілі бір талаптарға сай келетін активке жұмсалатын шығындарға ақшалай төлемдерде, басқа активтердің аударымдарында немесе пайыздық міндеттемелер қабылдануында білдірілетін шығындар ғана жатады.Шығындар сол активке байланысты алынған кез келген төлемдер мен субсидиялар мөлшеріне кемітіледі.Активтің кезең ішіндегі орташа қаржылық жағдай туралы есептік құны, соның ішінде қарыздар бойынша бұрын капиталдандырылған шығындар, əдетте сол кезеңдегі капиталдандыру мөлшерлемесі қолданылатын шығындардың негізделген болжалды мəніне теңеледі.Активті мақсаты бойынша пайдалануға немесе сатуға дайындау үшін қажетті қызметке активті нақтылай жасау ғана қамтылмайды.Оған активті нақтылай жасау алдындағы техникалық жəне əкімшілік жұмыстары, мысалы, құрылыс бастау үшін қажетті рұқсаттар алуға байланысты қызмет жатады.Алайда,оның күйін өзгертетін өндіріс немесе түрлендіру жоқ болса, активті иелену ондай қызметке жатпайды.Мысалы,құрылыс үшін жерге орналастыру жұмыстары жүргізіліп жатқан кезде қарыздар бойынша жұмсалған шығындар тиісті жұмыстар жүргізілетін кезең ішінде капиталдандырылады.Алайда,кейінгі құрылыс үшін сатып алынған жер ондағы əлдебір əзірлік жұмыстарынсыз иелікте қалатын кезде жұмсалған шығындар капиталдандыруға жатпайды.Капиталдандыруды тоқтата тұру.Қаражат қарыздары бойынша шығындарды капиталдандыру объектіні түрлендіру  жөніндегі белсенді жұмыста  үзіліс  болатын ұзақ кезеңдер ішінде уақытша тоқтатыла тұруға тиіс.Қарыздар бойынша шығындар активті мақсаты бойынша пайдалануға немесе сатуға дайындау үшін қажетті қызметте үзіліс болатын ұзақ кезең ішінде жұмсалуы мүмкін.Ондай шығындарға аяқталмаған объектілерді ұстауға жұмсалатын шығындар жатады.Мұндай шығындар капиталдандыруға жатпайды.Алайда қарыздар бойынша шығындарды капиталдандыру әдетте елеулі техникалық және әкімшілік жұмыстар жүзеге асырылатын кезең ішінде уақытша тоқтатыла тұрмайды.Қарыздар бойынша шығындарды капиталдандыру сондай-ақ уақытша кідіріс активті мақсаты бойынша пайдалануға немесе сатуға дайындау үрдісінің қажетті бөлігі болып табылатын кезде де уақытша тоқтатыла тұрмайды.Мысалы, капиталдандыру қорларды қажетті кондицияға жеткізу үшін қажетті ұзақ кезең ішінде, немесе судың жоғары деңгейі көпір салынуын кешеуілдететін ұзақ кезең ішінде, судың жоғары деңгейі сол географиялық аймақ үшін құрылыс салу кезеңі ішінде әдетті болса, капиталдандыру жалғастырылатын болады.Капиталдандыруды тоқтату.Қарыздар бойынша шығындарды капиталдандыру белгілі бір талаптарға сай келетін активті мақсаты бойынша пайдалануға немесе сатуға дайындау үшін қажетті барлық жұмыстар іс жүзінде аяқталған кезде тоқтатылуға тиіс.Объектінің нақты құрылысы аяқталған кезде, күнделікті әкімшілік жұмыстарының одан әрі жалғастырыла беруі мүмкін екеніне қарамастан, ол әдетте мақсаты бойынша пайдалануға немесе сатуға дайын деп саналады.Егер объектіні сатып алушының немесе пайдаланушының талаптарына сәйкес ресімдеу секілді кішігірім жұмыста ғана қалса, оның өзі жұмыстардың іс жүзінде толық аяқталғанын білдіреді.Белгілі бір талаптарға сай келетін актив құрылысының бөліктері аяқталып, әрбір бөлікті басқа бөліктердің құрылысы жалғасып жатқан кезде пайдалануға болатын болса, қарыздар бойынша шығындарды капиталдандыру активтің сол бөлігін  мақсаты бойынша пайдалануға немесе сатуға дайындау үшін қажетті барлық жұмыстар негізінен аяқталған кезде тоқтатылуға тиіс.Әрқайсысы жеке пайдалануға жарамды бірнеше ғимараттардан тұратын бизнес-орталығы – басқа құрамдас бөліктер құрылысы одан әрі жалғастырылып жатқан кезде әрбір бөлікті пайдалануға болатын белгілі бір талаптарға сай келетін активтің мысалы.Өзінің кез келген құрамдас бөлігі пайдаланылардан бұрын толық аяқталуға тиіс белгілі бір талаптарға сай келетін актив мысалы ұйымның бір алаңда орналасқан түрлі цехтарында рет-ретімен жүзеге асырылатын бірнеше өндірістік үдерістерді біріктіретін өнеркәсіп ұйымы, болат илектеу өндірісі болып табылады.

Зайымдар бойынша шығындарды анықтау, займдар бойынша шығындарды шығыстарға жатқызу тәртібі.Қарыздар бойынша шығындар – ұйым қарыз қаражатын алуға байланысты жұмсаған пайыздық жəне басқа шығыстар.Белгілі бір талаптарға сай келетін актив – болжалды пайдалануға немесе сату үшін əзірлеу елеулі уақытты қажет ететін актив.Белгілі бір талаптарға сай келетін активті сатып алуға, салуға немесе өндіруге тікелей қатысты қарыздар бойынша шығындар сол активтің құнына қосу жолымен капиталдандырылуға тиіс.Ұйым басқа қарыз шығындарын шығыс ретінде жұмсаған кезеңінде тануы тиіс.Белгілі бір талаптарға сай келетін активті сатып алуға, салуға немесе өндіруге тікелей қатысты қарыздар бойынша шығындар сол активтің құнына кіреді.Қарыздар бойынша ондай шығындар, ұйымның болашақта экономикалық тиімділіктер алуы мүмкін жəне шығындарды сенімді түрде өлшеуге болатын жағдайларда актив құнына қосу жолымен капиталдандырылады.Қарыздар бойынша капиталдандыру үшін рұқсат етілген шығындар.Қарыздар бойынша белгілі бір талаптарға сай келетін активті сатып алуға, салуға немесе өндіруге тікелей байланысты шығындар – тиісті активке шығындар жұмсалмаған болса, қарыздар бойынша жол бермеуге болатын шығындар.Ұйым қаражатты тек белгілі бір талаптарға сай келетін нақты активті сатып алу үшін қарызға алатын болса,сол активке тікелей байланысты қарыздар бойынша шығындарды айқын анықтауға болады.Нақты қарыздар мен белгілі бір талаптарға сай келетін актив арасындағы тікелей байланысты табу жəне анықтау басқа жағдайда жол бермеуге болатын қарыздарды анықтау қиыншылық туғызуы мүмкін.Ондай қиыншылықтар,мысалы,ұйымның қаржы қызметі орталықтан үйлестірілетін кезде пайда болады.Қиыншылықтар ұйымдар тобы түрлі пайыздық мөлшерлемелер бойынша қарыз қаражатын алу үшін бірқатар қарыз міндеттемелерін пайдаланатын жəне сол қаражатты топқа кіретін ұйымдарға түрлі негіздерде қарызға беретін кезде де пайда болады.Валюта бағамдарының ауытқулары,сондай-ақ топтың шетелдік валютада көрсетілген немесе жоғары инфляция жағдайларында онымен байланыстырылған несиелерді пайдалануы жағдайды қосымша қиындатады.Соның нəтижесінде белгілі бір талаптарға сай келетін активті сатып алуға тікелей байланысты қарыз қаражатын пайдалану жөніндегі шығындар мөлшерін анықтау қиындайды жəне субъективті баға беруді қажет етеді.Қаражат белгілі бір талаптарға сай келетін активті сатып алу үшін арнайы қарызға алынған шектерде қарыздар бойынша шығындардың сол активке капиталдандыру үшін рұқсат етілген сомасы осы қарыз бойынша кезең ішінде жұмсалған нақты шығындар ретінде,осы қарыз қаражатын қысқа мерзімді инвестициялаудан түсетін кез келген инвестициялық табысты шегере анықталуға тиіс.1.Гиперинфляциялық экономика жағдайындағы есептілік.2.Сақтандыру келісімшарттарын есепке алу (ХҚЕС IFRS 4).3.Операциялық сегменттер есебі (ХҚЕС IFRS 8 ).4.Акцияға негізделген төлемдер есебі.Өздері бойынша төлемдерді жай акциялармен жəне ақша қаражатымен төлеуге болатын контрактілер.Ұйым өзі бойынша төлемдерді өз қалауынша жай акциялармен немесе ақшалай қаражатпен төлей алатын контракт шығарған кезде ол сол контракт бойынша төлемдер жай акциялармен төленетінін, ал таратушы ықпал бар кезде пайда болатын əлеуетті жай акциялар міндетті түрде акцияға шаққандағы таратылған пайда есебіне міндетті түрде қосылатынын негізге алуға міндетті.Мұндай келісімшарт есепке алу мақсаттарында актив немесе міндеттеме ретінде пайдаланылатын немесе өзіне үлескерлік компонентті де, міндеттеме компонентін де қамтитын кезде ұйым пайдада немесе шығында есепті кезең ішінде болатын,шарт түгелдей үлестік құрал ретінде сараланған кездегі барлық өзгерістерді ескере алым ретінде түзетуге міндетті.Мұндай түзету 33-тармаққа сəйкес қажет етілетін түзетулерге ұқсас.Ұстаушының қалауы бойынша төлемдерді, жай акциялармен немесе ақшалай қаражатпен жасауға болатын контрактіге қатысты акцияға шаққандағы таратылған пайданы есептеу кезінде ақша қаражаты төлемдері мен акция төлемдері таратылуының неғұрлым елеулі деңгейі ескерілуі тиіс.Өзі бойынша төлемдерді, жай акциялармен де, ақшалай қаражатпен де жасауға болатын контракт,мысалы, өтем мерзімі басталған кезде ұйымға қарыздың негізгі сомасын ақша қаражатымен, не өзінің жай акцияларымен өтеуге шексіз құқық беретін қарыз құралы бола алады.Басқа мысал, сатуға жазып берілген опцион болып табылады, ол ұстаушыға жай акциялармен төлеу мен ақша қаражаттарымен төлеудің арасында таңдау мүмкіндігін береді.Сатып алынған опциондар.Сатуға сатып алынған опциондар жəне сатып алуға сатып алынған опциондар (яғни, ұйым өзінің жай акциялары есебінен ие болатын опциондар) акцияға шаққандағы таратылған пайда есебіне қосылмайды, өйткені олардың есепке қосылуы таратуға қарсы ықпал туғызуы мүмкін.Сатуға арналған опцион – тек оны орындау бағасы нарықтық бағадан жоғары, ал сатып алуға арналған опцион оны орындау бағасы нарықтық бағадан төмен болған жағдайда ғана атқарылады.

ИИИИИИИ

Инвестициялық жылжымайтын мүлік есебі(обьектілерді жылжымайтын мүліктің 1-топтан 2-шісіне өткізу).Инвестициялық жылжымайтын мүліктің санатына ауыстыру немесе осы санаттан шығару қолданылу мақсаты өзгерген кезде ғана, және тек осы жағдайда ғана жүргізіледі, атап айтқанда:инвестициялық жылжымайтын мүлік иеленуші орналасатын жылжымайтын мүлік санатына ауыстырылған кезде жылжымайтын мүлікті иеленуші орналасатын жылжымайтын мүлік ретінде пайдаланудың басталуы; инвестициялық жылжымайтын мүлікті босалқыға ауыстыру кезінде сату мақсатымен қайта құрудың басталуы; иеленуші орналасатын жылжымайтын мүлік санатынан инвестициялық жылжымайтын мүлікке ауыстыру үшін иеленуші орналасатын кезеңнің аяқталуы; босалқылардан инвестициялық жылжымайтын мүлікке ауыстыру үшін, басқа тарапқа операциялық жалға берудің басталуы.Объектіні әділ құн бойынша көрсетілетін инвестициялық жылжымайтын мүлікке иеленуші орналасқан жылжымайтын мүлік немесе босалқылар санатына ауыстырған кезде, 16 ҚЕХС(IAS)  немесе 2 ҚЕХС (IAS) сәйкес кейіннен есепке алу үшін оның арналу мақсатын өзгерту күнгі жағдай бойынша оның әділ құны осы объектіге шыққан нақты шығындар ретінде қаралуы тиіс.Егер иеленуші орналасқан жылжымайтын мүлік әділ құн бойынша көрсетілетін инвестициялық жылжымайтын мүлік санатына ауысса, ұйым объектінің арналу мақсаты өзгеретін күнге дейін 16 ҚЕХС(IAS)  ережелерін қолдануы керек.Ұйым 16 ҚЕХС (IAS) бойынша жылжымайтын мүліктің қаржылық жағдай туралы есептік құны мен жоғарыда аталған күнгі жағдай бойынша оның әділ құны арасындағы айырманы 16 ҚЕХС (IAS)  сәйкес қайта бағалау сияқты ескеруі керек.Объектіні босалқылардан әділ құн бойынша көрсетілетін инвестициялық жылжымайтын мүлік санатына ауыстырған кезде, аталған күнгі жағдай бойынша объектінің әділ құны мен оның қаржылық жағдай туралы есептік құны арасындағы айырма пайда немесе шығын құрамында танылуы тиіс.Ұйым өз бетінше салынған әділ құн бойынша көрсетілетін инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісінің құрылысы немесе қайта құрылуы аяқталған кезде, аталған күнгі жағдай бойынша жылжымайтын мүліктің әділ құны мен оның қаржылық жағдай туралы есептік құны арасындағы айырма пайда немесе шығын құрамында танылуы тиіс.Инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісін есептен шығару немесе істен шығару нәтижесінде туындайтын өзге пайдалар немесе шығындар активтің істен шығуы мен қаржылық жағдай туралы есептік құнынан таза түсімдердің арасындағы айырма ретінде анықталуға және есептен шығару немесе шығып қалу орын алған кезеңде пайда немесе шығын құрамында танылуы тиіс (кері жалгерлікпен сатуға қатысты 17 (IAS) ХҚЕС өзге қадамды талап ететін жағдайды қоспағанда).Инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісі істен шыққан жағдайда алынуы тиіс өтем бастапқыда әділ құн бойынша танылады.Атап айтқанда, инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісі үшін ақы төлеу мерзімі ұзартылған жағдайда, алынуы тиіс өтем алдымен объектінің төлем мерзімі ұзартылмай ақшалай қаражатты төлеу кезіндегі бағасы бойынша көрсетіледі.Өтемнің атаулы сомасы мен объектінің төлем мерзімі ұзартылмай ақшалай қаражатты төлеу кезіндегі баға арасындағы айырма пайыздың тиімді мөлшерлемесі әдісін пайдалана отырып 18 (IAS) ХҚЕС сәйкес пайыздық кіріс ретінде танылады.Инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісі істен шыққаннан кейін ұйымда қалған міндеттемелерді есепке алу үшін ұйым 37 (IAS) ХҚЕС немесе басқа Стандарттардың тиісті ережелерін қолданады.Құнсызданған, жоғалтылған немесе берілген инвестициялық жылжымайтын мүлік объектілері үшін үшінші тұлғалардан алынған өтемдер мұндай өтем алынуы тиіс болған кезде пайда немесе шығын құрамында танылуы тиіс.Инвестициялық жылжымайтын мүлік объектілерінің құнсыздануы немесе жоғалуы, өтемді төлеу туралы талаптар немесе үшінші тұлғаларға төлеу және алмастырушы активтерді кейінгі сатып алу немесе құрылысын салу жеке экономикалық оқиғалар болып табылады және төменде көрсетілгендей бөлек ескеріледі:(а)          инвестициялық жылжымайтын мүліктің құнсыздануы 36 (IAS) ХҚЕС сәйкес танылады; инвестициялық жылжымайтын мүліктің есептен шығарылуы немесе шығып қалуы осы.(b)              Стандарттың 66-71-тармақтарына сәйкес танылады,(с)                       құнсызданған, жоғалтылған немесе берілген жылжымайтын мүлікке инвестициялар объектілері үшін үшінші тұлғалардан түскен өтемдер өтем алынуы тиіс болған кезде пайданың немесе шығынның құрамында танылады; және (d)                         алмастыру ретінде қалпына келтірілген, сатып алынған немесе салынған активтердің құны осы Стандарттың 20-29-тармақтарына сәйкес танылады.

Инвестициялық жылжымайтын мүлік ХҚЕС 40 сәйкес анықтамалары және тану критерийлері.Инвестициялық жылжымайтын мүлік – (қаржылық жалдау шарты бойынша иеленушінің немесе жалға алушының) қарауындағы жылжымайтын мүлік (жер немесе үй, не үйдің бір бөлігі, не сол да, басқасы да), жалгерлік төлемдер немесе капиталдың өсуінен кірістер немесе соны да, басқасын да алу мақсатымен, бірақ:    тауар өндіруде немесе жеткізуде, қызмет көрсетуде пайдалану үшін емес, әкімшілік мақсаттар үшін емес; немесе әдеттегі шаруашылық қызмет барысында сату үшін емес.Ивестициялық жылжымайтын мүлік мысалдары: әдеттегі шаруашылық қызметтің барысында қысқа мерзімді болашақта сату үшін емес, ұзақ мерзімді болашақта капитал құнының өсуінен пайда алуға арналған жер; әрі қарай арналу мақсаты әзірше анықталмаған жер.(Егер ұйым жерді иеленуші орналасқан жылжымайтын мүлік ретінде пайдаланатыны немесе әдеттегі шаруашылық қызметтің барысында қысқа мерзімді болашақта сататыны туралы шешім қабылдамаған ретте, жер капитал құнының өсімін алуға арналған деп есептеледі);            ұйымның меншігіндегі (немесе қаржылық жалдау шарты бойынша есеп беретін ұйымның қарауындағы) және операциялық жалгерліктің бір немесе бірнеше шарттары бойынша жалға берілген ғимарат; және қазір бос тұрған, бірақ операциялық жалгерліктің бір немесе бірнеше шарттары бойынша  жалға беруге арналған ғимарат. болашақта инвестициялық меншік ретінде қолдану үшін құрылысы жүріп жатқан немесе жасалып жатқан жылжымайтын мүлік.Инвестициялық жылжымайтын мүлік мынадай кезде ғана активтердің құрамында тану керек: инвестициялық жылжымайтын мүлік байланысты болашақ экономикалық пайдалардың ұйымға келіп түсу мүмкіндігі бар; және инвестициялық жылжымайтын мүліктің құнын сенімді түрде бағалауға болады.Танудың осы принципіне сәйкес ұйым инвестициялық жылжымайтын мүлікке жұмсалған шығындарды олар туындаған кезде бағалайды.Мұндай шығындар инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісін сатып алған кезде бастапқыда жұмсалған шығындарды және кейіннен объектіні қосымша жабдықтауға, бөлшегін ауыстыруға немесе жылжымайтын мүлік объектісіне қызмет көрсетуге арналған шығындарды қамтиды.

Инвестициялық жылжымайтын мүліктің кейінгі есебі ХҚЕС 40.Инвестициялық жылжымайтын мүлік – (қаржылық жалдау шарты бойынша иеленушінің немесе жалға алушының) қарауындағы жылжымайтын мүлік (жер немесе үй, не үйдің бір бөлігі, не сол да, басқасы да), жалгерлік төлемдер немесе капиталдың өсуінен кірістер немесе соны да, басқасын да алу мақсатымен, бірақ:(а)                    тауар өндіруде немесе жеткізуде, қызмет көрсетуде пайдалану үшін емес, әкімшілік мақсаттар үшін емес; немесе әдеттегі шаруашылық қызмет барысында сату үшін емес.Объект істен шығып қалғаннан кейін оған байланысты экономикалық пайда алу болжанбайтындай болып істен шығып қалған немесе пайдаланудан біржола алып тасталған жағдайда, инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісін тану тоқтатылуы тиіс (ол қаржылық жағдай туралы есептен есептен шығарылады).Инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісінің істен шығуы сату немесе  қаржылық жалға беру арқылы жүзеге асырылады.Инвестициялық жылжымайтын мүлік істен шыққан күнін анықтау үшін ұйым 18 ҚЕХС-та (IAS) баяндалған тауарлар сатудан алынған кірісті тану өлшемдерін басшылыққа алуы және 18 ҚЕХС-на (IAS) көрнекі мысалдардағы тиісті ұсынымдарды ескеруі керек.17 ҚЕХС (IAS)  қаржылық жалгерлікке беру және кері жалгерлік шартымен сату жолымен істен шығуына қатысты қолданылады.Егер 16-тармақта баяндалған тану принципіне сәйкес ұйым жылжымайтын мүлікке инвестициялар объектісінің бір бөлігін өтеу құнын активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнында таныса, ол алмастырылған бөліктің қаржылық жағдай туралы есептік құнын тануды тоқтатады.Нақты шығындар бойынша есеп үлгісін пайдалана отырып ескерілетін инвестициялық жылжымайтын мүлік жағдайларда алмастырылған бөлік жеке амортизацияланған бөлік бола алмайды.Егер ұйым үшін алмастырылған бөліктің қаржылық жағдай туралы есептік құнын анықтау мүлдем мүмкін болмаса, онда ол алмастыратын бөліктің құнын ол сатып алынған немесе салынған кездегі алмастырылған бөліктің құнының көрсеткіші ретінде пайдалана алады.Әділ құн бойынша есеп үлгісіне сәйкес инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісінің әділ құны алмастырылуы тиіс объектінің бір бөлігі өз құнын жоғалтып алу фактісін көрсетеді.Кейбір жағдайларда объектінің бір бөлігі ауыстырылған кезде оның әділ құнын қай сомаға кеміту қажет екенін анықтау қиынға соғады.Объектінің бір бөлігін алмастырған кезде оның әділ құнын кемітудің баламасы, егер мұндай қадам мүлдем мүмкін болмаса, алмастыру құнын активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнына енгізу, содан кейін объектінің бөліктерін алмастыруды талап етпейтін жаңа сатып алулар үшін талап етілгендей әділ құнды қайта бағалауды жүргізу болып табылады.Инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісін есептен шығару немесе істен шығару нәтижесінде туындайтын өзге пайдалар немесе шығындар активтің істен шығуы мен қаржылық жағдай туралы есептік құнынан таза түсімдердің арасындағы айырма ретінде анықталуға және есептен шығару немесе шығып қалу орын алған кезеңде пайда немесе шығын құрамында танылуы тиіс (кері жалгерлікпен сатуға қатысты 17 ҚЕХС (IAS)  өзге қадамды талап ететін жағдайды қоспағанда).Құнсызданған, жоғалтылған немесе берілген инвестициялық жылжымайтын мүлік объектілері үшін үшінші тұлғалардан алынған өтемдер мұндай өтем алынуы тиіс болған кезде пайда немесе шығын құрамында танылуы тиіс.Инвестициялық жылжымайтын мүлік объектілерінің құнсыздануы немесе жоғалуы, өтемді төлеу туралы талаптар немесе үшінші тұлғаларға төлеу және алмастырушы активтерді кейінгі сатып алу немесе құрылысын салу жеке экономикалық оқиғалар болып табылады және төменде көрсетілгендей бөлек ескеріледі:инвестициялық жылжымайтын мүліктің құнсыздануы 36 ҚЕХС (IAS) сәйкес танылады; инвестициялық жылжымайтын мүліктің есептен шығарылуы немесе шығып қалуы осы. құнсызданған, жоғалтылған немесе берілген жылжымайтын мүлікке инвестициялар объектілері үшін үшінші тұлғалардан түскен өтемдер өтем алынуы тиіс болған кезде пайданың немесе шығынның құрамында танылады; және алмастыру ретінде қалпына келтірілген, сатып алынған немесе салынған активтердің құны осы Стандарттың 20-29-тармақтарына сәйкес танылады.

КККККККК

Капитал тұжырымдамасы және капиталды қолдау.Ұйым оның есептілігін пайдаланатын тұлғаларға капиталды басқару саласындағы мақсаттарды, саясатты жəне үрдістерді бағалалуға мүмкіндік беретін ақпаратты ашып көрсетуге міндетті.Ұйым мынадай ақпаратты ашып көрсетуі тиіс:(a) мына ақпараттарды қоса алғанда (бірақ олармен шектелмей), капиталды басқару мəселелерінде өзінің міндеттері, саясаты жəне процестері туралы сапалық сипаттағы ақпараттар:(i) капитал ретінде басқарудың мəні не болатынын; (іі) ұйымның капиталына қатысты сыртқы талаптар белгіленеді, мұндай талаптардың сипаты жəне олардың капиталды басқару кезінде қалай ескерілетіні; жəне (ііі) капиталды басқару кезінде өз міндеттерін қалай шешетіні.(b) капитал ретінде басқару мəні болып табылатыны туралы сапалық сипаттар туралы жалпылама деректер.Кейбір ұйымдар белгілі бір қаржылық міндеттемелерді (мысалы, субординарлық қарыздың кейбір нысандары) капиталдың бөлігі деп санайды.Басқа ұйымдар капитал ұғымына меншікті капиталдың кейбір құрамдас бөліктерін қоспайды (мысалы, ақша ағындарын хеджирлеуден туындайтын құрамдас бөліктер);(c) алдыңғы кезеңмен салыстырғанда (а) жəне (b) бөліктерінде болған кез келген өзгерістер;(d) кезеңнің ішінде осы ұйым үшін белгіленген капиталға сыртқы талаптар орындалды ма;(e) егер ол оларды орындамаса, ұйымның капиталына сыртқы талаптарды орындамауының салдарлары.Бұл ашып көрсетулер шешуші басқару ұжымына ішкі каналдар бойынша берілген ақпараттарға негізделуі тиіс.Ұйым өз капиталдарын алуан түрлі тəсілдермен пайдалана алады, ал оның капиталына неше түрлі талаптар қойыла алады.Мысалы, сараланған ұйым өзінің құрамында сақтандыру жəне банк қызметтерімен айналысатын ұйымға ие бола алады, бұл ретте мұндай ұйымдар бірнеше заңдылықтарда жұмыс істей алады.Егер капиталға жалпылама талаптар мен басқару тəсілдері пайдаланушыларға пайдалы ақпарат бермесе немесе олардың ұйым капиталын түсінуін бұрмалайтын болса, осы ұйым үшін белгіленген əрбір капиталға талап бойынша жеке ақпаратты ашуы тиіс.

Кассадағы ақша қаражатының есебі.Бухгалтерияда кассалық операциялардың есебін жүргізу үшін арнайы регистрлерді қолданады:1010Кассадағы ақша қаражаттары шотының кредиті бойынша журнал-ордер, дебеттік айналымдардың көмекші ведомосьтері немесе қолмен немесе машинамен орындалған жинақтаушы регистрлер.Оларға жазба жүргізуге негіз болатын кассалық кітаптың жыртылмалы беттері болады, олардың мәліметтерін 1010 Кассадағы ақша қаражаттары шотымен корреспонделетін әр синтетикалық шоттар бойынша жинақтайды.Ай соңында 1010 Кассадағы ақша қаражаттары шотының дебеті мен кредитінің айналымдарын қорытындысын сәйкестіндіру арқылы келесі айдың басына қолма-қол ақшалардың қалдығы шығарылды.Оны кассалық кітаптағы қалдықпен салыстырады.Ұйым басшылығы анықтаған мерзімдерде кассадағы қолма-қол ақшаларды түгендеу жүргізіледі,оның нәтижелері актімен рәсімделеді.Әрбір кәсіпорын мен ұйымның қолма-қол ақшалары мен ақша қаражаттарын (пошта маркалары,мемлекеттік баж маркалары,облигациялар және т.б.)сақтауға және қолма-қол есеп айырысуға арналған кассасы болуы тиіс.Касса арнайы жабдықталған әрі күзет-өрт дабыл құралдары мен жарақталған болуы қажет.Ұйым басшылары ақшаның касса бөлмелерінде сақталуы мен қатар,оларды банк мекемесінен әкелу және банк мекемесіне жеткізу кезіндегі қауіпсіздікті де қамтамасыз етуге міндетті.Кәсіпорын басшылары ақша қаражаттарын сақтау және тасымалдаудың тиісті сақтық шараларын жасамаған жағдайда заңмен белгіленген тәртіпте жауапкершілікке тартылады.Касса есігі операциялары жүргізіліп жатқан кезде ішкі жағынан бекітілуі тиіс.Касса жұмысына қатысы жоқ тқлғаларға касса бөлмесіне кіруге рұқсат етілмейді.Ұйымның барлық қолма-қол ақшалары мен бағалы қағаздары әдетте ,сейфтерде немесе жанбайтын металды шкафтарда сақталады,олар касса жұмысы аяқталғаннан кейін кілтпен жабылып,кассирдің сүргіш мөрімен бекітіледі.Кілт пен мөр кассирдің өзінде болады,оларды белгілі бір жерлерге қалдыруға,бөтен адамдарға беруге не болмаса еспке алынбаған көшірмелерін жасауға тыйым салынады.

Кәсіпорындарды біріктіру.Сатып алу әдісі.1.Компанияларды біріктіру, оның сипаттамасы және тәсілдері.Нарықтық экономикада бәсекелестікті жою үшін, сатып алушылардың үлесін тарту үшін, көбірек пайданы түсіру үшін компаниялардың біріктірілуі ұйымдастырылады.Бұл жерде бизнестің бірігуі – бұл жеке бизнестердің бір бірлікке бірігуі.Немесе компанияларды біріктіру бұл бір экономикалықұйым ретінде компаниялардың қосылуы және осы қосылудың нәтижесінде басқа компаниялардың таза активтеріне мен операцияларына бақылау жүргізу.Біріктіруді есепке алу-Барлық бизнес бірлестіктері сатып алу әдісін қолдана отырып, ескерілуге тиіс.Сатып алу әдісін қолдану мынадай сатыларды қамтиды:1.сатып алушыны анықтау;2.бизнесті біріктіруге жұмсалатын шығындарды өлшеу;3.бизнесті біріктіруге жұмсалатын шығындарды сатып алынған активтер мен қабылданған міндеттемелер және шарттық міндеттемелер арасында сатып алу күніне бөлу.Бизнесті бі              (ріктірудіқ барлық жағдайларында сатып алушыны анықтау қажет.Сатып алушы – басқа біріктірілетін ұйымдарға немесе бизнестерге бақылауды сатып алатын біріктірілетін ұйым.Бизнесті біріктіруге жұмсалатын шығындарды бөлу-Сатып алушы сатып алатын күні бизнесті біріктіруге жұмсалатын шығындарды сәйкестендірілетін активтерді, міндеттемелерді сатып алынатын ұйымнық шартты міндеттемелерін тану жолымен сату үшін ұсталатын ретінде жіктелген ұзақ мерзімді активтерді қоспағанда, осы күнгі олардық әділ құны бойынша бөлуге тиіс, мұндай активтер мен істен шығаруға арналған топтар сатуға жұмсалатын шығындарды шегере отырып, олардық әділ құны бойынша ескерілуге тиіс.Бизнесті біріктіру құны мен сатып алушынық меншік үлестері арасындағы айырма танылған сәйкестендірілетін активтердің, міндеттемелер мен шартты міндеттемелердің таза әділ құнында ескерілуге тиіс.

Кәсіпорынның есеп саясаты, есеп саясатындағы өзгерістер,  ҚХЕС8 қателерді түзету.Стандарттың мақсаты есеп саясатын таңдау және өзгерту талаптарын, сондай-ақ есеп саясатындағы өзгерістерді есепке алу және ашып көрсету тәртібін, бухгалтерлік есеп бағалаулардағы өзгерістерді және қателерді, түзетулерді анықтау болып табылады.Стандарт ұйымның қаржы есептілігінің маңыздылығын және сенімділігін, сондай-ақ осы қаржы есептілігін ұзақ уақыттан бері қолданылуына және басқа ұйымдардың қаржы есептілігімен салыстыруға арналған.Осы Стандарт есеп саясатын таңдау және қолдану, сондай-ақ есеп саясатындағы өзгерістерді, бухгалтерлік есеп бағалауларындағы өзгерістер және өткен кезеңнің қателерін түзетулер кезінде міндетті түрде қолданылуы тиіс.Есеп саясаты – бұл ұйым қаржы есептілігін дайындау және ұсыну үшін қолданатын нақты қағидаттар, негіздер, келісімдер, ережелер және тәжірибе.Бағалаудағы есептік өзгеріс – бұл активтің немесе міндеттемелердің қаржы есептілігі туралы есептік құнын немесе активті кезең-кезеңмен тұтынуда активтердің және міндеттемелердің ағымдағы жай-күйін бағалау салдарынан болатын, сондай-ақ оларға байланысты күтілетін болашақ пайдалар мен міндеттерге байланысты өлшемін түзету.Бухгалтерлік есеп бағалауларындағы өзгерістер жаңа ақпарат алу немесе жаңа міндеттемелердің басталу нәтижесі болып табылады және тиісінше қателерді түзету болып табылмайды.Қаржы есептілігінің баптары туралы ақпараттың елеулі түрде бұзылуы немесе бұрмалануы, егер олардың әрқайсысы жеке-жеке немесе жиынтығымен пайдаланушылардың осы қаржы есептілігі негізінде қабылдаған экономикалық шешімдеріне әсер етсе маңызды болып табылады.Маңыздылық ақпараттың нақты бұзылуының немесе бұрмалануының ілеспе жағдайлардың мәтініндегі бағаланатын мөлшеріне және сипатына қатысты болады.Қаржы есептілігінің тиісті бабының не мөлшері, не сипаты, не екеуінің де үйлесуі шешуші фактор болуы мүмкін.Өткен кезеңнің қателері – бұл ұйымның бір немесе одан көп кезеңдегі мынадай сенімді ақпаратты пайдаланбауы немесе қате пайдалануы салдарынан қаржы есептілігіндегі қателер және сенімсіз деректер:(а)осы ақпарат осы кезеңдердің қаржы есептілігін бекіту үшін рұқсат етілген болғанда; және (b)           берілген ақпаратқа қатысты оның осы қаржы есептілігін дайындау және ұсыну кезінде алынатын және ескерілетінін күту негізделген болуы мүмкін болған кезде.Мұндай қателерге есептеулердегі дәлсіздіктердің, есеп саясатын қолдану кезіндегі қателердің, фактілерді толық бағаламаудың немесе дұрыс түсіндірмеудің, сондай-ақ алаяқтықтың салдары кіреді.Ретроспективалық қолдану – бұл жаңа есеп саясатын операцияларға, басқа оқиғаларға және жағдайларға осы саясатты үнемі қолданылатындай түрде қолдану болып табылады.Ретроспективалық қайта есептеу – бұл өткен кезеңнің қателері ешқашан болмаған жағдайда, қаржы есептілігінің элементтеріндегі сомаларды тануды түзету, бағалау және ашып көрсету.Орындалмайтын – ұйым осы үшін барлық тиімді күшті қолдана отырып, қандай да болмасын талапты орындау мүмкін емес болып табылмаса қойылған талапты орындай алмайды.Өткен жеке кезеңге қатысты есеп саясатындағы өзгерісті ретроспективалық тұрғыда қолдануға немесе қателерді түзету үшін ретроспективалық қайта санауды орындауға мүлдем болмайды, егер:(а)                     осындай ретроспективалық қолданудың немесе ретроспективалық қайта санаудың нәтижесін белгілемесе;(b)                   тиісті ретроспективалық қолдану немесе ретроспективалық қайта санау ұйым басшылығының қарастырылып отырған кезеңдегі ниеті қандай болғаны туралы жорамал жасауды талап етсе; немесе (с) тиісті ретроспективалық қолдану немесе ретроспективалық қайта санау сомалары бойынша маңызды бағалау есептерін жүргізуді талап етеді және бұл ретте  осындай есептер туралы осындай ақпаратты объктивті түрде атап көрсету мүмкін емес болса, ол қалған ақпаратта:(і)                     қарастырылып отырған сомалар танылуы, бағалануы немесе ашып көрсетілуі тиіс болған күні (күндері) болған осындай жағдайлар туралы расталуы; және (іі)   осы кезеңдегі қаржы есептілігін шығару үшін бекітілген кезде қол жеткен болуы тиіс.Есеп саясатындағы өзгерістерді перспективалық қолдану және өзгерістің қандай да болмасын есептік бағалауға әсер етуін тану – бұл, тиісінше:(а)                  жаңа есеп саясатын операцияларға, басқа оқиғала рға және саясат өзгерген күннен кейін орын алған басқа оқиғаларға және жағдайларға қолдану; және(b)             аталған өзгерістің ағымдағы және болашақ кезеңдердегі осы өзгерістен болған есептік бағалауға әсер етуін тану.Қаржы есептілігінің элементтерін тануға, бағалауға, беруге немесе ашуға қатысты қателер туындауы мүмкін.Егер қаржы есептілігінде не елеулі қателер не ұйымның қаржылық жағдайын, қызметтің қаржылық нәтижелерін немесе ақша ағындарын белгілі бір білдіруге қол жеткізу мақсаты ниетімен жіберген маңызды емес қателер болса, қаржы есептілігі ҚЕХС-на (IFRS) сәйкес келмейді.Ағымдағы кезеңнің осы кезеңде анықталған әлеуетті қателері қаржы есептілігі шығару үшін бекітілгенге дейін түзетіледі.Дегенмен, елеулі қателер кейде келесі кезеңдердің бірінен бұрын анықталмайды және бұл өткен кезеңдердің қателері осы келесі кезеңнің қаржы есептілігінде берілген салыстырмалы ақпаратта түзетіледі.Ұйым өткен кезеңнің елеулі қателерін шығару үшін бекітілген қаржы есептілігінің бірінші жиынтығында ретроспективалық түрде оларды мынадай жолмен анықтағаннан кейін түзетуге міндетті: тиісті қате жіберілген алдыңғы берілген кезеңнің (кезеңдердің) салыстырмалы сомаларын қайта есептеу;қате ең ерте берілген алдыңғы кезеңдерге дейін орын алған кезде – ең ерте берілген алдыңғы кезеңдер активтерінің, міндеттемелерінің және меншікті капиталының кіріс қалдықтарын қайта есептеу арқылы.Алдыңғы кезеңнің қатесі осы қатені анықтауға мүлдем болмаған не осы қате нақты кезеңге әсер еткен не оның кумулятивтік әсер ету жағдайларын қоспағанда, ретроспективалық қайта есептеу арқылы міндетті түрде түзетілуі тиіс.Ағымдағы кезеңнің басында қатенің барлық алдыңғы кезеңге тиісті кумулятивтік әсер етуін анықтауға мүлдем мүмкін болмаған кезде, ұйым жаңа есеп саясатын шын мәнінде неғұрлым ерте мүмкін болатын күннен бастап қолдану үшін тиісті салыстырмалы ақпаратты түзетуге міндетті.Алдыңғы кезеңдердің бірінің қателерін түзету қате анықталған кезеңнің пайдасынан немесе ығынынан алынып тасталады.Алдыңғы кезеңдер туралы, қаржы көрсеткіштерінің тарихи мәліметтері сияқты кез келген өзге ақпарат та сондай-ақ қаншалықты шын мәнінде жүзеге асырылатын тым алыс уақыт бойынша түзетіледі.Ағымдағы кезеңнің басында барлық алдыңғы кезеңдер үшін қателердің (мысалы, есеп саясатын қолданудағы қателер) мөлшерін мүлдем анықтауға мүмкін болмаған кезде, ұйым салыстырмалы ақпаратты шын мәнінде мүмкін болатын неғұрлым ерте күннен бастап перспективалы түрде қайта есептейді.Осылайша алғанда ол осы күні пайда болған активтерді, міндеттемелерді және меншікті капиталды кумулятивтік қайта есептеудің тиісті бөлігін ескермейді.Бір немесе одан көп алдыңғы кезеңдер бойынша қандай да болмасын қатені түзетуге шын мәнінде мүмкін болмаған жағдайларға нұсқау бар.Қателерді түзету және бухгалтерлік есеп бағалаулар арасында айырмашылық бар.Кейінгілері өз табиғатында қосымша ақпараттың түсуіне қарай қайта қарау қажет болатын жуық мәндер болып табылады.Мысалы, шартты оқиға нәтижесінде танылған пайда немесе шығын қатені түзету болып табылмайды.Алдыңғы кезеңнің қателеріне байланысты ұйым мынадай ақпаратты ашып көрсетуі тиіс:(а)тиісті алдыңғы кезеңнің қатесінің сипаты;(b)есептілікте ұсынылған әрбір алдыңғы кезең бойынша шын мәнінде жүзеге асырылатындай дәрежеге дейін – тиісті түзетудің сомасын:қаржы есептілігіндегі әрбір қозғалған сызықты бап бойынша; және егер ұйымға 33 ҚЕХС-ы (IAS)  қолданылса – акцияға базалық және таратылған пайда бойынша;(c) ұсынылған кезеңдердің ең ерте кез басындағы тиісті түзету сомасын; және (d)егер ретроспективалық қайта санау қандай да болмасын алдыңғы кезең бойынша шын мәнінде мүмкін болып табылмаса, онда осы жағдайдың болуына әкеп соққан жағдайлар және қателер қандай түрде және қай уақыттан бастап түзетілгенін сипаттау.Келесі кезеңдердің қаржы есептілігінде осы ақпаратты ашып көрсетудің қажеті жоқ.Өткен кезеңнің қателері – бұл ұйымның бір немесе одан көп кезеңдегі мынадай сенімді ақпаратты пайдаланбауы немесе қате пайдалануы салдарынан қаржы есептілігіндегі қателер және сенімсіз деректер: осы ақпарат осы кезеңдердің қаржы есептілігін бекіту үшін рұқсат етілген болғанда; және берілген ақпаратқа қатысты оның осы қаржы есептілігін дайындау және ұсыну кезінде алынатын және ескерілетінін күту негізделген болуы мүмкін болған кезде.Мұндай қателерге есептеулердегі дәлсіздіктердің, есеп саясатын қолдану кезіндегі қателердің, фактілерді толық бағаламаудың немесе дұрыс түсіндірмеудің, сондай-ақ алаяқтықтың салдары кіреді.Ретроспективтік қолдану – бұл жаңа есеп саясатын операцияларға, басқа оқиғаларға және жағдайларға осы саясатты үнемі қолданылатындай түрде қолдану болып табылады.Ретроспективтік қайта есептеу – бұл өткен кезеңнің қателері ешқашан болмаған жағдайда, қаржы есептілігінің элементтеріндегі сомаларды тануды түзету, бағалау және ашып көрсету.

Кезең ішіндегі капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру (құрылымы және мазмұны).Үлестік қатысу капиталындағы өзгерістер  келесі ақпараттан тұрады:1)бас ұйымның иелеріне және бақыланбайтын пайыздарға тән жалпы сомаларын бөлектеп көрсететін кезең iшiндегi жалпы жиынтық табыс;2)үлестік қатысу капиталдың әрбір компоненті бойынша  8 (IAS) ҚЕХС-ына сәйкес танылған есеп саясатындағы өзгерістердің және қателерді түзетудің ықпалы; және 3)үлестік қатысу капиталдың әрбір компоненті бойынша, төмендегілердің нәтижесі болатын  өзгерістерді бөлектеп ашып көрсететін кезеңнің басындағы қаржылық жағдай туралы есептің құны мен соңындағының арасындағы салыстырулар:пайда немесе залал; басқа жиынтық табыс; және бөлектеп алынған иелердің жарналары мен оларға үлестірулерін және бақылау құзыретін жоймайтын еншілес ұйымдардағы иелік мүдделерінің өзгерісін көрсететін иелермен, ие ретіндегі операциялар.Ұйым үлестегі өзгерістер жөніндегі есептілікте немесе ескертпеде кезең ішіндегі иелерге үлестіру ретінде танылған дивидендтер мөлшерін және әрбір акцияға қатысты мөлшерін ұсынуы тиіс.Ұйымның меншiктi капиталындағы екi есепті күн арасындағы өзгерiстер кезең ішінде оның таза активтерінiң артуын немесе кемуiн көрсетедi.Меншікті капиталдың иелері ретінде әрекет ететін меншікті капиталдың иелерімен операциялар нәтижесінде болған өзгерістерді (капиталға жарналар, меншікті үлестік құралдар және ұйымның дивидендтері сияқты) және осындай операциялармен тікелей байланысты мәмілелер бойынша шығындарды қоспағанда, кезең ішіндегі меншікті капиталдағы жиынтық өзгеріс, ұйымның осы кезең ішіндегі қызметінің нәтижесінде туындаған басқа пайдалар мен шығындарды қоса (кірістер мен шығыстар туралы осы баптар кірістер мен шығыстар туралы есепте танылатынына немесе тікелей – меншікті капиталдағы өзгерістер ретінде танылатынына қарамастан), кірістер мен шығыстардың жалпы соасын көрсетеді.

Кейінге қалдырылған салықты тану және бағалау(ХҚЕС 12). Уақытша айырмашылық әсері екі әдіспен көрсетіледі:кейінге қалдыру әдісі міндеттемелер әдісі.Кейінге қалдыру әдісі-салық салынғанға дейінгі қаржылық нәтежелерді қалыптастыруға қатысатын табыстар мен шығындарға салықтар бойынша шығындардың сәйкес келуін қамтамасыз ету.Бұл әдіске сәйкес салықтар бойынша шығыстар сомасы бух.пайдаға тұрақты айырмашылықтар бойынша түзету енгізу арқылы анықталады.Осы сома пайда немесе зиян жөніндегі есептілікте көрсетіледі,содан кейін бюджетке төленетін ағымдағы міндеттеме сомасы болады.а)егер де уақытша айырмашылық оң болса,онда ағымдағы салықтық міндеттеме шығындардан көп болады.Бұл жағдайда салықтық актв пайда болады және келесі проводка жасалады:Дт-  КТС бойынша шығындар;Дт-  салықтық актив;Кт-  салықтық міндеттеме.б)егерде уақытша айырмашылық сомасы теріс болса,онда салықтық міндеттеме салықтық шығындарға қарағанда аз болады да айырмашылық кейінге қалдырылған салықты білдіреді:Дт-  КТС бойынша шығындар;Кт- КТС бойынша міндеттеме;Кт-  кейінге қалдырылған салық.Осылайша кейінге қалдыру әдісі бойынша есепті кезкндегі салықтар бойынша шығындар келесілерді қамтиды:-төленуге тиісті есептелген салықтар;-кейінгі кезенге қалдырылған немесе алдынғы кезеңнен аударылған уақытша айырмашылықтың салықтық әдісі.

Кредиторлармен есеп айырысу есебі.Кредиторлық  қарыздар  дегеніміз – белгілі бір ұйымдардың  басқа   заңды  және  жеке  тұлғалар   алдындағы   берешек   қарыздары.Олардың    жиі   кездесетін  түрлері:Жабдықтаушылар мен мердігерлерге  кредиторлық қарыздар;Еншілес,  қауымдасқан ұйымдарға,   құрлымдық   бөлімшелерге   кредиторлық қарыз;Еңбекақы  бойынша  міндеттемелер;Жалға   алынған  мүліктер бойынша  міндеттемелер;Сыйақылар   бойынша   міндеттемелер;Берілген  кепілдіктер  бойынша  міндеттемелер;Алынған  аванстар  бойынша  міндеттемелер;Алдағы  кезең  табыстары.Жабдықтаушылар  мен  мердігерлермен   есеп  айырысу   кредиторлық  қарыздардың  көп  кездесетін түрі, олармен есеп айырысуды жүзеге асыру   үшін   3310 шоты  арналған.Бұл  шотта  есеп  айырысу  сомаларының  деңгейіне  және   жабдықтаушының  нысанына   қарамастан   жабдықтаушылардан   алынған  материалдың,  құрал  жабдықтың  құндары  немесе   мердігерлік   ұйымдардан    қабылданған  қызметтердің  құндары   оларды  жеткізу  бойынша   шығындары  қосыла  отырып  есепке   алынады.Жабдықтаушылардан тауарлар, материалдар алынған кезде.Олардың төленуге тиісті сатып алу құнына:Дт 1310.Кт  3310.Сатып  алған  тауарлар  бойынша  қосылған  құн  салығы   есептелген  кезде:Дт          1420.Кт                    3310.Жабдықтаушылардың алдындағы міндеттеме өтелген кезде, сатып алу құны мен қосылған құн салығының сомаларына:Дт 3310.Кт1030.

 

Күмәнді дебиторлық берешектер және оларды бағалау әдістері. Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанмен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады.

Мұндай жағдайлардың алғашқы нысаны болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың таратылуы, сондай-ақ борышты талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады. Сатып алушылардың келісім шартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары “күмәнді қарыздар” деп аталады. Күмәнді қарыздарға – уақытында төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналынады. күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі әдісі қолданылады:
– несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз әдісі (қаржы-шаруашылық қызметі туралы есеп беруде);

-дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі (бухгалтерлік баланста). Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық борыштар нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің мақсаты – дебиторлық борыштың таза өзіндік құнын дұрыс есептеу болып табылады. Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдарда бұл әдістердің екеуі де кеңінен қолданылады. Жоғарыда аталған несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне тоқталатын болсақ, бұл әдіс сәйкестік принципіне бағытталған. Мұнда күмәнді борыштардан шеккен нақты шығындар мен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз арасындағы қатынастардың орташа пайызы тәжірибеге сүйене отырып есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді қарыздар көлемін анықтау үшін есеп беру кезеңіндегі сатылған нақты өнімге қолданылады. Күмәнді қарыздарды бағалау үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын анықтаған уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады. Әдістің негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебеттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар қолданылады:
– негізгі дебиторлық борышқа жасалған біріңғай құрамдастырылған мөлшерлеме;

– алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек негізделген мөлшерлеме.

Күмәнді қарыздар бойынша шығындарды есептеу тәртібі және оларды бағалау әдістері.Күмәнді қарыздарды есептеу кезінде сәйкестену ережесіне сүйену керек, яғни шығындар сатулардың көлеміне сәйкес болуы керек.Тауарларды несиеге сату барысында компания қарыздың төленбейтіні туралы білмейді.Олардың төлену мүмкіншілігін жою үшін бір немесе бірнеше жыл керек, бірақ осынын нәтижесінде пайда болған шығындар пайда болған уақыт мезетіне сәйкес шығындалғанына көрсетіледі.Сондықтан күмәнді қарыздың шығыны бойынша есептеу периодына болжамданады және бұл шамамен алғандағы көрсеткіштер өтпелі қаржы жылындағы шығынды көрсетеді.Кіріс жоғалтулары мен кіріс азаюы үмітсіз қарыздың шығынын есептеу арқылы табылады.Есептеу кезінде жабылмаған ДҚ-ның негізгі себебі болып есептеудегі шығындардың көрсеткішін анықтау саналады.Жойылмаған ДҚ-ны есептеудің 2 тәсілі бар.Тікелей жою тәсілі, осы тәсілге сәйкес үмітсіз талаптар 7440 шотына үмітсіз талаптарды анықтау моментінде жойылады.Резервті тәсіл, осы тәсілге сәйкес қолданудың төленбеген есептерінің күтілетін сомасының бағасы жүргізіледі.Бұл саналған сома есептеуден шығын сияқты және алуға арналған шоттардың айнымалы азаюы сияқты көрсетіледі, бұл периодта қолданыс есептеледі.Резервті тәсіл, күмәнді қарыздарға байланысты шығындар күмәнді қарыздар бойынша резервті құру жолдарымен көрсетіледі.Ол жылдың аяғында ДҚ хаттауының көрсеткіштерінің негізінде құрылады, 1290 пассивті шотында көрсетіледі.ДҚ ҚЕ күмәнді талаптар бойынша резервті есептеуде болады.Күмәнді қарыздарды бағалаудың екі әдісі бар.Күмәнді талаптармен резервті құру кезінде кәсіпорын өз қарауы бойынша есептік саясатта екі әдісі бірін таңдауға және қарастыруға құқылы:несиеге толық қолдануынан пайыз әдісі (кіріс пен шығыс туралы есеп),төлеу мерзімі бойынша ДҚ есептеу әдісі (бухгалтерлік баланс).

ҚҚҚҚҚҚҚҚ

Қайта сатып алынған капитал есебі.5110   шоттың  дебеті  акционерлердің  меншігіндегі  акцияларды  қайтып  сатып  алынған  құнын  көрсетеді.Акцияларды  қайтып  сатып  алған  кезде:  5110  шоты  дебеттеледі  де  және  1030, 1010,  1060  шоттары  кредиттеледі.Акционерлердің  меншігіндегі  акцияларды  айналыстан  шығару  үшін,  не  болмаса  оларды  қайта  тарату  үшін  акционерлерден  қайтып  сатып  алынады.Қайтып  сатып  алынған  акциялар  наминалдық  құны  бойынша  да,  наминалдық  құннан  жоғары  немесе  төмен  құны  бойынша  да  сатып  алынуы  мүмкін:Сатып  алынған  акциялардың  нақты  құны  наминалдық  (атауы)  құнға  тең  болған  жағдайда:  5110  шоты  дебеттеледі  де,  және  1030,  1010 шоттары  кредиттеледі.Сатып  алынған  акцияның  құны  наминалдық  құннан  төмен  болған  жағдайда:сатып  алу  құнына: 5110  шоты  дебеттеледі  де  және  1030,  1010   шоттары  кредиттеледі;сома  айырмасына,  яғни  акциялардың  құны  наминалдық  құннан  аз  болған  жағдайда: 5110  шоты  дебиттеледі  де  және  5510  «Есептік  жылдағы  таратылмаған  табыс»  шоты  кредиттеледі ( яғни  ақша  қаражаттары  жеткіліксіз  болған  жағдайда  оларға  қосымша  қаражаттарды  қосымша  қаражаттарды  қосады).Сатып  алынған  акциялардың  нақты  құны  наминалдық  құннан  жоғары  болған  жағдайда:–  сатып  алу  құнына: 5110  шоты  дебеттеледі  де,  1030,  1010 шоттары  кредиттеледі;- сома  айырмасына,  яғни  акцияның  құны  номиналдық  құнынан  артық  бағаға  сатып  алынған  жағдайда:5510  «Есептік  жылдағы  таратылмаған  табыс»  шоты  дебеттеледі  де,  5110  шоты  кредиттеледі.Егер  де  акциялар  айналыстан  шығарып  алу  үшін  акционерлерден  қайтып  сатып  алынса,  онда  мынадай  шоттар  кореспонденциясымен  беріледі:5020,  5010  шоттары  дебеттеліп  5110  шоты   кредиттеледі.Егер  де   акциялар  одан  әрі  сату   мақсатында  қайтып  алынса,  онда  олардың   наминалдық  құны  5110  шоттың  кредитінен  7470  «Бағалы  қағаздарды  сатудан  алған  шығыстары  бойынша»  шоттың  дебетіне  жатқызылады.Акциялардың  сатылатын  құнына,  олардың  номиналдық  құнының  мөлшеріне  6280  «Бағалы  қағаздарды  сатудан  алған  табыстары  бойынша»  шоты  кредиттеледі  де,  1284  «Басқа  да  дебиторлар »  шоты  дебеттеледі.Егер  де  акцияның  құны  номиналды  құнынан  жоғары  болса  алынған  айырма  сомасына  1284  шоты  дебеттеледі  де,  5030  «Қосымша  төленген  капитал»  шоты  кредиттеледі.Акционерлерден  сатып  алған  акцияларды  сатқан  кезде  қоғамның  жарлық  капиталы  өзгермейді.Қоғам  келесі  жағдайларда  акцияны  қайтып  сатып  алуға  құқығы  жоқ:қоғамның  эмитенттелген  акциялары  толық  төленгенге  дейін;қоғамның  шығарылған  (төленген) жарлық  капиталы  қайтып  сатып  алынған  нәтижесінде,  тиесілі   қоғам  типтері  үшін  шығарылғаны  (төленген)  жарлық     капиталының  минималды  деңгеиінен  кем  болса;қоғам  ақцияны  қайтып  сатып  алған  шақта  төлем  қабілеттілігі  жоқ  болса  немесе  акцияны  сатып  алынған  соң  сондай  жағдайға  тап  болатын  болса; ақцияны  сатып  алатын  кезінде  қоғамның  меншік  капиталының  көлемі  қоғамның  жарлық  капиталына   шығарылған  (төленген)  капиталдан  кем  болса.Қайтып  сатып  алынған  акцияның  сны  бүкіл  қоғамның  шығарған  акцияның  25%         – нен  немесе  қоғамның  меншік  капиталының  10% – нен  аспауы  керек.Қоғамның  акциясын  сатып  алу  мәселесі   сол  қоғамның  жалпы  жиналысында  шешіледі,  осындай  шешім  шыққан  соң  отыз  күннің  ішінде   аталған  шешімді  жүзеге  асыруына  болады.Сатып  алынған  акцияны  қоғамның  ұстаушы  реестріне  енгізеді.

Қайта ұйымдастыру:есептілікте бейнелеу тәртібі.Қайта ұйымдастыру – ұйымның басшылығымен жоспарланған және бақыланатын бағдарлама, бұл ұйымның қызмет саласын немесе  осы қызметті жүргізуді елеулі өзгертеді.Қолданыстағы міндеттеме бұрынғы міндеттеуші оқиғаның нәтижесі ретінде – қайта құрылымдау,яғни ұйымдастыру бойынша қолданыстағы міндеттеме тек ұйым:(а)           кем дегенде мыналарды анықтайтын қайта құрылымдаудың жете және ресми жоспарына ие:(і)     қатысты қызмет түрін немесе оның бөлігін;(iі)      негізгі қамтылған орналасу жерлерін;(iii)жұмыстан шығарылатын қызметкерлердің орналасуын, шамалы санын және қызметі;(iv)              күтілетін шығындар;( v)                   жоспарды орындау мерзімдері.(b)қайта құру жоспарын орындауды бастап немесе мүдделі тұлғаларға жоспардың негізгі ерекшеліктерін жеткізу арқылы қайта құрылымдауды жүргізетінін білдіріп, мүдделі тұлғалардың негізді пайымдауларын туғызды.Қорытынды:Ұйым қайта құрылымдауға жұмсалған шығындар қорын тек заңды міндеттемесі немесе қайта құрылымдауды жүргізу тәжірибесімен негізделетін міндеттеме болған жағдайда таниды.

Қайтарылған жал операциясының есебі.Жалға беруші жалға беруге тапсырылған активтерді өзінің қаржы жағдайы туралы есебінде осындай активтің сипаттамасына сәйкес ұсынуға тиісті.Жалға беруші төменде келтірілген жағдайлардан бөлек жалдау мерзімінің барысында жүйелік жалға беруден түскен жалгерлік табысты (сақтандыру және қызмет көрсету сияқты қызметтерге жұмсалған шығындарды есептемегенде) тура негіздегі табыс пен шығын құрамында тануы керек:(а)                егер төлемдер осы  негiзде жүргізілсе де, жүйелі тәсіл жалдау нысаны болып табылатын активтен жалға алушының табыс табу кестесін нақтырақ  көрсетуді қамтамасыз етпейді.(b) жалға берушіге төленетін төлемдер жалға берушіге күтiлетiн инфляциялық шығындардың артуының орнын толтыру үшiн  күтiлетiн (жарияланған көрсеткiштерге және санаққа тұрақтану) ортақ инфляцияға сәйкес артып отыратындай  құрылады.Егер жалға берушіге төленетін төлемдер  ортақ инфляциядан басқа факторлардың әсерінен өзгертiлсе, онда бұл (b) тармағының шарттарына сәйкес келмейдi.Жалға беруші шығын ретiндегі жалгерлік табысты алған кезде келтірілген шығынды, оның ішінде,  амортизацияны тану  керек.Жалға берілген амортизацияланатын активтер бойынша амортизацияларды  есептеу саясаты ұқсас активтер үшiн жалға берушінің қалыпты амортизациялық саясатына сәйкес келуі керек.Операциялық жалгерліктің келісімшартын дайындауға және бекітуге жұмасалған барлық бастапқы тiкелей шығындарды жалға беруші жалға берілген активтiң  теңгерімдік құнына қосуы керек және жалдау мерзімі барысында шығындар ретiнде жалгерліктен түскен табыс қандай болса, сондай негiзде танылуға тиiстi.Жалдау нысаны болып табылатын активтің құнсыздануға ұшырағанын немесе ұшырамағанын анықтау үшін жалға беруші  27-«Активтердің құнсыздануы» бөлімін қолдануы керек.Өндірушілер немесе делдалдар болып табылатын жалға берушілер операциялық жалға беру келісімшартын бекіткен кезде сатудан түскен табысты танылмайды, себебі ол табыс сатуға тең емес.Жалға беруші операциялық жалға беру жөнінде келесі ақпаратты ашып көрсетуге тиісті:(а)                  төменде аталған кезеңдердің әрқайсына қатысты мерзімінен бұрын тоқтату құқығынсыз операциялық жалға беру келісімшарты бойынша болашақ төменгі жалгерлік төлемдер:(і)               бір жылға дейін;(іі)            бір жылдан бес жылға дейін; және (ііі)          бес жылдан жоғары.(b)       табыс ретінде танылған жалгерлік төлемнің жалпы сомасы.(с)            түбегейлi жалдау келiсiмшарттарының, мысалы, шартты жалгерлік  төлем туралы, жалгерлікті жаңарту немесе активтi сатып алу мүмкiндiктері,  өзгермелі бағалар туралы ескертулер, суб.жалдау және жалдау келiсiмшарттарымен қойылған шектеулер туралы мәлiметтерінің жалпы сипаттамасы.Сондай-ақ, жүйелік жалға беру келісімшарты бойынша ұсталып, отырған активтер туралы сөз болғанда активтер туралы ақпараттарды ашу талаптары 17, 18, 27 және 34-бөлімдерге сәйкес жалға берушілерге қатысты қолданылады.Егер керi жалдаумен сату операциясы  операциялық жалгерлікке алып келсе, және операцияның әдiл құны бойынша iске асатыны анық болса, онда кез келген туындаған пайда немесе залалды сатушы-жалға алушы бірден  тануы керек.Егер сату бағасы әдiл құннан төмен болса, онда кез келген туындаған пайда немесе залалды сатушы-жалға алушы шығынның нарықтық бағадан төмен баға бойынша келешек жалгерлік төлемдермен орны толтырылатын жайлардан басқа уақытта бірден  тануы керек.Мұндай жағдайларда сатушы-жалға алушы мұндай шығынды кешiктiруi керек және активтi пайдаланудың  болжалды  мерзiмiнiң барысында оны  жалгерлік төлемдердiң  көлеміне пропорционал тұрғыда амортизациялауы керек.Егер сатылатын баға әдiл құннан жоғары болса, онда сатушы-жалға алушы әдiл құнның үстiнен қойылатын артық бағаны кейінгі қалдыруы керек және активтi қолданудың шамаланған мерзiмiнің ішінде оны амортизациялауы керек.

Қаржылық емес активтердің құнсыздануынан алынатын зияндарды тану және орнын толтыру.Тарихи құн бойынша бастапқы бағаланған қаржылық емес активтердің көпшілігі кейінгі бағалаудың басқа базалары негізінде бағаланады. Мысалы,(а)кәсіпорын негізгі қаражатты екі шаманың ең кішісі бойынша бағалайды: қалдық құн және өтелетін құн.(b)кәсіпорын   қорларды екінші шаманың ең кішісі бойынша бағалайды: өзіндік құн бойынша немесе аяқтау мен сатуға жұмсалған қаражаттарды  шегеруден кейінгі сауда бағасы,(c)кәсіпорын қолданыстағы немесе сатуға арналған қаржылық емес активтерге жататын құнсыздануден болған залалдарды таниды.Осы сияқты актив сату немесе пайдаланудан кәсіпорынның күтетін сомасынан артылмайтын сомада актив бағаланбайды, активтердің ең төменгі құн бойынша бағалануын қамтамасыз етеді.Келесі қаржылық емес актив түрлерін тану үшін осы ҚЕХС төмендегі бағалау кезінде әділ құнды қолдануға рұқсат береді немесе ұйғарады:(а)  қауымдасқан кәсіпорындардағы инвестициялар және әділ құн бойынша кәсіпорындардың бағаланған бірлескен кәсіпорындары.(b)  кәсіпорынның әділ құн бойынша бағаланаған инвестициялық жылжымайтын мүлкі.(c)есептік өткізімдік жұмсалған қаражаттар шегерілген әділ құн бойынша кәсіпорынның бағаланған ауылшаруашылық активтері (биологиялық активтер мен жинау кезіндегі ауылшаруашылық өнімдері).

Қаржылық есептіліктің құрамы мен құрылымы.Қаржылық есептілік дара кәсіпкердің немесе ұйымның қаржылық жағдайы, қызметінің нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпаратты білдіреді.Мемлекеттік мекемелердің қаржылық есептілігін қоспағанда, қаржылық есептіліктің құрамына мыналарды жатқызамыз:Бухгалтерлік баланс;Пайда мен зияндар туралы есеп;Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп;Капиталдағы өзгерістер туралы есеп;Түсіндірме хат.Ұйымның іс-әрекетін оперативті басқаруды қамтамасыз ету үшін ұйымда бар ресурстар, олардың жағдайы, орналасуы мен пайдалануы, сондай- ақ олардың пайда болу қалыптасу көздері жайлы мәліметтер қажет.Белгілі бір тәртіппен жинақталып, қорытылған, топтастырылған мұндай мәліметтерді баланстың көмегімен алады.Баланс деп белгілі бір сәттегі субъектінің мүлкі, міндеттемелері және капитал туралы ақпаратты жинақтап қорыту мен экономикалық топтастыру тәсілі.Бұл субъектінің қаржылық жағдайын сипаттайтын негізгі есепті форма.Баланс барлық шаруашылық құралдарын, олардың пайда болып, қалыптасу көздерін салыстыру және есеп объектісінің барлық жиынтығын бақылауды жүзеге асыру үшін қажет.Баланс –  бухгалтерлік есептің екі бөлімнен тұратын тәсілдегі элементтерінің бірі.Біріншісі «Актив» деп, ал екіншісі «меншікті капитал және міндеттемелер» деп аталады.Бірінші бөлімде шаруашылық құралдарының құрамы, орналасуы, қолданылуы, ал екінші бөлімде – қаражаттың пайда болу көздері мен мақсатты белгілеуі көрсетіледі.Бухгалтерлік баланс құжаттармен расталған, тексерілген бухгалтерлік жазбалар негізінде жасалады.Баланс жасау үшін бас кітап, журнал – ордерлер, сондай-ақ талдау есептерінің регистрлері пайдаланылады.Баланс бес бөліктен тұрады: қысқа мрзімді активтер, ұзақ мерзімді активтер, қысқа мерзімді міндеттемелер, ұзақ мерзімді міндеттемелер, капитал.Салыстыру үшін баланс кестесінде жылдың басында және соңындағы көрсеткіштер келтіріледі.Балансты механикалық өңдеу үшін кестенің әрбір баптары кодталады.Пассив мен активтің әрбір бөлігі бойынша жиыны есептеледі.Активтер пассивтерге тең болуы тиіс.ШЖС-ң қаржылық жағдайын мынандай теңдеуді пайдаланып, есептеп шығаруға болады:активтер = міндеттемелер  + капитал.Бухгалтерлік есептің халықаралық жүйесінде бұл теңдеу баланстық теңдеу деп аталады.Оны екі бөлігіде өзара тең болуға тиіс.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп кезең ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді оларды операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметі бойынша жіктей отырып ұсынылуы тиіс.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп оны қаржы есептілігінің қалған нысандарымен бірге пайдаланған кезде ақпарат береді, онда өзгеріп отыратын жағдайлар мен мүмкіндіктерге бейімделу үшін пайдаланушыларға ұйымның таза активтеріндегі өзгерістерді, оның қаржы құрылымын (өтімділігі мен төлем қабілетін қоса алғанда) және түсімдер мен ақша қаражаттары төлемдерінің деңгейі мен мерзімдеріне әсер ету қабілетін бағалауға мүмкіндік береді.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат ұйымның ақша қаражаттары мен баламаларын молайту қабілетін бағалау кезінде пайдалы болады және пайдаланушыларға әртүрлі ұйымдардағы ақша қаражаттарының болашақтағы түсімдері мен төлемдерінің дисконтталған құнын бағалауға және салыстыруға арналған үлгілерді әзірлеуге мүмкіндік береді.Ол сондай-ақ әртүрлі ұйымдардың операциялық көрсеткіштері туралы есептіліктің салыстырмалығын жеңілдетеді, бұл бірдей операциялар мен оқиғалар үшін есептің әр алуан әдістерін қолданудан келтірілетін әсерін жояды.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы өткен жылдардағы мәлімет ақша қаражаттарының болашақ ағындарының сомасының, уақытының және айқындығының индикаторы ретінде жиі пайдаланылады.Ол сондай-ақ ақша қаражаттарының болашақ ағындарының бұрынғы бағалауларының дәлме-дәлдігін тексеру кезінде және пайдалылық пен ақша қаражаттарының таза қозғалысы және бағалар өзгеруінің әсері арасындағы байланысты зерттеу кезінде пайдалы болады.Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді.Ұйым операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметінен түскен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді өзінің қызметінің сипатына неғұрлым сәйкес келетіндей береді.Қызмет түрлері бойынша жіктеу пайдаланушыларға осы қызметтің ұйымның қаржы жағдайына әсер етуін, оның ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарының баламаларының сомасын бағалауға мүмкіндік беретін ақпаратты қамтамасыз етеді.Бұл ақпарат сонымен бірге қызмет түрлері арасындағы өзара байланысты бағалау үшін де пайдаланылады.Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы ұйымның кіріс келтіретін негізгі қызметіне тікелей байланысты.Сөйтіп, әдеттегідей, олар таза пайданы және шығынды айқындауға кіретін операциялар мен басқа да оқиғалардың нәтижесі болып табылады.Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттары қозғалысының мысалдары мыналар болып табылады: тауарларды сатудан және қызмет көрсетулерден түскен ақшалай түcімдер;рояльти түріндегі түсімдер, қаламақылар, комиссиялық сыйақылар және табыстың басқа да түрі; тауарлар мен қызмет көрсетулері үшін жеткізушілерге берілетін ақшалай төлемдер; қызметшілерге және олардың атынан басқа тұлғаларға ақшалай төлемдер; сақтандыру ұйымының сақтандыру сыйлықтары мен талап арыздары, жылдық жарналар және басқа да сақтандыру сыйақылары ретіндегі ақшалай түсімдері мен төлемдері; егер бұлар тек қаржы немесе инвестициялық қызметтермен байланыстырылмайтын болса, ақшалай төлемдер немесе пайдаға салынатын салық төлемі немесе пайдаға салынатын салық үшін өтемақы; және коммерциялық немесе сауда мақсатында жасалатын келісімшарттар бойынша ақшалай түсімдер мен төлемдер.Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар, өйткені ол болашақ кіріс пен ақша қаражаттарын молайтуға арналған ресурстарды қалыптастыру мақсатына арналған шығыстарды айғақтайды.Танылған активке ықпал ететін шығындар ғана қаржылық жағдай есебінде инвестициялық қызмет ретінде жіктеле алады.Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының мысалдары мыналар болып табылады: жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар, материалдық емес және басқа да ұзақ мерзімді активтер сатып алуға арналған ақшалай төлемдер.Оларға капиталдандырылған әзірлеу шығындарына және меншікті өндірістің негізгі құрал-жабдықтарына байланысты төлемдер жатады; жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар, материалдық емес және басқа да ұзақ мерзімді активтер сатудан алынған ақшалай түсімдер; басқа ұйымдардың үлестік немесе борыш құралдарын және бірлескен қызметке қатысу үлестерін сатып алуға арналған ақшалай төлемдер (ақша қаражаттарының баламалары ретінде қарастырылатын осы құралдар үшін және коммерциялық немесе сауда мақсатына арналған төлемдерден басқалары); басқа ұйымдардың үлестік немесе борыш құралдарын және бірлескен қызметке қатысу үлестерін сатудан алған ақшалай түсімдер (ақша қаражаттарының баламалары ретінде қарастырылатын осы құралдар үшін және коммерциялық немесе сауда мақсатына арналған ақшалай түсімдерден басқалары); және т.б.Қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар, өйткені бұл ақпарат ұйымға капитал беретін инвесторлардың ақша қаражаттарының болашақ түсімдеріне қатысты талаптарын болжау үшін қажетті.Қаржы қызметінен түсетін ақша қаражаттары ағындарының мысалдары мыналар болып табылады:акциялар эмиссиясынан немесе басқа да үлестік құралдардан түскен ақша түсімдері;ұйымның акцияларын сатып алу немесе өтеу үшін акция иеленушілеріне ақшалай төлемдер; қамтамасыз етілмеген облигациялардан, қарыздардан, вексельдерден, қамтамасыз етілген облигациялардан, кепілдік және басқа да қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредиттерден ақшалай түсімдер; кредиттік сомаларды ақшалай өтеу; және қаржылық жалдау бойынша берешекті азайту үшін жалға алушының ақшалай төлемдері.

Қаржылық жал есебі. Қаржылық есеп беру – бұл кәсіпорынның есепті кезеңдегі қаржы-шаруашылық қызметіне сипаттама беретін белгілі нысандарға топтастырылған көрсеткіштер жүйесі.Қазақстан Республикасы Ұлттық Комиссиясының 1996 жылғы 12 қарашадағы №2 қаулысына сәйкес барлық кәсіпорындар меншік нысаны мен қызмет түріне қарамастан Бухгалтерлік есептің Қазақстандық стандартына көшті.Шаруашылық ету жағдайларының өзгеруіне байланысты кәсіпорынның есеп беру нысандары жетілу жағына өзгереді. Атап айтқанда,есеп беру Халықаралық бухгалтерлік стандарттардың талабына сай келе бастады. Кәсіпорынның,мекеменің қаржылық есеп беруі есеп процесінің соңғы сатысы болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық есеп беруінде кәсіпорынның мүлік және қаржы жағдайына сипаттама беретін жиынтық деректер, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижелері көрсетіледі.

Қаржылық лизинг – жалға берушінің (лизинг берушінің) белгілі бір сатушьщан алдын-ала келіеімді мүлікті меншікке алып, бүл мүлікті жалға алушыға (лизинг сатушыға) мүліктің құнын төлеу қүқығымен бірге, төленетін ақымен беру!. Негізгі қүралдарға жататьш мүліктің қай-қайсысы да жэне кез келген басқа тұлынылатын заттар, сондай-ақ қү-нды қағаздар мен табиғи ресурстар (ҚР АК 566 б.) лизинг объектісі бола алады. Лизинг келісім шартына сэйкес твленуге жататын мезгіл-мезгіл төлемдер шарт жасасқан сәттегі (ҚР АК 540 б.) баға бойынша мүлік кү-нының барлыгын немесе елеулі бөлігін амортизациялауды ескере отырьш, есептелуі мүмкін. …

Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметін қаржыландыруды шектеу барынша күшейтіледі.Соған байланысты шынайы және объективті қаржылық есеп берудің маңызы арта түседі, өйткені оның көрсеткіштеріне жасалған талдау кәсіпорынның шын мәніндегі мүліктік және қаржылық жағдайын анықтауға мүмкіндік береді. Кәсіпорынның қаржы жағдайы – ресурстардың қолда барын,орналастырылуын және пайдаланылуын , кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын , баланстың өтімділігін көрсететін көрсеткіштер жүйесімен сипатталатын кешенді түсінік. Есеп беру кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнын, шашыратылған құралдардың (яғни негізгі және өзге де айналымнан тыс) құнын, ұтқыр (айналым) құралдардың, материалдық айналым құралдарының құнын, кәсіпорынның меншікті қаражаттарының, қарыз қаражаттарының мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді. Қаржылық есеп берудің деректері бойынша қорлар мен шығындарды қалыптастыруға арналған қаражат көздерінің артықшылығын немесе көпшілігін анықтайды.

Қаржылық есептіліктің сапалық сипаттамалары.Сапалық сипаттамалары: түсініктілік, орындылық, сенімділік, салыстырмалылық.Түсініктілік.Қаржылық есеп беруде ұсынылған ақпарат пайдаланушыға түсінікті болуға тиіс.Орындылық.Пайдаланушыға өткен, қазіргі және болашақ оқиғаларды бағалауға, өткен бағалауды растауға немесе түзетуге көмектесіп, экономикалық шешімдерге ықпал ету.Ақпараттың орындылығына оның сипаты мен елеулілігі маңызды ықпал жасайды.Ақпарат егер оны қалдыру немесе дұрыс ұсынбау пайдаланушының экономикалық шешіміне әсер ете алса, елеулі деп саналады.Сенімділік.Ақпаратта елеулі қателер мен бұрмалаулар жоқ және пайдаланушылар оған шынайы деп сенуіне болады.Шынайы көрсету.Сенімділікті қамтамасыз ету үшін қаржылық жағдай, операция нәтижелері, ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы ақпарат операцияларды және тағы  басқа оқиғаларды шынайы көрсетуі тиіс.Мәннің формадан артықшылығы.Операциялар мен басқа оқиғаларды шынайы ұсыну үшін олар тек заңдық формамен ғана емес, оның мәні мен экономикалық шындығына сай есептеліп, ұсынылуы қажет.Бейтараптылық.Қаржылық есеп берудегі ақпараттың сенімділігін қамтамасыз ету үшін ақпарат нейтралды, яғни күні бұрын теріс түсінікте болмауы керек.Байқампаздық (осмотрительность).Активтер мен кірістер кемітілмей, ал міндеттемелер мен шығыстар әдейі арттырылмауы үшін белгісіздік жағдайларында талап етілетін, есептесулерге пікір қалыптастырған кезде сақтықтың белгілі бір деңгейін ұстау.Толықтылық.Сенімділікті қамтамасыз ету мақсатында қаржылық есептердегі ақпарат толық болуы тиіс.Салыстырмалылық.Қаржылық ақпарат пайдалы және мазмұнды болуы үшін есепті кезең салыстырмалы болуы тиіс.Пайдаланушылар субъектінің есеп саясаты,олардағы барлық өзгерістер мен мұндай өзгерістердің нәтижелері жайлы хабардар болуы тиіс.Уақытылылық.Ақпарат ұсынуда ақталуға келмейтін тежеу болған жағдайда ол өзінің орындылығын жоғалтуы мүмкін.Пайда мен шығын арасындағы баланс.Ақпараттан алынатын пайда оны алуға кететін шығыннан есып түсуі тиіс.Пайда мен шығынды бағалау едәуір дәрежеде кәсіби пайымдаудың мәселесі болып табылады.Сапалық сипаттаулар арасындағы баланс.Қаржылық есеп беруге арналып қойылған негізгі тағайындауды орындау үшін көбіне тепе-теңдік немесе сапалық сипаттамалар арасындағы ымыра болуы қажет.Қаржылық есепті жасаушылар кәсіби пайымдаудың көмегімен әр түрлі жағдайларда сипаттамалардың салыстырмалы маңыздылығын айқындайды.

Қысқа мерзімді активтердің анықтамасы және жіктелуі 

Активтер – өндірістік және бейөндірістік мақсаттағы жылжымайтын және жылжитын мүлік түріндегі меншік, сондай-ақ шаруашылық мақсатта пайдаланылып жүрген жер, орман-тоғай, пайдалы қазбалар қоры, ақшалай құны бар, заңи және жеке тұлғалардың меншігі болып табылатын нәрселердің бәрі; елдің шетелден алынған (мысалы, тауар әкетілімінің нәтижесінде алынған) ақшалай табысының оның шетелдегі шығысынан асып түсуі.

Қысқа мерзімді активтер — қолма-қол ақша түріндегі және қолма-қол ақшаға айналдырылмақшы, сондай-ақ сатуға болатын немесе бір жыл бойына немесе ұзақтығы бір жылдан асатын болса, оперативтік өндірістік өткізу циклі бойына пайдалануға болатын активтер;ұзақ мерзімді активтер — қолма-қол ақшаға айналдыру, сату немесе бір жыл немесе оперативтік цикл бойына пайдалану көзделмейтін активтер; оперативтік активтер — жер, үймерет, жабдық және басқа негізгі қорлар сияқты өндіріс барысында пайдаланылатын ұзақ мерзімді активтер; өтімді активтер — пайыз түрінде табыс әкелмейтін және иелеріне өздерінің міндеттемелері бойынша төлем төлеуге мүмкіндік беретін, оңай өткізілетін қаражат (қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздар, ірі компаниялардың акциялары мен облигациялары, ағымдағы шоттар, қолма-кол ақша). деліп, айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалды.

Халықаралық қорытынды есеп стандарттарына сай, баланстың актив бөлімі қысқа мерзімді  активтер және ұзақ мерзімді активтер деп аталатын екі тараудан тұрады. Қысқа мерзімді активтер тарауында кәсіпорынның материалдық құндылықтары, тауарлары, дайын өнімдері, аяқталмаған өндірісі, қысқа мерзімді дебиторлық борыштары, қысқа мерзімді қаржы салымы, алдағы кезең шығындары, ақша қаражаттары жэне басқа да ағымдағы активтері қарастырылады. Ұзақ мерзімді активтердің қатарына кәсіпорынның материалдық емес активтері, негізгі құралдары, ұзақ мерзімді қаржы салымы (инвестициялары), ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқызылады.Бухгалтерлік баланстың  пассив бөлімі үш тараудан тұрады.  Пассив  бөлімінің бірінші және екінші  тараулары тиісінше қысқа  мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелер деп аталады. Қысқа мерзімді  міндеттемелер тарауында кәсіпорының алдағы кезендерінің табыстары, бюджетке қарызы,  бюджетген тыс мекемелерге қарызы, жабдықтаушы-мердігерлерге  қарызы, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы бойынша қарызы, зейнетақы қорларына және басқа да кредиторлық борыштары көрсетіледі.Ұзақ мерзімді міндеттемелер қатарына кәсіпорынның ұзақ уақытқа алған несиелері мен қарыздары жатқызылады. Пассивтің үшінші тарауы  капитал деп аталып, онда кәіпорынның жарғылық қоры, резервтік қоры, бөлінбеген пайдасы немесе жабылмаған зияны көрсетіледі. Актив – Міндеттеме = Капитал

Қаржылық есептіліктің элементтері, оларды танудың критерилері.Қаржылық есептілік мәмілелелер мен басқа да оқиғалардың нәтижелерін олардың экономикалық мазмұнына сәйкес класстарға топтай отырып бейнелейді.Субъектінің қаржылық жағдайы – белгілі бір күндегі деректер бойынша оның активтерінің, міндеттемелері мен меншікті капиталының мөлшерін білдіреді.Кәсіпорынның қаржылық жағдайының өзгеруіне тікелей байланысты қаржылық есеп элементтеріне активтер, міндеттемелер және меншікті капитал жатады.Активтер – өткен оқиғалар нәтижесінде пайда болған,  алдағы  уақытта  экономикалық тиімділік алуды күтіп отырған, құндық бағасы болатын, ұйымдардың бақылауындағы ресурстар.Мысалы,мүліктер,мүліктік және мүліктік емес байлықтар, субъектінің құқықтары.Активтер өнім өндіру үшін жұмыс пен қызмет көрсету  үшін және де өнімді басқару үшін пайдаланылады.Міндеттемелер – бұл өткен оқиғалар нәтижесінде пайда болатын және оларды реттеу экономикалық тиімді ресурстардың шығуына әкеліп соқтыратын, ұйымдардың қазіргі сәттегі берешектері, осының нәтижесінде тұлғаның басқа кредиторлардың пайдасына белгілі бір әрекет жасау міндеттемесі туындайды: мысалы, қарыздарды төлеу, жұмыс жасау, қызмет көрсету, мүліктерді беру т.б.Ал,кредитор қарызгердің міндеттемелерін орындауды талап етуге құқылы.Меншікті капитал – субъектінің активтерінен оның міндеттемелерін алып тастағаннан кейін калатын сома.А=МК+М,А–М=МК.Баланс пассивінің құрамындағы меншікті капиталдың үлестік салмағының жоғары болуы, субъектінің қаржылық жағдайының тұрақты екендігін білдіреді.Қаржылық нәтиже кәсіпорынның есепті жылдағы шаруашылық қызметінің қорытынды көрсеткіші.Ол ұйымдардың пайда және зиян туралы есептілігінде көрсетілетін табыстар мен шығыстардың өзара байланысынан туындайды.Пайданы өлшеумен тікелей байланысты қаржылық есептілік элементтеріне табыстар мен шығыстар жатады.Табыс – есепті кезеңдегі активтердің өсуі,ақшаның келуі немесе міндеттемелердің азаюы нысанындағы есепті мерзім ішіндегі капиталдың артуына мүмкіндік беретін экономикалық тиімділіктердің өсуі.Шығыс – есепті мерзім ішіндегі ақшалардың кетуі,активтердің кемуі немесе міндеттемелердің пайда болуы түріндегі капиталдың азаюына әкеліп соқтыратын экономикалық тиімділіктердің кемуі.Қаржылық есептіліктің элементтерін тану,олар тиісті анықтамаларға сәйкес келетін болса және төмендегі шарттар орындалатын болса жүзеге асырылады:1)баптармен байланысты кез-келген болашақтағы экономикалық тиімділікті субъектілердің алу немесе жоғалту ықтималдығы бар болатын болса;2)нақты шығындар немесе баптардың құндары сенімді бағаланатын болса.

Қаржылық есептіліктің элементтерін бағалау.Қаржылық есептілік мәмілелелер мен басқа да оқиғалардың нәтижелерін олардың экономикалық мазмұнына сәйкес класстарға топтай отырып бейнелейді.Субъектінің қаржылық жағдайы – белгілі бір күндегі деректер бойынша оның активтерінің, міндеттемелері мен меншікті капиталының мөлшерін білдіреді.Кәсіпорынның қаржылық жағдайының өзгеруіне тікелей байланысты қаржылық есеп элементтеріне активтер, міндеттемелер және меншікті капитал жатады.Активтер – өткен оқиғалар нәтижесінде пайда болған,  алдағы  уақытта  экономикалық тиімділік алуды күтіп отырған, құндық бағасы болатын, ұйымдардың бақылауындағы ресурстар.Мысалы, мүліктер, мүліктік және мүліктік емес байлықтар, субъектінің құқықтары.Активтер өнім өндіру үшін жұмыс пен қызмет көрсету  үшін және де өнімді басқару үшін пайдаланылады.Міндеттемелер – бұл өткен оқиғалар нәтижесінде пайда болатын және оларды реттеу экономикалық тиімді ресурстардың шығуына әкеліп соқтыратын, ұйымдардың қазіргі сәттегі берешектері, осының нәтижесінде тұлғаның басқа кредиторлардың пайдасына белгілі бір әрекет жасау міндеттемесі туындайды:мысалы, қарыздарды төлеу, жұмыс жасау, қызмет көрсету, мүліктерді беру т.б.Ал, кредитор қарызгердің міндеттемелерін орындауды талап етуге құқылы.Меншікті капитал – субъектінің активтерінен оның міндеттемелерін алып тастағаннан кейін калатын сома.А = МК + М;А – М = МК.Баланс пассивінің құрамындағы меншікті капиталдың үлестік салмағының жоғары болуы, субъектінің қаржылық жағдайының тұрақты екендігін білдіреді.Қаржылық нәтиже кәсіпорынның есепті жылдағы шаруашылық қызметінің қорытынды көрсеткіші.Ол ұйымдардың пайда және зиян туралы есептілігінде көрсетілетін табыстар мен шығыстардың өзара байланысынан туындайды.Пайданы өлшеумен тікелей байланысты қаржылық есептілік элементтеріне табыстар мен шығыстар жатады.Табыс – есепті кезеңдегі активтердің өсуі, ақшаның келуі немесе міндеттемелердің азаюы нысанындағы есепті мерзім ішіндегі капиталдың артуына мүмкіндік беретін экономикалық тиімділіктердің өсуі.Шығыс – есепті мерзім ішіндегі ақшалардың кетуі, активтердің кемуі немесе міндеттемелердің пайда болуы түріндегі капиталдың азаюына әкеліп соқтыратын экономикалық тиімділіктердің кемуі.Қаржылық есептіліктің элементтерін тану, олар тиісті анықтамаларға сәйкес келетін болса және төмендегі шарттар орындалатын болса жүзеге асырылады:1)баптармен байланысты кез-келген болашақтағы экономикалық тиімділікті субъектілердің алу немесе жоғалту ықтималдығы бар болатын болса;2)нақты шығындар немесе баптардың құндары сенімді бағаланатын болса.

Қаржылық жағдай туралы есеп беру(бухгалтерлік баланс;құрылымы мен мазмұны).Қаржылық жағдай туралы есеп міндетті түрде кем дегенде мыналарды көрсететiн жекелеген баптарды қамтуы тиiс: жеке меншік, ғимарат пен жабдықтар; инвестициялық жылжымайтын мүліктер; материалдық емес активтер; қаржы активтері; қатысу әдiсi бойынша ескерiлген инвестициялар; биологиялық активтер; босалқылар; сауда және басқа дебиторлық берешек; ақша қаражаты және ақша қаражатының эквиваленттері; сауда және басқа төлемдер; азық-түлік тауарлары; қаржы міндеттемелері; ағымдағы салық бойынша мiндеттемелер мен активтер; кейінге қалдырылған салық міндеттемелері мен кейінге қалдырылған салық активтері; сатуға арналған деп жүйеленген қолданылмайтын топтағы активтерде көрсетілген міндеттемелер; үлес ішінде ұсынылған, бақыланбайтын пайыздар, және бас ұйымның иелеріне тән шығарылған капитал және резервтер.Ұйым тікелей қаржылық жағдай туралы есептегі жеке бөлімдер ретінде, қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi активтерді және қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердi ұсынуға міндетті, бұған өтімділік негізінде бөлу сенімді әрі неғұрлым мәнді болып табылатын аталған ақпарат беру реттері кірмейді.Көрсетілген ерекшелік қолданылған кезде барлық активтер мен міндеттемелер міндетті түрде тұтас алғанда олардың өтімділігіне қарай ұсынылуы тиіс.Актив, егер мынадай өлшемдердің кез келгенін қанағаттандырса, міндетті түрде айналымдық актив ретінде топтастырылуы тиіс:оны өткiзу көзделсе, не ол кәсiпорынның қалыпты операциялық кезеңiнiң барысында сатуға немесе пайдалануға арналса;ол негiзiнен сауда мақсаттарына арналса;оны есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату ұйғарылса; не ол ақша қаражаты немесе ақша қаражатының баламалары нысанында болса бұған есепті күннен кейін, ең болмағанда, он екі айдың ішінде қандай да болсын міндеттеменің орнын толтыру үшін оны айырбастауға немесе пайдалануға тыйым салынған реттер кірмейді.Қалған активтердiң барлығы міндетті түрде ұзақ мерзiмдi активтер ретiнде топтастырылуы тиiс.Ұйым міндеттемені қысқа мерзімді міндеттеме ретінде жіктеуге тиіс жағдайлар:оны ұйымның қалыпты операциялық кезеңiнiң шеңберінде өтеу көзделсе; ол негізінен сату мақсаттарына арналса;ол есепті күннен кейiн он екi айдың iшiнде өтелуге тиiс болса; не есепті күннен кейін ең аз дегенде он екі айдың ішінде тиісті міндеттемені өтеуді кейінге қалдыруға ұйымның құқы болмаған жағдайда.Контрагенттің қалауынша міндеттеменің орындалуы мерзімінің оның үлестік құралдар шығаруына әкеп соқтыруы оның топтастырылуына әсерін тигізбейді.Қалған мiндеттемелердiң барлығы ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер ретiнде топтастырылуы тиiс.Ұйым не қаржылық жағдай туралы есептің өзiнде, не ескертулерде мынадай ақпаратты ашып көрсетуге міндетті:(а) акционерлiк капиталдың әрбiр тобы үшiн: шығаруға рұқсат етiлген акциялардың саны; шығарылған және толықтай ақы төленген, сондай-ақ шығарылған, бiрақ ақысы толықтай төленбеген акциялардың саны; акциялардың атаулы құны, немесе акциялардың атаулы құны жоқ екендігiне нұсқау; жылдың басына және аяғына айналымдағы акциялардың санын тексеру; тиiстi топқа байланысты құқықтар, жеңiлдiктер мен шектеулер, соның iшiнде дивидендтер бөлуге және капиталды төлеуге шектеулер; ұйымның өзi немесе оның еншiлес немесе қауымдас ұйымдары ұстап қалатын ұйымның акциялары; және талаптары мен сомаларын қоса, опцион немесе сату шарттары бойынша шығару үшiн резервте сақталатын акциялар; және(b)         меншiктi капитал құрамындағы әрбiр резервтiң сипаты мен мақсатын сипаттау.

Қаржылық құралдар ақпаратты ашып көрсету(ҚЕХС 7).7 Қаржы құралдары: ақпаратты ашып көрсету ҚЕХС-тың (IFRS) талаптарын орындауымен қатар жалға алушылар қаржылық жалдау үшін мынадай:(а)            активтердің әрбір класына – есептік күніндегі таза қаржылық жағдай туралы есептік құн,(b)        есеп күніне болашақ төменгі жалдау төлемдерінің жалпы сомасы және олардың дисконтталған құнын салыстырып тексеру.Бұдан басқа, ұйым есеп күніне болашақ төменгі жалдау төлемдерінің жалпы сомасы және олардың дисконтталған құнын мынадай: бір жылдан кем емес; бір жылдан кейін, бірақ бес жылдан кем емес; бес жылдан кейінгі кезеңдер үшін ашуы тиіс.(с)есеп кезеңінде шығыс ретінде танылған шартты жалдау төлемін,(d)күшін жоймайтын қосалқы жалдау шарты бойынша есеп күніне алынуы күтілетін қосалқы жалдау бойынша болашақ төменгі төлемдерінің жалпы сомасын,(е) жалға алушының келісілген жалдаудың айтарлықтай шарттарының жалпы сипаты мынадай: шартты жалдау төлемі анықталатын негізді; жаңару опциондарының болуы және талаптары немесе құбылмалы бағалардың сатып алынуы; жалдау шартында белгіленген, соның ішінде дивидендтерге, қосымша қарыз және әрі қарайғы жалдауға  қатысты шектеулер туралы ақпаратты қоса алып, бірақ оған шектеу қоймай ақпаратты ашу керек.

Қаржылық құралдар бойынша дисконт және премия есебі құнды қағаздарды пайызбен сатып алу.Мынадай баптарға қатысты қаржылық жорамалдар: (і)     дисконт мөлшерлемесі;(іі)болашақ жалақы деңгейі және сыйақы;(ііі)              медициналық қамтамасыз етуге арналған жәрдемақыға қатысты – олардың мәні айтарлықтай болу шартымен, өтінімді ресімдеу және жәрдемақылар төлеуге арналған шығынды қоса алғанда, медициналық қамтамасыз етуге арналған болашақтағы шығындар; және (іv)  жоспардың активтеріне арналған күтілетін кіріс мөлшерлемесі.Актуарлық жорамалдар жеткілікті түрде зерделеніп жасалса, әсірелеусіз болады, бірақ сонымен бірге шамадан тыс консервативті де болып табылмайды.Актуарлық жорамалдар инфляция, жалақының өсу қарқыны, жоспар активіне кіріс және дисконт мөлшерлемесі сияқты факторлардың арасындағы экономикалық қатынасты көрсетсе, өзара сәйкес болып табылады.Мысалы, инфляцияның белгілі бір деңгейіне тәуелді барлық жорамалдар (мысалы,  пайыз мөлшерлемелеріне және жалақының өсуіне және сыйақыларға қатысты жол берулер) болашақтағы кез келген уақыт кезеңіне бірдей инфляция деңгейін болжайды.Ұйым дисконт мөлшерлемесін және басқа да қаржылық жорамалдарды номиналдық (белгіленген) көрсеткіште айқындайды, тек қана бағалау нақты (инфляцияға түзетілген) көрсетуде, мысалы, гиперинфляция жағдайындағыдан неғұрлым сенімді болмаса (қараңыз:29 Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есептілік (IAS) ХҚЕС) немесе сыйақы индекстелген және осы валюталардағы және осындай шарттармен индекстелген облигациялар нарығының  жеткілікті тереңдігі болған жағдайда.Қаржылық жорамалдар міндеттеме орындалған болуы тиіс кезең үшін есепті күнгі нарықтық күтулерге негізделеді.Актуарлық жорамал: дисконт мөлшерлемесі.Еңбек қызметінің аяқталуына байланысты сыйақы беру бойынша міндеттемелерді дисконттау үшін пайдаланылатын мөлшерлеме (қаржыландырылған және қаржыландырылмаған) жоғары сапалы корпорациялық облигациялардың есепті күнгі жай-күйі бойынша нарықтық кірістілігі негізінде айқындалуы тиіс.Осы түрдегі облигациялар нарығының жеткілікті тереңдігі жоқ елдерде мемлекеттік облигациялардың нарықтық кірістілігі (есепті күнгі) пайдаланылуы тиіс.Валюта және корпорациялық немесе мемлекеттік облигациялардың талаптары валютаның еңбек қызметінің аяқталуына байланысты сыйақымен қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелердің есептік талаптарына сәйкес келуге тиіс.Айтарлықтай мәні бар актуарлық жорамалдардың бірі дисконт мөлшерлемесі болып табылады.Ол актуарлық немесе инвестициялық тәуекелдікті емес, ақшаның уақытша құнын білдіреді.Сонымен қатар дисконт мөлшерлемесі  осы ұйымның кредиторларына жататын, ұйымға тиесілі несие бойынша төлемеу тәуекелдігін көрсетпейді, бұл мөлшерлеме сонымен қатар болашақ тәжірибенің актуарлық жорамалдарды айырмашылығы болу тәуекелдігін де көрсетпейді.Дисконт мөлшерлемесі сыйақыларды төлеу уақыты бойынша есептік бөлуді көрсетеді.Ұйым іс жүзінде бұған сыйақыларды төлеу уақыты бойынша есептік бөлуді, олардың мөлшері мен сыйақы төленуге тиісті валютаны көрсететін орташа алынған бір дисконт мөлшерлемесін қолдану арқылы жиі қол жеткізеді.

Қаржылық құралдар бойынша дисконт және премия есебі құнды қағаздарды пайызбен сатып алу.мынадай баптарға қатысты қаржылық жорамалдар: (і)      дисконт мөлшерлемесі;(іі)               болашақ жалақы деңгейі және сыйақы;(ііі)                   медициналық қамтамасыз етуге арналған жәрдемақыға қатысты – олардың мәні айтарлықтай болу шартымен, өтінімді ресімдеу және жәрдемақылар төлеуге арналған шығынды қоса алғанда, медициналық қамтамасыз етуге арналған болашақтағы шығындар; және (іv)                      жоспардың активтеріне арналған күтілетін кіріс мөлшерлемесі. Актуарлық жорамалдар жеткілікті түрде зерделеніп жасалса, әсірелеусіз болады, бірақ сонымен бірге шамадан тыс консервативті де болып табылмайды.Актуарлық жорамалдар инфляция, жалақының өсу қарқыны, жоспар активіне кіріс және дисконт мөлшерлемесі сияқты факторлардың арасындағы экономикалық қатынасты көрсетсе, өзара сәйкес болып табылады.Мысалы, инфляцияның белгілі бір деңгейіне тәуелді барлық жорамалдар (мысалы,  пайыз мөлшерлемелеріне және жалақының өсуіне және сыйақыларға қатысты жол берулер) болашақтағы кез келген уақыт кезеңіне бірдей инфляция деңгейін болжайды.Ұйым дисконт мөлшерлемесін және басқа да қаржылық жорамалдарды номиналдық (белгіленген) көрсеткіште айқындайды, тек қана бағалау нақты (инфляцияға түзетілген) көрсетуде, мысалы, гиперинфляция жағдайындағыдан неғұрлым сенімді болмаса (қараңыз:29 Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есептілік (IAS) ХҚЕС) немесе сыйақы индекстелген және осы валюталардағы және осындай шарттармен индекстелген облигациялар нарығының  жеткілікті тереңдігі болған жағдайда.Қаржылық жорамалдар міндеттеме орындалған болуы тиіс кезең үшін есепті күнгі нарықтық күтулерге негізделеді.Актуарлық жорамал: дисконт мөлшерлемесі.Еңбек қызметінің аяқталуына байланысты сыйақы беру бойынша міндеттемелерді дисконттау үшін пайдаланылатын мөлшерлеме (қаржыландырылған және қаржыландырылмаған) жоғары сапалы корпорациялық облигациялардың есепті күнгі жай-күйі бойынша нарықтық кірістілігі негізінде айқындалуы тиіс.Осы түрдегі облигациялар нарығының жеткілікті тереңдігі жоқ елдерде мемлекеттік облигациялардың нарықтық кірістілігі (есепті күнгі) пайдаланылуы тиіс.Валюта және корпорациялық немесе мемлекеттік облигациялардың талаптары валютаның еңбек қызметінің аяқталуына байланысты сыйақымен қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелердің есептік талаптарына сәйкес келуге тиіс.Айтарлықтай мәні бар актуарлық жорамалдардың бірі дисконт мөлшерлемесі болып табылады.Ол актуарлық немесе инвестициялық тәуекелдікті емес, ақшаның уақытша құнын білдіреді.Сонымен қатар дисконт мөлшерлемесі  осы ұйымның кредиторларына жататын, ұйымға тиесілі несие бойынша төлемеу тәуекелдігін көрсетпейді, бұл мөлшерлеме сонымен қатар болашақ тәжірибенің актуарлық жорамалдарды айырмашылығы болу тәуекелдігін де көрсетпейді.Дисконт мөлшерлемесі сыйақыларды төлеу уақыты бойынша есептік бөлуді көрсетеді.Ұйым іс жүзінде бұған сыйақыларды төлеу уақыты бойынша есептік бөлуді, олардың мөлшері мен сыйақы төленуге тиісті валютаны көрсететін орташа алынған бір дисконт мөлшерлемесін қолдану арқылы жиі қол жеткізеді.Пайыздың тиімді мөлшерлемесінің әдісі қаржы активінің немесе қаржы міндеттемесінің (не қаржы активтері немесе қаржы міндеттемелері тобының) амортизацияланған құнын есептеу және тиісті кезең ішіндегі пайыздар төлеуге арналған пайыздық кірістер және шығыстарды есептеу әдісін білдіреді.Тиімді пайыздық мөлшерлеме болашақ төлемдердің немесе түсімдердің күтілетін сомасын осы қаржы құралы бойынша өтеу мерзімі басталғанға дейін не бұл дұрыс болған кезде неғұрлым қысқа кезең ішінде қаржы активінің немесе қаржы міндеттемесінің таза қаржылық жағдай туралы есептік құнына дейін дәл дисконттауды қамтамасыз ететін мөлшерлемені білдіреді.Пайыздың тиімді мөлшерлемесін есептеу кезінде ұйым ақша қаражатының ағындарын қаржы құралының (мысалы, алдын ала ақының, сатып алу опционының және осындай опционның) барлық шарттық талаптарын ескере отырып айқындау міндетті, бірақ болашақ кредиттік шығындарды назарға алуға құқылы емес.Есепке барлық сыйақылар және тараптар төлеген немесе алған, тиімді пайыздық мөлшерлеменің ажырамас бөлігі болып табылатын басқа да сомалар (18 Табыс ҚЕХС-ты (IAS) қараңыз),сондай-ақ мәміле бойынша шығындар және барлық басқа сыйлықақылар немесе жеңілдіктер қабылданады.Ақша қаражатының ағындары және ұқсас қаржы құралдарының тобының есептік мерзімі шынайы бағалануы мүмкін екені болжанады.Дегенмен, ақша қаражатының ағындарын немесе қаржы құралын (немесе қаржы құралдары тобының) қолданудың күтілетін мерзімін бағалауға мүмкін болмайтын сирек кездесетін жағдайларда ұйым шартта көзделген ақша ағындарын қаржы құралының (немесе қаржы құралдары тобының) бүкіл шарттық мерзімі ішінде пайдалануға міндетті.Пайыздық тәуекелдігі.Қаржылық жағдай туралы есепте танылған пайыздық қаржы құралдары бойынша (мысалы, кредиторлық, дебиторлық берешек және шығарылған борыш құралдары), сондай-ақ қаржылық жағдай туралы есепте танылмаған кейбір қаржы құралдары (мысалы, кейбір несиелік міндеттемелер) бойынша пайыздық тәуекелдік туындайды.

Қаржылық құралдарды бағалау әдістері.Ұйым қаржы активтерін амортизацияланған құнмен немесе әділ құнмен кейін бағаланған түрде келесілердің екеуінің негізінде сыныпталуы тиіс:(a)           қаржы активтерін басқару үшін ұйымның бизнес моделі; және(b)       қаржы активінің келісімшарт ақша айналым ерекшеліктері.Қаржы активі амортизацияланған құнмен бағалануы тиіс, егер келесі екі шарт орындалатын болса:(a)                активті бизнес-моделі шеңберінде иеленеді, егер мақсаты шартты ақша айналымдарын жинақтау үшін активтерді иелену болып табылатын болса.(b)          қаржы активінің шарт талаптары қарыздың төленбеген негізгі сомасына пайыз және басты сомасының жалғыз төлемдері болып табылатын ақша айналымдарына бекітілген мерзіміне бастама береді.Бастапқы тануда, ұйым қаржы активін немесе қаржы жауапкершілігін әділ құнмен бағалайды сонымен қатар, егер қаржы активтері пайда немесе залал арқылы әділ құнмен бағаланбаса, келісім шығындары қаржы активінің сатылып алынуына тура қатысты болады, аударым шығындары тікелей сатып алу немесе қаржы активтерін немесе қаржы міндеттемелерін жариялаумен байланысты болады.Ұйым амортизацияланған құн бойынша бағалану нәтижесіндегі активтің есп беру күніндегі есептілікті қолданса, онда мұндай актив бірден келісім жасасқан күндегі әділ құн бойынша  танылады.Әділ құнды анықтаудың  ең жақсы жолы белсенді нарықтағы белгіленген бағалар арқылы болып табылады.Қаржы құралының салынған нарығы белсенді болмаса, ұйым әділ құнды бағалау әдісін қолдану арқылы анықтайды.Бағалау әдісін қоланудың мақсаты – тәуелсіз тараптардың ортасындағы ынталандырылған кәдуілгі кәсіби мақсатқа бағытталған бағалау күніндегі операцияның бағасы қандай болмасын нақты құнын анықтау.Бағалау тәсілдері бір-біріне тәуелсіз, бірін бірі жақсы білетін, осындай операциялар жасауға ынталы  тәуелсіз екі жақ арасында жуық уақыт ішінде жасалған оперциялар туралы ақпаратты қодану арқылы,  дәл осыған ұқсас құралдың ағымдағы әділ құнын салыстыру арқылы, дисконтталған ақша қозғалысы  мен опцион бағасын анықтау моделін анализдеуден тұрады.Егер нарыққа қатысушылар арасында құрал құнын анықтауға арналған бағалау әдісі бар болатын болса және ол әдіс нақты нарықтық операциялар негізінде құнды бағалау  есептеулерінде сенімділікті қамтамасыз ететін,  кеңінен қолданылатын болса, онда ұйым сол әдісті қолданады.Таңдалынып алынған әдісте мүмкіндігінше ұйымға тән мәліметтерге емес, максималды түрде нарықтағы мәліметтерге сүйену тиіс.Бағалау әдісі  құнды анықтауда нарыққа қатысушылардың ескеруі тиіс барлық факторларды  және қаржы құралдарының құнжасамының жалпы қабылданған экономикалық әдіснамасына сай келуін қамтиды.Ұйым кезең аралық бағалау әдісінің дұрыстығын тексеріп шығады және оның туралығын дәл осындай құралды пайдалана отырып, бақыланып отырған ағымдағы нарықтық операциялар құны жөніндегі ақпаратты пайдалану (яғни, модификациялаусыз және қайта ұйымдастырусыз) немесе қолда бар бақылаудағы нарықтық мәліметтерге сүйену арқылы тексереді.Өтеу ерекшеліктеріне байланысты қаржылық жауапкершіліктің әділ құны (мысалы, қажет мезгілде алу салымы) өтелу талабы негізінде төленуге тиісті сомадан, яғни алғашқы күннен дисконтталған өтелуі талап етілуі мүмкін сомадан төмен болмайды.

Қаржылық міндеттемелердің есебі.Қаржылық міндеттеме дегеніміз төмендегідей кез келген міндеттеме:(а)  келісімшарттық міндеттеме: ақша немесе басқа қаржылық активті басқа ұйымға беруге; немесе қаржылық активтерді немесе қаржылық міндеттемелерді басқа ұйыммен ұйым үшін потенциалды тиімсіз болатын келісімшарттар бойынша айырбастауға: немесе (b)   ұйымның өз акциялары арқылы төленетін немесе төленуі мүмкін   келісімшарт және төмендегідей болып табылады:орнына ұйым өз акцияларының айнымалы санын беруге міндетті болып табылатын немесе міндетті болуы мүмкін туынды емес қаржылық құрал; немесе ақша қаражатының бекітілген мөлшерін немесе басқа қаржылық активті ұйымның өз акцияларының бекітілген санына айырбастаудан басқа жолмен төленетін немесе төленуі мүмкін туынды қаржылық құрал.Осы мақсат үшін, егер ұйым өзінің туынды емес құнды қағаз құралдары бірдей сыныбының әрекет етуші иелеріне  құқықтарды, опциондарды және өкілеттіктерді пропорционалды етіп ұсынса кез-келген ақша айналымының тұрақты мөлшеріне ұйымның өзінің құнды қағаз құралдарын сатып алуға арналған құқықтар, опциондар мен өкілеттіктер төлем құжаттары    болып табылады.Қаржы міндеттемесі ретінде жіктелген қаржы құралына немесе оның құрамдас бөлігіне жатқызылатын пайыздар, дивидендтер, шығындар және пайдалар есебіндегі табыстар және шығыстар сияқты көрсетілуі тиіс.Акцияларды ұстаушыларға кіріс төлеуді ұйым тікелей, табысқа салынатын салық бойынша кез келген тиісті жеңілдікті шегеріп тастағанда, капиталдың дебет шотына жатқызады.Ұйымды сатып алуға тікелей байланысты акциялардың өзін шығаруға жұмсалған шығындарды қоспағанда,  акциялары бар мәміле бойынша шығындар табысқа салынатын салық бойынша кез келген тиісті жеңілдіктерді есептемей капиталдан шегерім түрінде көрінуі тиіс.Қаржы активі және қаржы міндеттемесі бір-біріне қарсы есепке алынуы тиіс, ал нетто сома қаржылық жағдай туралы есепте тек қана мынадай жағдайларда ұсынылуы тиіс:(а)           ұйым ағымдағы уақытта танылған сомаларды есептеуге заңды құқығына ие болған жағдайда; және(b)ұйымның не қарсы талаптарды есептеу жолымен есеп айырысу жасау, не бір уақытта активті өткізіп және міндеттемені орындау ниеті болған жағдайда.Тануды тоқтату талаптарына түспейтін қаржы міндеттемесі беруді есептеу кезінде  ұйымның жіберілген активтің және қатар жүретін міндеттеменің өзара есептелуін шығаруға құқығы жоқ (9 ҚЕХС-ынатың (IFRS) (3.2.22-тармағын қараңыз)).Ұйым қаржы активін және қаржы міндеттемесін есептеу үшін қаржылық жағдай туралы есебінде танылған сомаларды өзара есептеу үшін заңды түрдегі құқығына ие болуы керек.Ұйым танылған сомаларды өзара есепке алуға уақытша құқыққа ие бола алады, мысалы, өзара есепке алу немесе регрессіз берешектің қандай да бір нысаны туралы бас келісім аясында, алайда осындай құқықтардың болашақта болатын қандай да бір жағдай басталғанда, әдетте, контрагент өзінің міндеттемесін орындамаған жағдайда заңды күшіне ие болады.Тиісінше, осындай схема өзара есепке алу талаптарына сәйкес келмейді.Осы стандарт басқа құралдардың сипаттамасын жасау үшін сатып алынған жекелеген қаржы құралдарының топтары болып табылатын «синтетикалық құралдар» деп аталатындарға арналған арнайы әдісті көздемейді.Мысалы, өзгермелі пайыздық мөлшерлемесі бар пайыздық своппен біріктірілген, өзгермелі пайыздық мөлшерлеме бойынша есептелген төлемдерді алуды болжайтын және белгіленген пайыздық мөлшерлеме бойынша есептелген төлемдерді орындауды болжайтын ұзақ мерзімді борыштық міндеттемелер белгіленген мөлшерлемесі бар ұзақ мерзімді борыштық міндеттемені синтездейді.«Синтетикалық құралдар» құрамындағы әрбір жеке алынған  қаржы құралы  өзінің жеке талаптарымен келісімшарттық құқықты немесе міндеттемені білдіреді, бұл ретте әрқайсысы жеке берілуі немесе өтелуі мүмкін.Әрбір қаржы құралы басқа қаржы құралдары ұшыраған тәуекелдіктерден айырмашылығы болуы мүмкін тәуекелдіктерге ұшырауы мүмкін.Тиісінше, «синтетикалық құралдар» құрамындағы бір қаржы құралы актив, ал екіншісі міндеттеме болып табылғанда, олар бір-біріне қарсы есептеледі және 42-тармақта айқындалған өзара есептеу талаптарына сай келген жағдайды қоспағанда,  нетто-негізде ұйым қаржылық жағдай туралы есебінде ұсынылмайды.

Қауымдасқан компанияларға инвестициялар есебі Үлестік қатысу әдіcі.Ассоциациаланған ұйым бұл инвестордың айтарлықтай әсері болатын,бірақ еншілес те,біріккенде ұйым болып табылмайтын ұйым.Айтарлықтай әсер ету бұл ассоциациаланған ұйымның қаржылық және оперативтік саясаты аясында қабылданатын шешімдерге қатысу құқығы,бірақ ол саясатқа бақылау орнатылмайды.Айтарлықтай әсер етуге үлестік иелік ету арқылы немесе жарғы бойынша,келісім бойнша қол жеткізуге болады.Ассоциациаланған ұйымдарға салынған инвестиция есебі 28 қаржылық есептіліктің халық аралық стандарты «қауымдасқан ұйымдарға инвестициялар есебі» арқылы ретеледі.Осы стандартқа сәйкес айтарлықтай әсер ету төмендегідей әдістер арқылы көрініс табады:1.Инвестиция салынған компанияның дирекорлар кеңесіне немесе басқару органдарына қатысу;2.Компанияның басқару саясатын жасау процесіне қатысу;3.Инвестормен компания арасындағы ірі операцилар.4.Басқару қызметкерлерін алмастыру.5.Маңызды технологияның ақпараттарын ұсыну.Үлестік қатысу әдісі дегеніміз бастапқыда инвестициялар өзімдік құны бойынша,яғни нақты шығындар бойнша кейннен имитент алған табыстары мен зияндарындағы өзгеріске байланысты инвестиция баланстық құны өзгеріске ұшырайтын әдіс.Яғни инвестордың пайдасының немесе зиянының ішінде инвестиция салынған компанияның пайдасының немесе зияны үлесі болады.Ассоциациаланған компанияға салынған инвестициялардан алынатын дивидент сомасына инвестицияның баланстық құны азайтылады.Инвестицияны үлестік қатысу әдісімен есепке алған кезде келесі қадамдар орындалады:1.Инвестор өз инвестициясын бастапқы құны бойынша таниды.Дт-акцияға инвестиция;Кт-ақша.2.Ассоциациаланған компанияның табысындағы (зиянындағы) өз үлесін көрсетеді.Дт-акцияға инвестиция.Кт-үлестік қатысудан табыс.Егер зиян алса:Дт- үлестік қатысудан зиян.Кт- акцияға инвестиция.3.Инвесторға төленген дивидент шоты сомасына инвестиция азаяды:Дт-алынуға тиісті дивидент.Кт – акцияға инвестиция.

ҚЕХС 37  қайтақұрылатын шығындар есебі.37 «Бағалаушылық міндеттемелер, шартты міндеттемелер және шартты активтер» ҚЕХС (IAS) үш жағдайда бағалау мен тану қағидасын қолдану бойынша  жетекшілік жасайды:алдағы операциялық шығындар,уақыты өткен келісімдер және қайта құрылым.Уақыты өткен келісімдер бойынша ағымдағы міндеттемелер бағалаушылық міндеттемелер ретінде танылады және бағаланады.Уақыты өткен келісім– бұл келісім бойынша міндеттемелерді орындауы үшін жұмсалған шығындар күтілетін  экономикалық олжадан жоғары.Мысалы:Компания ұзақ мерзімді жалмен алаңды (помещение) жалға алады.Жал мерзімі 5 жыл.Жыл сайынғы жалдық төлемдер 300000 теңгені құрайды,ұйымның жал келісімін мерзіміне дейін бұзуға құқығы жоқ.Ағымдағы жылы ұйымға бұл алаң керек болмай қалды, келісімді бұза алмайды,жалгерліктің қалған  5 жылында 1500000 теңге (300000*5 жыл)  төлеуі.Сондықтан жал бойынша шығынды минималдау үшін,компания бұл алаңды басқа ұйымға қайта жалға берді.Қайта жалгерлік төлемдер жылына  250000 теңгені құрайды.Яғни  компания жыл сайын 50000 теңге (300000-250000) көлемінде шығын шегеді, бес жылдық шығын 250000 теңгені құрайды.Алаңды (помещение) жалға алу келісімі уақыты өткен келісім, өйткені міндеттемелерді (жалдық төлемдер) орындауы үшін жұмсалған шығындар күтілетін  экономикалық олжадан жоғары (қайта жалгерлікліктен түскен табыс).Ұйымның жал келісімін орындау үшін жұмсалған шығындарға резерв құру керек.Бұл жағдайда резервті тану үшін барлық шарттар сақталып тұр:1.Ұйымның алаңды (помещение) алғашқы жалға алу міндеттемелері өткен кезеңде туындаған және бұл міндеттемелер міндетті болып табылады.2.Экономикалық олжа әкелетін ресурстардың жыл сайынғы шығымы бар, өйткені ұйым алаңды (помещение) алғашқы жалға алуы бойынша төлем жасауы керек.3.Ресурстардың жыл сайынғы шығымы жоғары дәрежелі дәлдікпен есептелуі мүмкін (35000 тенге).

Қорлардың өзіндік құнына кіргізілетін шығындар есебі

Қорлар есебінің екі жүйесі(үздіксіз және кезеңдік есебі).Тауар-материалдық қорлардың есептік жүйелері.Периодты ТМҚ.Периодты есеп жүйесін қолданған кезде жыл ішіндегі ТМҚ есебі жүргізілмейді.ТМҚ фактілік барын қорларды хаттау нәтижесінде анықтайды, ол периодты өткізіліп отырады.ТМҚ қолданылған өзіндік құны инвентаризация аяқталмағанша анықталмайды, өйткені жіберілген ТМҚ өзіндік құнын есептеу өрнек бойынша шығарылады.Есептік период басындағы қалдық қосу ТМҚ түсуі алу есептік период соңындағы ТМҚ қалдығы тең жіберілген ТМҚ өзіндік құны.ТМҚ периодты есептеу жүйесінде қазіргі уақытқа ТМҚ белгілі бір түрлерінің мөлшерін детальды жазбасының жоқ болуы негізгі кемшілігі болып саналады.Оларды көбінесе көтерме-бөлшектік саудалы кәсіпорындарда, біркелкі өнімді шығаратын өндірістік кәсіпорындарда және шикізат пен материалдар ассортиментін өздерінің өндірісі үшін қолданылады.Бұл әдіс барысында «Тауарды сатып алу» есебі қосымша ашылады.Период аяғында қорлар сальдосы қолдануға дайын ТМҚ өзіндік құнын анықтау үшін қосылады.Әр айдың  аяғында инвентаризациялау жүргізіледі.Көптеген кәсіпорындар үзіліссіз есептің модифті жүйесін қолданады.Бұл әдіс арқылы қорлардың мөлшерлік көрсеткіштерінің үлкеюі мен азаюы белгіленеді.Ол қордың деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.Есептің үзіліссіз жүйесі.Есептің үзіліссіз жүйесінде периодты есепте қолданылатын шығынның түсуі мен шығуының уақытша есебі ТМҚ баланстық шоттарда көрсеткіштері жүргізіледі.Мұндай жағдайларда үзіліссіз есепте жүйесі қолданылмайды: басқаларға сату немесе өндірістік шикізаттарға тауар сатып алу қоры сатып алу шотында емес, ТМҚ шотында дебеттеледі; тасымалдау шығыны, резервті сатып алуға қайтарым және жеңілдіктер «Қорлар» есебінде көрсетіледі; өзіндік құн сатылымы әр сатуда расталады.Үзіліссіз есеп жүйесі «ТМҚ қорлары» шоын әрдайым есептеу жүргізуге және сатылған тауарлар өзіндік құнын есептеуге мүмкіндік береді.ҚЕҮЖ 2 ТМҚ бағалауда келесі тәсілді қолдануға болады:арнайы сәйкестік тәсілі; орташа өлшенген құндық тәсіл; бірінші тауарлар бағасы арқылы қорларды бағалау тәсілі.

Қорларды сатып алудың есебі.Ұйымдарда қорлар қозғалысы мен қолда бары заттай-ақшалай есепке алынады.Соған байланысты қорларды сатып алушыларға қолма-қол есеп айырысу арқылы сату және оны тек сатылған қорлардың құны ғана көрсетілген кассалық чекпен рәсімдеу операцияларының көптігінен туындайды.Қорларды әрбір бөлшектеп сату операциясына арнайы шығыс құжатын жазу және онда қорлардың нақты атаулары, саны, бағасы және сомасын көрсету сатушының да сатып алушының да көп уақытын алар еді және сатушыларға қорларды босатуды тоқтатуға және әкеп соғар еді.Сондықтан бөлшек саудадағы қорлар есебі құндық көрсеткішпен жеке сауда ұйымдары бойынша бөлек жүргізіледі, ал ірі сауда орталықтарында құрылымдық бөлімшелер, яғни бөлім, секция бойынша ұйымдастырылады.Материалдық қорларды бағалау кезінде неғұрлым арзан өзіндік құнымен, не таза құнымен бағаланады.Қорлардың өзіндік құнына қорларды қазіргі тұрған жеріне дейін жеткізуге кеткен шығындар мен өңдеуге, алуға жұмсалған шығындар кіреді.Қорлар оларды сатып алуға кеткен барлық шығындарды, яғни сатып алу бағасын, шеттен әкелу бажын, жабдықтаушы ұйымдар төлеген делдалдық (комиссиялық) сыйақыларын, көліктік-дайындау шығындары мен қорларды алуға тікелей байланысты басқа да шығындарды (саудалық жеңілдіктер, артық төлеуді қайтару және т.б. осындай түзетулер алу шығындарын анықтаған кезде қоса есептеледі) қосу арқылы есептелінеді.Қорлар сатып алу сәтінде нақты құны немесе есептік баға бойынша көрсетіледі.Қорларды сатып алудың нақты құны субъектінің осы қорларды дайындау мен жеткізу шығындарынан және сатып алу бағасынан құралады.Есептік бағалар (алудың жоспарлы өзіндік құны орташа сатып алу бағасымен және т.б.) бойынша материалдарды есептеуде есептік баға ретінде қорлардың құны мен қор алудың нақты құны арасындағы айырма осы шоттағы есептеу арқылы айқындалады.Баланста қорлар есебі нақты құны бойынша көрсетіледі, осы баға бойынша олар синтетикалық есепте, ал аналитикалық есепте – тұрақты есептік бағалармен (келісім-шарттық немесе жоспарлы-есептік) есептеледі.

Қорларды есептен шығару есебі (2 ҚЕХС).Тауарлы-материалдық қорлар типтік шоттар жоспарының 1-бөлімінің 1300 бөлімше шоттарында жүргізіледі.Олар:шикізаттар, дайын өнім, тауарлар, аяқталмаған өндіріс және өзге де қорлар. Қорларды бағалау процесін негізгі үш сатыға бөлуге болады: қорларды бастапқы бағалау (өзіндік құн), бастапқы танудан кейін және қорларды өндіру немесе сату үшін есептен шығарған кезде бағалау.7-ҚБЕС [1] талаптарында қорлардың өзіндік құнын қалыптастыру бөлігіне 2-ХБЕС [2] (халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты) сәйкес келеді:қорлардың өзіндік құнына қорларды сатып алуға, қайта өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және олардың ағымдағы жай-күйіне және ағымдағы орналасқан жеріне жеткізу мақсатында шыққан басқа да шығындар кіруге тиіс.Шығындардың бәрін бірдей қорлардың өзіндік құнына кіргізуге болмайды және 2-ХБЕС қорлардың өзіндік құнынан шығарылатын және олардың пайда болуы кезеңінде ағымдағы шығыстар.Қорлардың әрбір түрін дайындаудың нақты өзіндік құнын есептеп шығару – күрделі мәселе, өйткені бұл едәуір еңбек шығынын және уақытты талап етеді.Мұндай жағдай кәсіпорынның есеп саясатында көрсетілуі тиіс.Жабдықтаушы ұйым тауарлық-материалдық қорларды автомобиль көлігі арқылы жеткізіп беретін жағдайда жіберілетін материалдарға  4 (дана) етіліп «тауар-көлік жүкқұжаты» толтырылады.Оның бірінші данасы жіберілген материалдарды есептен шығару үшін материалдарды жіберушіде қалдырылады; екінші, үшінші және төртінші даналары материалдарды жіберуші (босатушы) ұйымның мөрі және лауазымды адамдардың қолымен расталып, сондай-ақ жүкті қабылдап алғаны жайлы көлікті жүргізушінің қолы қойылып жүргізушіге тапсырылады.Жүргізуші тауар-көлік жүк құжатының екінші данасын материалдарды қабылдап алушы ұйымға тапсырады.Бұл құжаттың негізінде ұйым келген материалдарды кіріске алады.Құжаттың үшінші және төртінші даналары материалдарды қабылдап алғанын растайтын құжат ретінде ұйымның мөрі басылып және тиісті адамдардың қолдары қойылып, жүкті тасымалдаушы автомобиль көлігі тіркелген ұйымға тапсырылады.Кейіннен ол құжаттың үшінші данасы материалдық құндылықтарды тасымалдауға тапсырыс берген ұйымға тасымалдау құнын төлеуге табыс етілетін шотқа негіздеме ретінде қосылып беріледі.Құжаттың төртінші данасы автомобиль көлігінің жол қағазына тіркеліп, жүргізушіге еңбекақы және автомобиль көлігінің атқарған жұмысына сәйкес тұрлі есептеулер есептеу үшін пайдаланылады.Егер келіп түскен материалдардың нақты саны, көлемі, сапасы онымен келген құжаттағы дерекке сәйкес келмесе үлгілі түрі М-7 «қабылдау актісі» жасалынады.Сонымен қатар үлгілі түрі М-7 «қабылдау актісі» жіберу құжатынсыз келген материалдарға да толтырылады.Бұл акт екі дана етіліп міндетті түрде материалдарды қабылдап алған кісінің және материалдарды жіберген жабдықтаушы кәсіпорын өкілінің қатысуымен, егер де жабдықтаушы ұйымның өкілі болмаған (келмеген) жағдайда бұл ұйымға ешқандай қатысы жоқ ұйым өкілінің қатысуымен жасалады.Матиалдарды қабылдап болғаннан кейін бұл актінің бір данасы материалдармен бірге келген жөнелтпе құжатымен бірге қабылданған материалдарды есепке алу үшін ұйымның бухгалтериясына, ал екінші данасы кәсіпорынның жабдықтау бөліміне келіп түскен материалдардың жетіспейтіндігін жабдықтаушы ұйымға хабарлау үшін табыс етеді.Кәсіпорындар мен ұйымдарға жаңылыс келіп түскен немесе ұйымның алудан бас тартқан материалдары уақытша қабылданып, бөлек жиналады.Ондай материалдар үлгілі түрі  М-4 «кіріс ету ордері» бойынша қабылданып, баланс сыртындағы  «уақытша сақтауда тұрған материалдық қорлар» деп аталатын шотта есептелінеді.

Қорларды сатып өткізудің таза құны бойынша есепке алу.Қорлар – өндіріс циклінде қолданылатын әр түрлі еңбек заттары.Олар өндіріс процесінде тұтынылып, өзінің құнын өндірілетін өнімге толығымен аударады.2 ХҚЕС – та қорлар – бұл активтер: қалыпты қызмет барысында сатуға арналған; өндіріс үрдісінде сатуға арналған; шикізат немесе материал нысанында өндіріс үрдісінде немесе қызмет көрсету кезінде пайдалануға арналған.Қорлардың сатылатын таза құнын да, өнімнің өзіндік құнынан төмен бағасы бойынша анықтау үшін қорларға мына төмендегідей әдістерді қолдануы мүмкін:1)баптық әдісі – әрбір қорлар түрлерінің баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынады;2)негізгі материалдар тобының әдісі – қорлар  топтарының баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынды; 3)жалпы запастар деңгейінің әдісі – барлық қорлардың баланстық және сатылатын таза құнының  ең кіші мәні алынады.Материалдық қорлардың өзіндік құны қорларды бағалаудың ең үйлесімді  базасы болып  саналады, бірақ кей жағдайда қорлар  қаржылық  есептілікте олардың өзіндік құндарынан  төмен көрсетілуі мүмкін.Мұның себептері физфкалық тозу тауарлардың ескіруі бағананың төмендеуі болып саналады.Мұндай жағдайда матералдық қорларды сату  кезінде шығындардың белгілі бір бөлігі жабылмай қалады,сондықтан мұндай материалдарды сату кезінде сату бойынша барлық шығындарды шегере отырып,сатудан алынатын соманы анықтау қажет болады.Бұл үшін қорлардың құны сатудың таз құнымен салыстырылады,егер соңғысы қорлардың өзіндік құны төмен болса,онда қорлардың бағасы сатудың таз құнына дейін төмендетіледі.Мұндай қадамның негізі болып сақтық ұстамы саналады.Материалдық қорларды сатудың таза құнын есептеу кезінде қолда бар қорлардың пайдалану бағытында есепке алу қажет.Материалдық қорларды сатудың таза құнын бағалау кезінде келесі ережелер қолданады:1)егер қорлар сатуға арналған болса,онда есептеулер ағымдағы сату бағалары негізінде  жасалады;2)егер қорлар алдын ала бекітілген келісім шарт негізінде сатуға арналған болса,онда есептеулер келісім шартта берілген көлем бойынша онда көрсетілген бағалар негізінде жасалады.Сатудың таза құны әрбірбірліктің түріне немесе тауар топтарына қарастырылуы қажет.Материалдық  қорлардың құнын олардың барлық топтарына немесе негізгі топтарына қарай  қарастырып,содан соң сатудың таза құнын анықтаған дұрыс емес,себебі сатудың жалпы құнынан төмен болады.

Қорлардың құнын бағалау әдісі(орташа құн,ФИФО,арнайы ұқсастыру).Босалқылар міндетті түрде ең кемі екі деңгей бойынша: өткізудің өзіндік құны мен ықтимал таза құнында өлшенуі тиіс.Босалқылардың өзіндік құнына міндетті түрде сатып алуға, қайта өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және босалқыларды ағымдағы жай-күйіне және орналасқан жерге дейін жеткізу мақсатында жұмсалған шығындар жатады.Өзіндік құнды есептеу тәсілдері.Бірін-бірі алмастырмайтын босалқылардың жекелеген баптарының, сондай-ақ арнаулы жобалар үшін өндірілген және оларға арналған тауарлардың немесе қызмет көрсетулердің өзіндік құны оларға жұмсалатын жеке шығындарды ерекше сәйкестендіру арқылы анықталуы тиіс.ФИФО әдісі бойынша алғаш сатылып алынған және алғаш өндірілген босалқылардың баптары бірінші кезекте сатылады және өндіріледі, және тиісінше, кезеңнің соңында қалған босалқылардың баптары ертерек сатып алынған және өндірілген болып болжанады.Орташа алынған құн формуласы бойынша әрбір баптың құны кезеңнің басындағы осындай баптардың орташа алынған құнынан және кезең ішінде сатып алынған немесе өндірілген осындай баптардың құнынан анықталады.Орташа мән ұйымдағы жағдайларға қарай мезгіл-мезгіл немесе әрбір қосымша топтың алынуына қарай есептелуі мүмкін.Өткізудің ықтимал таза құны.Егер осы босалқылар зақымдалған болса, егер олар толығымен немесе ішінара ескірген болса, немесе олардың сату бағасы төмендесе босалқылардың өзіндік құны өтелмеуі мүмкін.Сонымен қоса сатуды аяқтауға немесе жүзеге асыруға арналған ықтимал шығындар ұлғайған жағдайда, босалқылардың өзіндік құны өтелмеуі мүмкін.Босалқыларды өзіндік құнынан төмен ықтимал таза сату бағасына дейін есептен шығару тәжірибесі активтер алынуы сатудан немесе пайдаланудан күтілетін сомадан жоғары есептелмеуі керек деген пікірге сай келеді.Өткізудің ықтимал таза құнын бағалау үшін есептеулер ең сенімді дәлелдемеге, яғни есепті орындау уақытында өткізуге арналған босалқылар шамасына негізделеді.Бұл есептеулер, аяқталған кезеңнен кейінгі кезеңнің соңында өтіп жатқан оқиғаларға тікелей байланысты бағаның немесе өзіндік құнның ауытқуын кезең аяғында болған жағдайларды осындай оқиғалар растайтын дәрежеде ескереді.Өткізудің ықтимал таза құнын есептеу кезінде сондай-ақ қолда бар босалқылардың қандай мақсатқа арналғаны ескеріледі.Мысалы, белгіленген баға бойынша тауарлар немесе қызмет көрсетулерді сатуға жасалған шарттарды орындауға арналған қандай да бір мөлшердегі босалқыларды өткізудің ықтимал таза құны осы шарттарда белгіленген бағаға негізделеді.Егер осы шарттар бойынша сату көлемі қолда бар босалқылардың көлеміне қарағанда кем болса, онда босалқылардың қалған бөлігін өткізудің ықтимал таза құны өткізу бағасының жалпы деңгейіне негізделеді.Қолда бар босалқылардың қалдықтарынан артық белгіленген бағалар бойынша жеткізу шарттарын немесе белгіленген бағалар бойынша тауарлар сатып алуға шарттардың жасау нәтижесінде бағалау міндеттемелері туындауы мүмкін.Осындай бағалау міндеттемелері 37 Міндеттемелер, шартты міндеттемелер және шартты активтер ҚЕХС-ына (IAS) сәйкес қаралады.Әрбір келесі кезеңде өткізудің ықтимал таза құнын бағалау қайтадан жүргізіледі.

ҚХЕС 40 инвестициялық жылжымайтын мүлікті сатып алу.Инвестициялық жылжымайтын мүлік – (қаржылық жалдау шарты бойынша иеленушінің немесе жалға алушының) қарауындағы жылжымайтын мүлік (жер немесе үй, не үйдің бір бөлігі, не сол да, басқасы да), жалгерлік төлемдер немесе капиталдың өсуінен кірістер немесе соны да, басқасын да алу мақсатымен, бірақ:(а)                    тауар өндіруде немесе жеткізуде, қызмет көрсетуде пайдалану үшін емес, әкімшілік мақсаттар үшін емес; немесе әдеттегі шаруашылық қызмет барысында сату үшін емес.Инвестициялық жылжымайтын мүлік бастапқыда нақты шығындары бойынша бағалау керек.Бастапқы бағалауға операциялар бойынша шығындарды енгізу керек.Инвестициялық жылжымайтын мүлікті сатып алуға шығатын нақты шығындардың құрамына сатып алу бағасы мен кез келген тікелей шығындар кіреді.Тікелей шығындар, мысалы, білікті заң қызметін көрсету құнын, меншік құқығын беруге салынатын салықтарды және операция бойынша өзге де шығындарды қамтиды.Инвестициялық жылжымайтын мүліктің құнына мыналар кірмейді:бастапқы шығындар (жылжымайтын мүлікті ұйым басшылығы жоспарлап отырғандай қызмет жасай алуы үшін қажетті болатын күйге оны келтіруге қажетті жағдайларды қоспағанда);Инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісі толығудың жоспарланған деңгейіне жеткенге дейін туындайтын операциялық залалдар;жылжымайтын мүліктің құрылысын салған немесе қайта құрған кезде туындайтын шикізат, еңбек немесе өзге ресурстардың нормативтен тыс ысыраптары.Инвестициялық жылжымайтын мүлік үшін ақы төлеу мерзімі ұзартылған жағдайда, нақты шығындар төлем мерзімі ұзартылмай төленген бағасы ретінде анықталады.Бұл сома мен төлемнің жалпы сомасының арасындағы айырма ұзарту мерзімі ішінде пайыздар төлеуге жұмсалған шығындар ретінде танылады.

Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысудың және салық салудың есебі.Еңбекақы   төлеудің   екі  жүйесі  бар:мерзімді және кесімді.Мерзімді  дегеніміз – еңбекақы   төлеу   жүйесінде   қызметкерлерге  төленетін  еңбекақы белгілі  бір  тарифтік  ставка   бойынша   немесе   олардың   жұмыс   уақытында   орындаған   жұмыстарына   берілетін   оклад  бойынша   төленеді.Кесімді   еңбекақы жүйесінде ақы  орындалған   жұмыстың   әрбір    өлшем   бірлігіне   төленеді  немесе  сатудың   көлемінен  пайыз    ретінде   төленеді.Негізгі   жүйелерден   басқа,  қызметкерді   ынталандыру   мақсатында    әр түрлі    қосымшалар   төленуі  мүмкін.Кесімді   еңбекақы   жүйесі   құрамына   келесідей  жүйелер  қосылады:1)тікелей  кесімді  жүйе – өнімнің   әрбір  бөлігіне   кесімді  баға   бойынша   төленеді.2)Кесімді  сыйақылық – белгілі  бір   көрсеткішті  орындағаны   үшін  сыйақы   төлеу  қарастырылады.3)Кесімді   прогрессивтік – белгілі  бір  норма  шегінде  қарапайым баға   бойынша,  ал   нормадан артық  орындалған жұмысқа  жоғары  баға  бойынша   еңбекақы  төлеуді   қарастырады.4)Аккордтық  жүйе – бұл  белгілі  бір  уақыт   ішінде   орындалған барлық   жұмыс  көлемі  үшін  белгіленетін  еңбекақы.Аккортық  жүйе бойынша   орындалған  жұмыс  үшін   есеп  айырысу  барлық  объектіні   қабылдап  алғаннан   кейін  ғана   жүргізілуі  мүмкін.Мерзімді еңбекақы  нысаны   келесідей  жүйелерге   бөлінеді:1)Қарапайым  мерзімді  жүйе – еңбекақы  қызметкерге   нақты  тарифтік  ставка   бойынша   немесе   нақты   орындалған  уақытқа  белгіленген оклад  бойынша  жүргізіледі.2)Мерзімді  сыйақылық  жүйе – белгілі  бір сандық және   сапалық   көрсеткіштерді орындағаны  үшін  қосымша  сыйақы   төлеуді   қарастырады.Қызметкерлермен еңбекақы  бойынша  есеп  айырысудың   есебі   3350  «Еңбекақы  бойынша  қысқа  мерзімді  кредиторлық  қарыздар»  пассивті  шотында   жүргізіледі.Еңбекақы  есептелген  кезде,  қызметкер  қай  салада   жұмыс  істейтін  болса,  сол  саланың   шығыстары  көбейеді.Еңбекақы  есептелген  кезде   келесідей  жазбалар  беріледі:Дт 7210, 7110, 8110, 8410.Кт      3350;Жеке   табыс  салығы  ұсталған немесе  есептелген  кезде:Дт      3350 Кт 3120.Жеке   табыс салығы  бюджетке  аударылған  кезде:Дт 3120 Кт 1010|1030.

Қызметкерлермен есеп беруге тиісті сома бойынша есеп айырысу есебі.Дебиторлық  борыштар  дегеніміз – көрсетілген қызметтер немесе сатылған тауарлар үшін, басқа   тұлғалардың,   шаруашылық   субъектілерінің  берешек қарыздары, яғни олардың қолындағы   бізге   тиесілі   ақша   қаражаттары.Төлеу   мерзімі  бойынша   дебиторлық   борыштар   екі   түрге   жіктеледі:Қысқа   мерзімді  (1 жылға    дейінгі   дебиторлық борыштар);Ұзақ  мерзімді  (төлеу мерзімі 1 жылдан   жоғары).Операциялардың   сипаты  бойынша   дебиторлық  борыштар:Саудалық және Саудалық  емес   болып   жіктеледі.Саудалық    дебиторлық   борыштар – негізгі    қызметтердің   нәтижесінде   сатып   өткізілген   тауарлар  мен   қызметтер   бойынша   сатып   алушылардың   міндеттемесінің   сомалары.Қызметкерлердің қарызын есепке алу үшін 1250 шот арналған.Іс сапар үшін қызметкерге кассадан ақша берілген кезде;Дт 1250 Кт 1010.Қызметкер аванстық есепті тапсырған кезде:Дт 7210, 1310 Кт 1250.

МММММММ

Материалдық емес активтерді есептен шығару және кейінгі бағалау.Материалдық  емес активтерге  физикалық   формасы   болмайтын,   бірақ   ұзақ   жылдар  бойы   кәсіпорынға    кіріс   әкелетін   активтерге.Оларға   жататындар:Айырбастауға болатын  материалдық  емес активтер.Айырбасқа  жатпайтын материалдық  емес активтер.Айырбастауға  жататын   материалдық  емес активтерге  келесілер  жатады:Патент.Өнеркәсіптік   дизайндік  тіркеу.Авторлық   құқық.Сауда   маркалары.Франшиза.Айырбастауға жатпайтын материалдық емес  активке: ұйымдастыру  шығындары жатады.Материалдық емес активтерді  бағалау.Материалдық емес активтер оларды сатып алу сәтінде сатып алу құны бойынша  бағаланады.Сатып алу құнына активті сатып алуға  байланысты жұмсалған ибарлық шығындар қосылады.Материалдық емес активтерді есепке алған кезде олардың қызмет ету мерзімін дұрыс анықұтап алу керек.Материалдық емес активтерді есептен шығару.Материалдық емес активтердің  құндары олардың қызмет ету мерзімінің ішінде жүйелі түрде есептен шығарылады.Материалдық емес активтерге  амортизация есептеуде  жүйелеп қолданылатын әдіс  тікелей  сызықтық   материалдық  емес  активтердің   пайдалы   қызмет ету   мерзімін  мерзім  сайын   қайта  қарап  отыру  керек.Бірақ,сатып  алу күнінен   бастап   жиырма  жылдан   аспауы  керек.(авторлық   құқықтан   басқасы)Материалдық емес активтердің  құнсыздануы.Материалдық емес активтердің  есебін   жүргізу  үшін  келесідей   шоттар   қолданылады.2730«Басқа  да  материалдық емес  активтер».2740«Материалдық емес активтердің   амортизациясы   және   құнсыздануы».

Меншік акциялардың есебі: акционерлік капитал сатып алынған капитал акциялардың бөлшектенуі.Жарғылық капиталды қалыптастыру кезінде акционерлік қоғам сол капиталдың мөлшеріне сәйкес акциялар шығарып және оларды акционерлер арасында орналастырады.Қоғам акционерлерден акцияларды сатып алу, қорлар нарығында сату, жою және т.б. қимылдар жасауы мүмкін.Бұл операциялардың есебі үшін № 1100-1150 «Қаржылык инвестициялар» шоттары пайдаланылады.Олардьщ кейінірек кайта сату немесе жою үшін акционерлерден өтеп алынған кәсіпорындардың балансқа кіріс болған меншікті акциялары № 5210 «Алынып тасталған капитал» шотында бейнеленеді.Кейінірек қайта сату немесе жою үшін акционерлерден акционерлік қоғам өтеп алынған кәсіпорынның кіріс болған меншікті акциялардың құнына мынадай жазу жазылады:Дт- 5210 «Алынып тасталған капитал» шоты.Кт – 1010, 1040 «Есеп айырысу шоты мен кассадағы акшалар» шоты.Өтеп алынған акциялар олардың түрі, нөмірі, сериясы мен номиналды құнын көрсетумен тізім бойынша кассаға кіріс етіледі және кассадағы ақша қаражаттарының есебі үшін қолданатын тәртіпте сақгалады.Меншікті акцияларды акционерлік қоғам сату кезінде екінші тарату процесінде бухгалтерлік есеп шоттарында мынадай жазулар жасалады:Дт – 1010, 1040 «Есеп айырысу шоты мен кассадағы ақшалар» шоты.Кт – 5210 «Алынып тасталған капитал» шоты.Сонымен, егер меншікті акциялар олардың номиналды кұнынан артық баға бойынша сатылса, онда бағалы қағаздың сату мен номиналды кұнының арасындағы өткізілген айырманың сомасына мынадай жазу жазылады:Дт – 3030 « Акциялар бойынша есеп айырысулар» шоты.Кт – 5510 «Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған залалы)» шоты.Меншікті акцияларды жою кезінде оларды акционерлерден өтеп алу мен барлық қажетті процедураларды орындағаннан кейін мынадай проводка жасалады:Дт – 5010, 5020 «Жай және артықшылығы бар акциялар» шоты.Кт – 5210 «Алынып тасталған капитал» шоты.Акциялардың аналитикалық есебі олардың келіп түсу көздерінен тәуелсіз есеп ведомостарында түрлері, өтеп алу мерзімдері, құны бойынша жүргізіледі.

ННННННН

Негізгі қағидалар.Қызметтiң үздiксiздiгi туралы жол берудiң қолданылуын бағалау кезiнде басшылық, ең болмағанда, қаржылық жағдай туралы есеп күнінен бастап он екі айды қамтитын, бiрақ онымен шектелмейтін болашақ туралы қолда бар ақпараттың барлығын ескереді.Осы ақпарат назарға алынатын деңгей әрбiр жеке жағдайда нақты фактiлерге байланысты болады.Ұйым белгiлi бiр кезең iшiнде пайдалы болса және қаржы ресурстарына қол жеткiзсе, онда қызметтiң үздiксiздiгi туралы жол беру қолайлығы туралы қорытынды толық талдау жасалмай жатып қабылдануы мүмкiн.Басқа жағдайларда басшылыққа, қызметтiң үздiксiздiгi туралы жол берудiң қолайлылығы жөнiндегi пiкiр бекiтiлмес бұрын, бәлкiм, ағымдағы және күтiлетiн пайдаға, борыштық мiндеттемелерді өтеу кестелерiне және баламалы қаржыландырудың әлуеттi көздеріне байланысты факторлардың кең ауқымын қарауын талап етуі мүмкін.Қаржы есептiлiгiн даярлаған кезде ұйым басшылығы ұйымның өз қызметiн жалғастыру қабiлетiн бағалауға міндетті.Қаржы есептiлiгi, егер ұйымның басшылығы не ұйымды таратуға, немесе оның қызметiн тоқтатуға өзі ниет еткен, не бұлай жасаудан басқа нақты баламасы болмағандықтан, осындай іс-әрекет тәсілін таңдауға мәжбүр болған реттерді қоспағанда, міндетті түрде қызметтiң үздiксiздiгi негiзiнде жасалуға тиiс.Егер ұйымның басшылығы бағалау барысында бұдан былай ұйымның қызметтi үздiксiз жалғастыру қабiлетiне едәуiр күмән туғызуы мүмкiн оқиғаларға немесе жағдайларға байланысты елеулi тұрлаусыздықтар туралы оған мәлiм болса, бұл тұрлаусыздықтар қаржы есептілігінде міндетті түрде ашып көрсетiлуге тиiс.Егер қаржы есептiлiгi қызметтiң үздiксiздiгiне жол беру негізінде жасалмаса, бұл факт есептiлiк жасалған негiзбен және ұйым үздiксiз iс-әрекет етедi деп есептелмейтiн себеппен қатар, міндетті түрде ашып көрсетiлуге тиiс.Қызметтiң үздiксiздiгi туралы жол берудiң қолданылуын бағалау кезiнде басшылық, ең болмағанда, қаржылық жағдай туралы есеп күнінен бастап он екі айды қамтитын, бiрақ онымен шектелмейтін болашақ туралы қолда бар ақпараттың барлығын ескереді.Осы ақпарат назарға алынатын деңгей әрбiр жеке жағдайда нақты фактiлерге байланысты болады.Ұйым белгiлi бiр кезең iшiнде пайдалы болса және қаржы ресурстарына қол жеткiзсе, онда қызметтiң үздiксiздiгi туралы жол беру қолайлығы туралы қорытынды толық талдау жасалмай қабылдануы мүмкiн.Басқа жағдайларда басшылыққа, қызметтiң үздiксiздiгi туралы жол берудiң қолайлылығы жөнiндегi пiкiр бекiтiлмес бұрын, бәлкiм, ағымдағы және күтiлетiн пайдалылыққа, борыштық мiндеттемелерді өтеу кестелерiне және баламалы қаржыландырудың әлуеттi көздеріне байланысты факторлардың кең ауқымын қарауы талап етiлетін болуы мүмкін.

Негізгі құралдарға амортизация есептеу әдістері.Амортизацияланатын құн – қалдық құны шегерілген, активтің бастапқы құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома.Амортизация – активтің амортизацияланатын құнын оның пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу.Пайдалы қызмет мерзімі – бұл:(а)ұйымның активті пайдалануы күтілетін уақыт кезеңі;не (b)активті пайдаланудан ұйым алады деп болжанып отырған өндіріс бірлігінің немесе сол сияқты бірліктердің мөлшері.Объектінің жинақталған өзіндік құнымен салыстырғанда бастапқы құны елеулі жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің әрбір компоненті міндетті түрде бөлек амортизациялануы тиіс.Активті амортизациялау құны міндетті түрде жүйелі негізде оның пайдалы қызмет мерзіміне бөлінуі тиіс.Активтің қалдық құны мен пайдалы қызмет мерзімі міндетті түрде, ең болмағанда, әрбір қаржы есепті жылдың соңында қайта қаралуы тиіс, және, егер ағымдағы күтілімдердің алдыңғы бағалардан айырмашылығы болса, 8 Есеп саясаты, бухгалтерлік есеп бағалауларындағы өзгерістер және қателіктер ҚЕХС-ына (IAS)  сәйкес бұл өзгерістер міндетті түрде есептік бағалаудағы өзгеріс ретінде есепте көрсетілуі тиіс.Амортизацияны есептеу әдісі.Амортизацияны есептеудің пайдаланылатын әдісі ұйымның болашақ экономикалық пайдасын болжамды тұтыну сұлбасын көрсетуі тиіс.Активке қолданылатын амортизация есептеу әдісі ең болмағанда әрбір есепті жылының соңында қайта қаралуы тиіс, және, егер активтерде жасалған болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың болжамды сұлбасында елеулі өзгеріс анықталса, бұл әдіс осы өзгерісті көрсету үшін түзетілуі тиіс.Ондай өзгеріс 8 ҚЕХС-ына (IAS) сәйкес бухгалтерлік есеп бағалауындағы өзгеріс ретінде есепте көрсетілуі тиіс.Активтің амортизацияланатын құнын оны пайдалы пайдалану мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу үшін әртүрлі әдістер пайдаланылуы мүмкін.Бұларға біркелкі есептеу әдісі, кемімелі қалдық құны әдісі және өндіріс бірлігінің әдісі жатады.Біркелкі есептеу әдісі, егер бұл жағдайда оны тарату құны өзгермейтін болса, активтің пайдалы қызмет мерзімінің ішінде тұрақты амортизация сомасын есептеу болып табылады.Азайтылатын қалдық құны әдісі пайдалы қызмет мерзімінің ішінде амортизация есептеу сомасының азаюына алып келеді.Өндірістік бірлік әдісі болжамды пайдалану немесе болжамды өнімділік негізінде амортизация сомасын есептеуден тұрады.Ұйым активте жасалған болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың есептік сұлбасын неғұрлым дәл көрсететін әдісті таңдап алады.Таңдап алынған әдіс, осы болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың есептік сұлбасында өзгеріс болған реттерді қоспағанда, кезеңнен кезеңге жүйелі түрде қолданыла береді.

Негізгі құралдарды есептен шығару есебі.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнын тану мынадай жағдайда міндетті түрде тоқтатылуы тиіс:(а)шығып қалғаннан кейін; не (b)       оны пайдаланудан немесе шығып қалуынан болашақ экономикалық пайдалар күтілмесе.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісін танудың тоқтатылуына байланысты туындайтын пайда немесе залал ондай объектіні тану тоқтатылған жағдайда міндетті түрде пайдаға немесе шығынға қосылуы тиіс.Пайданы кіріс ретінде жіктеуге тыйым салынады.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісін танудың тоқтатылуына байланысты туындаған пайда немесе шығын, шығып қалудан болған таза түсімдер (егер ондайлар бар болса) мен осы объектінің қаржылық жағдай туралы есептік құны арасындағы айырма ретінде міндетті түрде анықталуы тиіс.Алайда, әдеттегі қызметтері барысында, күнделікті басқаларға жалға беруге иеленген жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар нысандарын сататын ұйым, жалға беруді тоқтатқанда, және сатуға арналғанда осындай активтерді қорға қаржылық жағдай туралы есептік құнымен өткізеді.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің шығып қалуы әртүрлі жолдармен жасалуы мүмкін (мысалы, сату, қаржылық жалдау шартын жасау немесе сыйға тарту жолымен).Ондай активтің шығып қалған күнді анықтау үшін ұйым тауарлар сатудан түскен түсімді тануға 18 ҚЕХС-ының (IAS)  өлшемдерін қолданады.17 ҚЕХС (IAS) кері жалдап сату жолымен істен шығаруға қолданылады.Егер тану принципіне сәйкес, ұйым жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнында осы объектінің бір бөлігін алмастыру құнын танитын болса, осы алмастырылатын бөлік бөлек амортизацияланған ба, жоқ па, соған қарамастан, ол алмастырылатын бөліктің қаржылық жағдай туралы есептік құнын тануды тоқтатады.Егер ұйым активтің алмастырылған бөлігінің қаржылық жағдай туралы есептік құнын анықтай алмайтын болса, ол алмастыру құнын оны сатып алған немесе салған кездегі алмастырылған бөлік құнының көрсеткіші ретінде пайдалануға құқылы.Қаржы есептілігінде жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтардың әрбір түрі үшін мынадай ақпарат ашып көрсетілуі тиіс:(а)брутто-құндағы қаржылық жағдай туралы есептік құнды өлшеу үшін қолданылатын базасы;(b)амортизацияны есептеудің пайдаланылатын әдістері;(с)амортизацияның қолданылатын пайдалы қызметі мерзімдері немесе нормалары;(d)кезеңнің басындағы және кезеңнің соңындағы жалпы қаржылық жағдай туралы есептік құн және жинақталған амортизация (құнсызданудан болған жинақталған залалдармен қоса жиынтықталып); және(е)кезеңнің басындағы және кезеңнің соңындағы жағдай бойынша мыналарды көрсететін қаржылық жағдай туралы есептік құнды салыстырып тексеру: түсімдер;сатуға арналған деп жіктелген немесе 5 ҚЕХС-ына (IFRS)  сәйкес сатуға арналған деп жіктелген шығу топтарына енгізілген активтер және басқа істен шығулар; ұйымдарды біріктіру нәтижесіндегі сатып алулар; қайта бағалаудың және 36 ҚЕХС (IAS) Стандартқа сәйкес тікелей капиталдың есебінде танылған немесе қайтарылған құнсызданудан болған залалдардың нәтижесінде туындайтын құнның ұлғаюы немесе азаюы;пайдада немесе шығында танылған, құнсызданудан болған залал;сәйкес пайдада немесе шығында қайтарылған, құнсызданудан болған залал;амортизация;қаржы есептілігін функционалдық валютадан есептілік валютасына қайта есептеген кезде, оның ішінде шетелдік қызмет туралы қаржы есептілігін есеп беретін ұйымның валютасына қайта есептеген кезде туындайтын таза бағамдық айырмалар; және басқа да өзгерістер.

Негізгі құралдарды сатып алғаннан кейінгі пайда болатын шығындар есебі.Тану принципіне сәйкес, ұйым жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнында осы объектіге күнделікті қызмет көрсетуге арналған шығындарды танымайды.Оның орнына, ондай шығындар пайдалар мен шығындар шегу жағдайына қарай сонда танылады.Күнделікті қызмет көрсетуге арналған шығындар негізінен жұмыс күшіне және шығыс материалдарына жұмсалған шығындардан тұрады, сондай-ақ жиынтықтаушы бөліктер сатып алуға шығатын шығындарды қамтуы мүмкін.Бұл шығыстардың мақсаты көп жағдайларда жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісін «жөндеу және ағымдағы қызмет көрсету» ретінде көрсетіледі.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтардың кейбір объектілерінің элементтері ұдайы ауыстырып отыруды талап етуі мүмкін.Мысалы, белгілі бір жұмыс уақыты өткеннен кейін пеш футеровкасын өзгертуді, немесе ұшақтың ішкі жабдығы, мысалы, орындық және борттағы асүй, фюзелаждың қызмет мерзімі ішінде бірнеше рет ауыстыруды талап етуі мүмкін.Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектілері сондай-ақ ауыстыру арасындағы аралықты, мысалы, үйдің ішкі қалқаларын ұлғайту үшін, немесе ауыстыруды талап етпейтін конструкция элементін салу үшін сатып алынуы мүмкін.7-тармақта айтылған тану принципіне сәйкес, ұйым тану өлшемдері сақталған жағдайда, осы шығындарды шеккен кезде мұндай объектіні ішінара ауыстыруға шыққан шығындарды жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнында таниды.Ауыстырылған бөліктердің қаржылық жағдай туралы есептік құнын тану, осы Стандарттың тануды тоқтатуға қатысты ережелеріне сәйкес тоқтатылуы тиіс (67-72-тармақтарды қараңыз).Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісін одан әрі пайдалану шарттары (мысалы, әуе кемесін), бұл жағдайда бөлшектер ауыстырылғанына немесе ауыстырылмағанына қарамастан, ақаулардың бар-жоғын ұдайы ірі техникалық тексеруден өткізу болуы мүмкін.Осындай әрбір тексерістен кейін оған шыққан шығындар, тану өлшемдері сақталған жағдайда, жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнында танылады.Қаржылық жағдай туралы есептік құнда басқа алдыңғы тексеруге шыққан кез келген шығындар сомасы (бөлшектерді нақты ауыстыруға шыққан шығыстардан өзгеше) есептен шығарылуы тиіс.Бұл жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін сатып алу немесе салу жөніндегі операцияда, алдыңғы тексеруге шыққан шығындар болған-болмағанына қарамастан, жасалады.Қажет болған жағдайда, осы сияқты тексеруді өткізуге жұмсалатын болжамды шығындар болашақта жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін сатып алу немесе салу кезінде қаржылық жағдай туралы есептік құнның құрамдас бөлігі болған, тексеруге шыққан шығындар сомасының көрсеткіші болуы мүмкін.

Негізгі құралдарды сатып алу есебі (қайтарымсыз негізде).Негізгі құралдарды қайтарымсыз түрде алу барысында олардың бастапқы құнымен қабылдау – беру актісінің мәліметтері бойынша анықталады.Бірақ олардың құны нарықтық құнынан жоғары болмауы тиіс.Негізгі құралдардың ақысыз төлеу кезінде акт екі дана етіп жасалынады.Бастапқы құн дегеніміз активтерді сатып алу, сату кезінде оларға төленген ақша қаражаттары мен олардың баламалары немесе басқа да орын толтырудың дұрыс құндары.Негізгі құралдар обьектісінің бастапқы құны былай анықталады:Бірінші–құрылтайшылардың жарғылық қорға салым ретінде салған негізгі құралдары – құрылтайшылар арасындағы келісілген баға бойынша.Екінші–негізгі құралдарды ұйымның өзі дайындаса немесе төлем арқылы сатып алынса – нақты жұмсалған шығындардың сомасы бойынша.Үшінші–негізгі құралдарды заңды немесе жеке тұлғалардан әншейін алған кезде эксперттік жолмен немесе қабылдау,тапсыру актісінің мәліметі бойынша.

Негізгі құралдарды сатып алу есебі (Қолма қол есеп айырысу, несиеге, мерзімін кейінге  қалдыра отырып).Негізгі құралдар – ұзақ мерзім уақытында (бір жылдан көп) қозғалыста болатын материалды активтер, өндірістік және өндірістік емес салаларда қолданылады.Негізгі құралдар келесі жағдайларда түседі:күрделі салымдар;басқа кәсіпорындарда және тұлғаға төлеген алулары;басқа кәсіпорындардан және тұлғалардан алынған қайтарусыз алулары;басқару органдарымен субсидиялау;кәсіпорыннның жарғалық қаражатына ұйымдастырушылардың салымдары;инвентаризациялаумен шыққан негізгі құралдардың кемдіктерін жазу;қаржыландыру жалының шартына байланысты негізгі құралдар объектілері түсуі.Түсетін негізгі құралдарды басқарушының әмірімен немес осы мақсатты орындауға белгіленген  комиссия қабылдайды.Қабылдауды құратыру үшін комиссия бір нұсқада «Қабылдау акті – негізгі құралдарды беру» жасайды.Актке қолданылатын объект үшін техникалық құжаттау беріледі, кәсіпорын басшысына растау үшін, одан кейін хатшы растайды.Осы құжаттар негізінде бухгалтерия негізгі құралдардың инвентарлы карточкасына сәйкес жазбаларды жүргізеді.Бұл картоякалар негізгі құралдар есебі бойынша карточкалар тізіміне тіркеледі және бухгалтерияның карточкасында сақталады

Негізгі құралдардың кейінгі есебі.Негізгі құралдар кәсіпкерлік қызметтің әр түрлі саласындағы қызмет істейтін ұйымдардың активтерінің негізгі бөлігін құрайды.Негізгі құралдарға материалдық, яғни материалдық-заттық формасы бар активтер жатады, мысалға жылжымайтын мүлік, машиналар мен құрылғылар, көлік құралдары және тағы басқа, яғни төмендегі талаптарға жауап беретіндер:Өнімдер (жұмыстар мен қызметтер) өндіруге, тауарларға жеткізуге, басқа ұйымдарға жалға беруге немесе әкімшілік және шаруашылық мақсаттарға пайдалануға арналған;Бір жылдан артық пайдаланатын;Сатып алушыларға қайта сатуға жатпайтындар.Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі есепте негізгі құралдардың түсуін, алғашқы қабылдануын, ішкі орын ауыстыруын, амортизацияның есептелуін, кейінгі шығындардың есебін сату бойынша нәтиженің есебімен басқа да шығыстарды құжатпен рәсімдеуді, сонымен қатар дер кезінде және толық көрсетуді қамтамасыз ету қажет.Ұйымның бухгалтериясында негізгі құралдардың есебі мүліктік объектілер шегінде сыныпталу топтары бойынша жүргізіледі.Мүліктік объекті дегеніміз осы объектіге тиісті барлық құралдары мен бұйымдарын қоса алғандағы аяқталған құрылғы, заттар немесе заттардың кешені.Негізгі құралдардың бастапқы құндарын қызмет етіп отырған бағаларға сәйкестендіру үшін қайта бағаланады, соның нәтижесінде негізгі құралдар есеп пен есеп берулерде ағымдағы бағасымен көрсетіледі.Осыған байланысты негізгі құралдардың ағымдағы бағасы болып олардың белгілі бір мерзімдегі нақты нарықтық бағасы мойындалады.

ООООООО

Операциялық сегменттер есебі.Операциялық сегмент бұл –(а)  түсім ала алатын және зиян шегетін экономикалық қызметті жүргізетін (кәсіпорынның  басқа компоненттері бар  операцияларға жататын  түсім мен шығыстарды қоса алғанда),(b) әдетте кімнің қызметінің нәтижесі  қорларды сегменттерге бөлу және  оның қызметінің нәтижелерін бағалау бойынша  шешімдер қабылдауға арналған жедел шешімдерді қабылдау үшін  жауапты  кәсіпорынның  жоғары лауазымдық  тұлғасымен  қарастырылатын, және(c) жеке қаржылық ақпараты бар кәсіпорынның компоненті.

ПППППП

Пайыздан лицензиялық төлемдерден және дивидендтерден түскен табысты тану.Басқа ұйымдардың пайыздар, роялтилер және дивидендтер әкелетін ұйым активтерін пайдалануынан болатын табыс 30-тармақта белгіленген мынадай жағдайларда пайда болады: операциямен байланысты экономикалық пайданың ұйымға түсуі ықтимал болғанда; және  табыс сомасының сенімді бағалану жағдайының  негізінде танылуы тиіс.Табыс мынадай негізде танылуы тиіс: пайыздық табыс 39 Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартының 9 ҚЕХС (IAS) және AG5-AG8 тармақтарында белгіленгендей пайыздық мөлшерлемеде әдісі негізінде танылуға жатады; роялти тиісті шарттың мазмұнына сәйкес есептеу әдісі бойынша танылуы тиіс; және дивидендтер акционерлерге төлемді алу құқығы берілгенде ғана танылуы тиіс.Пайыздық табыс беретін инвестицияны иеленудің алдында төленбеген пайыз жиналып қалса, кезектегі пайыз кірісі иеленудің алдындағы және иеленуден кейінгі кезеңдер арасында бөлінеді, тек иеленудің соңғы бөлігі табыс ретінде танылады.Егер шарт мазмұнын ескере отырып табысты тану үшін басқа сәйкес келетін жүйелі ұтымды негіз болмаса ғана, роялти тиісті шарттардың талаптарына сәйкес жинақталады және әдетте осы негізде танылады.Ұйымға экономикалық пайданың операциямен байланысты тиісті ағынның туындауы ықтимал болған жағдайда ғана табыс танылады.Алайда, табысқа кірген соманың инкассациялануы жөнінде белгісіздік туған жағдайда, бұрын танылған табыс сомасы соңына дейін алынбаған немесе өтелу мүмкіндігі жойылған сомаға түзетілмей, шығыс ретінде танылады.

ССССССС

Сақтандыру келісімшарттарын есепке алу.4 (IFRS) Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартында Сақтандыру келісімшарттарының Мақсаты:1 Осы Стандарт мақсаты сақтандыру келісімшарттары бойынша аталған келісімшарттарды шығаруды жүзеге асыратын (берілген Стандартта сақтандырушы деп аталады) ұйымның қаржылық есептілігін басқарма сақтандыру келісімшарты бойынша өз жобасының екінші сатысын аяқтаған сәтке дейін сипаттау болып табылады.Атап айтқанда осы Стандарт мыналарды талап етеді:(а) сақтандыру келісімшарттары бойынша сақтандырушының бухгалтерлік есебіндегі шектеулі жетілдірулерді;(b) сақтандырушының қаржылық есептілігіндегі сақтандыру келісімшарттарына байланысты туындаған сомаларды айқындайтын және түсіндіретін және қаржылық есептіліктің пайдаланушыларына сақтандыру келісімшарттары бойынша болашақ ақша қаражатының көлемін, уақыт бойынша бөлуін және айқындалмауын түсінуге көмектесетінін ашып көрсетуді.Сақтандырушы әрбір есепті күні оның сақтандыру міндеттемелерінің тепе-тең болып табыла ма әлде жоқ па екенін өзінің сақтандыру келісімшарттары бойынша ақша қаражатының болашақ ағындарының ағымдағы есептік бағалауын пайдалана отырып бағалауы тиіс.Егер осындай бағалау оның сақтандыру міндеттемелерінің қаржылық жағдай есебі құны (мысалы, 31 және 32-тармақтарда жазылған сияқты сатып алу және материалдық емес активтер үшін бөлінген тиісті шығындарды шегергенде) ақша қаражатының болашақ ағымдарының осындай есептері кезінде балама болмаса, онда айырманы толық көлемде пайдада немесе залалда таныған жөн.Кейбір келісімшарттар бойынша сақтандырушы сақтандыру тәуекелдігімен қатар қаржы тәуекелдігіне ұшырайды.Мысалы, көптеген өмірді сақтандыру келісімшарттары полисті ұстаушылардың ең төменгі кірістілігіне кепілдік береді (қаржы тәуекелдігін жасай отырып) және сол сияқты қайтыс болған жағдай бойынша, кейде полис ұстаушының шотындағы қаржылық жағдай есебі біршама асып түсетін төлемдерді жасау міндеттемесі болады (қайтыс болу тәуекелдігі түріндегі сақтандыру тәуекелдігін жасай отырып).Осындай келісімшарттар сақтандыру келісімшарттары болып табылады.Сақтандырушы келісімшарттар бойынша сақтандыру тәуекелдігінің маңыздылығын қаржылық есептілік негізінде олардың маңыздылығы негізінде емес, жеке негізде бағалауы тиіс.Осылайша, сақтандыру тәуекелдігі, тіпті, барлық есепке алынған келісімшарттар бойынша маңызды шығындардың ең төменгі ықтималдылығы болған жағдайда да маңызды болуы мүмкін.Келісімшарттардың жеке негізде осылай бағалануы келісімшарттарды сақтандыру келісімшарттары ретінде жіктеуді жеңілдетуге көмектеседі.Дегенмен, егер шағын келісімшарттардың біртекті тобы сақтандыру тәуекелдіктері өткізілетін келісімшарттардан тұратыны белгілі болса, онда сақтандырушының шамалы сақтандыру тәуекелдігі өткізілетін туынды емес құралдар болып табылатын бірнеше келісімшарттарды анықтау үшін осы топтың әрбір келісімшартын жеке талдауы үшін талап етілмейді.Сақтандырушы өзінің есеп саясатын сақтандыру келісімшарттарына қатысты өзгеріс қаржылық есептілікті пайдаланушылардың экономикалық шешімдер қабылдауы үшін неғұрлым орынды етіп, оның сенімділігін төмендетпей, немесе оны неғұрылым сенімді жасап, оның осы мақсаттар үшін қолайлығын төмендетпей жасаған жағдайда ғана өзгертеді.Сақтандырушы 8 IАS талаптар негізінде орындылық және сенімділік туралы талқылауы тиіс.Есеп саясатының сақтандыру келісімшарттарына қатысты өзгерісін негіздеу үшін сақтандырушы осы өзгерістің қаржылық есептіліктің 8 (IАS) ХҚЕС талаптарға көп сәйкес келетініне әкеп соғатынын, бірақ осы өзгерістің осы талаптарға толық сәйкес келтіру талап етілмейтінін көрсетуі тиіс.Бұдан әрі мынадай нақты мәселелер талқыланады:(а) ағымдағы пайыздық мөлшерлемелер;бар іс-тәжірибені пайдалануды жалғастыру;сақтық;болашақ инвестициялық пайда; жәнебалама есепке алу.Сақтандырушыға есеп саясатын белгілі бір сақтандыру міндеттемелерін* ағымдағы нарықтық мөлшерлемелерді көрсету және осы міндеттемелердің өзгерісін пайдада немесе шығында тану үшін қайтадан бағаланатындай түрде өзгертуге рұқсат етілгенімен талап етілмейді.Осы уақытта ол сондай-ақ есеп саясатының белгілі бір міндеттемелерге қатысты ағымдағы басқа бағалауларды және жорамалдарды қолдануды талап ететін аспектілерін қабылдайды.Осы тармақтағы таңдау мүмкіндігі сақтандырушыға өзінің есеп саясатын белгілі бір міндеттемелерге қатысты, оны барлық ұқсас міндеттемелерге жүйелі түрде қолданбай, керісінше жағдайда 8 (IАS) ХҚЕС-ы талап ететіндей өзгерту мүмкіндігі беріледі.Егер сақтандырушы осы мүмкіндікті пайдаланса және міндеттемелерді айқындаса, онда ол ағымдағы нарықтық пайыздық мөлшерлемелерді (және егер қолданылатын болса, ағымдағы басқа бағалаулар мен жорамалдарды) барлық кезеңдерде барлық міндеттемелерге, олар өтеліп болғанша жүйелі түрде пайдалануды жалғастыруы тиіс.

Сатуға арналған активтерді топтастыру активтердің құнсыздануынан болатын зиянды бөлу.5 IFRS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартының мақсаты сатуға арналған активтерді есепке алуды анықтау және тоқтатылған қызмет туралы ақпаратты ұсыну әрі ашып көрсету болып табылады.Атап айтқанда, осы Стандарт:1) сатуға арналған ретінде жіктеу критерийлерін қанағаттандыратын активтердің ең аз баланстық және сату шығындарын шегергендегі әділ құнмен өлшенуін және бұл активтерге амортизация есептеудің тоқтатылуын; және 2) сатуға арналған ретінде жіктеу критерийлерін қанағаттандыратын активтерді баланстың өзінде бөлек ұсынуды және тоқтатылған қызмет нәтижелерін пайда және залал туралы есепте бөлек ұсынуды талап етеді.Құнсызданудан болған залалдарды тану.Кәсіпорын активті (немесе шығаруға арналған топты) сату шығындарын шегергендегі әділ құнға дейін кез келген бастапқы немесе бұдан кейінгі есептен шығарған кезде құнсызданудан болған залалды ол 19-параграфқа сәйкес танылмаған шамада тануға тиіс.Кәсіпорын активті сату шығындарын шегергендегі әділ құндағы кез келген кейінгі ұлғаюдан болған, бірақ құнсызданудан болған, не осы Стандартқа сәйкес танылған, не бұрын 36-«Активтердің құнсыздануы» IAS Халықаралық стандартына сәйкес жинақталған шығын сомасынан аспайтын басқа да пайданы тануға тиіс.Кәсіпорын шығаруға арналған топты сату шығындарын шегергендегі әділ құндағы кез келген кейінгі ұлғаюдан болған басқа да пайданы:(а) ол 19-параграфқа сәйкес танылмаған шамада, бірақ (b) не осы Стандартқа сәйкес, не бұрын осы Стандарттың өлшеу жөніндегі талаптарының қолданылу аясындағы ұзақ мерзімді активтер бойынша 36 IAS Халықаралық стандартына сәйкес танылған құнсызданудан болған жинақталған шығыннан асырмай, тануға тиіс.Шығаруға арналған топ үшін танылған, құнсызданудан болған шығын (немесе кез келген кейінгі пайда) осы Стандарттың өлшеу бойынша талаптарының қолданылу аясына 36 IAS (2004 жылғы редакциясы) 104(а) және (в) және 122-параграфтарында баяндалған бөлу тәртібімен кіретін топтағы ұзақ мерзімді активтердің баланстық құнын азайтуға (немесе ұлғайтуға) тиіс.Пайда немесе ілгеріде ұзақ мерзімді активті (немесе шығаруға арналған топты) сату күні танылмаған залал тануды тоқтату күні танылуға тиіс.Тануды тоқтатуға қатысты талаптар:(а) 16 IAS (2003 жылғы редакциясы) Халықаралық стандартының негізгі құралдарға арналған 67-72-параграфтарында; және (b) 38-«Материалдық емес активтер» IAS Халықаралық стандартының материалдық емес активтерге арналған 112-117-параграфтарында (2004 жылғы редакциясы) жазылған.Ұзақ мерзімді актив сатуға арналған ретінде жіктеліп тұрғанда немесе ол сатуға арналған ретінде жіктелген шығаруға арналған топтың бір бөлігі болып тұрғанда, кәсіпорын оны амортизацияламауға тиіс.Пайыздар және сатуға арналған ретінде жіктелген шығаруға арналған топтың міндеттемелеріне жатқызылатын шығыстар үшін тану жалғастырыла беруге тиіс.

ТТТТТТТТ

Тауарларды сатудан түскен кірісті тану.Тауарларды сатудан түскен табыс келесі талаптар қанағаттандырылғаннан кейін танылуы тиіс:(а)                  ұйым сатып алушыға тауарларды иеленумен байланысты елеулі тәуекелдіктерді және сыйақыларды аударғанда;(b)        ұйымның әдетте иелену құқығымен байланысты қауымдасатын және сатылған тауарларды бақыламайтын дәрежеде басқаруға қатыспағанда;(с)         табыс сомасы сенімді өлшенгенде;(d)       ұйымға операциямен байланысты экономикалық тиімділіктің пайда болуы ықтимал болып табылғанда; және (е)        операциямен байланысты кеткен немесе күтілетін шығындар сенімді өлшенуі мүмкін болғанда.Ұйымның сатып алушыға иеленумен байланысты елеулі тәуекелдіктерін және сыйақыларын аудару кезеңін бағалау мәміленің шарттарымен танысуын талап етеді.Көптеген жағдайда иеленумен байланысты елеулі тәуекелдіктерді және сыйақыларды аудару сатып алушыға меншік құқығын берумен немесе меншікті берумен сәйкес келеді.Бұл көбіне бөлшек саудада болады.Иеленумен байланысты елеулі тәуекелдіктерді және сыйақыларды аударумен байланысты басқа жағдайларда бір уақытта сатып алушыға меншік құқығын немесе меншікті берумен сәйкес келмейді.Егер ұйым иеленудің елеулі тәуекелдіктерін сақтап қалса, мәміле сату болып табылмайды және ол бойынша табыс танылмайды.Егер ұйым иеленумен байланысты елеусіз тәуекелдіктерін сақтап қалса, мәміле сату болып табылады және ол бойынша табыс танылады.Мысалы, сатушы оған тиесілі соманың жинақталуын қамтамасыз ету  үшін өзіне меншік құқығын қалдыруы мүмкін.Осындай жағдайда егер ұйым иеленумен байланысты елеулі тәуекелдіктерін және сыйақыларын аударса, мәміле сату болып табылады және табыс танылады.Иеленудің елеусіз тәуекелдігін сақтайтын ұйымның тағы бір мысалы ретінде, клиенттің сатып алғанына қанағаттанбаған жағдайда, ақшаның қайтарылуына кепіл болатын бөлшек сауда дүкені бола алады.Егер сатушы болашақ қайтарымдарды сенімді бағалай алса және алдыңғы тәжірибе мен басқа да елеулі факторлар негізінде қайтару бойынша міндеттемені өзіне алса, мұндай жағдайларда табыс сату кезінде танылады.Табыс ұйымға экономикалық пайданың мәмілемен байланысты тиісті ағынының пайда болуы ықтимал болған жағдайда ғана танылады.Кейбір жағдайларда қарама-қарсы ұсыныс алмағанға дейін немесе барлық белгісіздіктер анықталмайынша ол ықтимал бола алмайды.Мұндай белгісіздік, мысалы, осы шетел мемлекетінде жүзеге асырылған сату бойынша тиісті қарама-қарсы ұсыныстарды жіберуге шетел мемлекеттерінің органдары рұқсат беруіне қатысты болуы мүмкін.Рұқсат берілгеннен кейін белгісіздік жойылады және табыс тиісінше танылады.Алайда табысқа қосылып кеткен соманы инкассациялау туралы белгісіздік пайда болған кезде соңына дейін алынбаған сома, немесе алынуы ықтимал болған сома басынан танылған табыс сомасының түзетуі сияқты емес, шығыс ретінде танылады.Бір мәмілеге немесе басқа жағдайға қатысты табыстар және шығыстар бір кезеңде танылады; бұл процесс әдетте табыс және шығыстың сәйкестігі деп аталады.Егер табыстың танылуы үшін керекті басқа талаптар орындалса, шығыстар, соның ішінде кепілдік міндеттемелері және тауарларды тиеп жөнелтуден кейін пайда болған басқа шығындар сенімді бағалануы мүмкін.Алайда шығындардың сенімді бағаланбауы жағдайында табыс таныла алмайды, мұндай жағдайда тауарды сатқаннан кейін алынған кез келген қарама-қарсы ұсыну міндеттеме ретінде танылады( ХҚЕС 18).

Тоқтатылған қызмет: тану бағалау есептілікте бейнелеу.Инвестор қауымдасқан кәсіпорындардағы инвестициясына қатысты нақты шығындар бойынша үлестік қатысу әдісі бойынша мұндай қауымдасқан кәсіпорындардың пайдалар немесе шығындардағы өзінің үлесі туралы ақпаратты жеке және мұндай қауымдасқан кәсіпорындардың тоқтатылған қызметтің кез-келген түрлеріндегі өзінің үлесі туралы ақпаратты ашып көрсетуі тиіс.5 IFRS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартының мақсаты сатуға арналған активтерді есепке алуды анықтау және тоқтатылған қызмет туралы ақпаратты ұсыну әрі ашып көрсету болып табылады.Атап айтқанда, осы Стандарт:(а) сатуға арналған ретінде жіктеу критерийлерін қанағаттандыратын активтердің ең аз баланстық және сату шығындарын шегергендегі әділ құнмен өлшенуін және бұл активтерге амортизация есептеудің тоқтатылуын; және (b) сатуға арналған ретінде жіктеу критерийлерін қанағаттандыратын активтерді баланстың өзінде бөлек ұсынуды және тоқтатылған қызмет нәтижелерін пайда және залал туралы есепте бөлек ұсынуды талап етеді.Кәсіпорын компонентіне операциялық жағынан және қаржы есептілігінің мақсаттары үшін кәсіпорынның басқа бөлігінен айқын оңашаланған болуы мүмкін ақша қаражатының қызметі мен ағындары кіреді.Басқаша айтқанда, кәсіпорын компоненті ол пайдалануға арналып тұрған кезде ақша қаражатын құрайтын бірлік немесе бірліктер тобы болуға тиіс.Тоқтатылған қызмет кәсіпорынның не шығарылып кеткен, не сатуға арналған ретінде жіктелетін компоненті болып табылады, және (а) жеке маңызды қызмет түрі немесе операциялар жүргізудің географиялық ауданы болып табылады;(b) жеке маңызды қызмет түрінің үйлестірілген біртұтас шығару жоспарының бір бөлігі болып табылады;(с) тек кейіннен сату мақсатында сатып алынған еншілес кәсіпорын болып табылады.Кәсіпорын мыналарды:(а) пайда және залал туралы есептің өзінде бір соманы ашып көрсетуге тиіс, ол мыналардан:(і) тоқтатылған қызметтен салықтардан кейінгі пайдадан немесе залалдан;(іі) сату шығындары шегеріліп, әділ құнға дейін өлшеген кезде немесе тоқтатылған қызмет болып табылатын активтер немесе шығаруға арналған топ(тар) шығарылған кезде танылған салықтардан кейінгі пайдадан немесе залалдан тұрады;(b) (а) тармағында көрсетілген соманы мыналардан:(і) тоқтатылған қызметтен салықтарға дейін түсімнен, шығыстардан және пайдадан немесе залалдан;(іі) 12 IAS Халықаралық стандартының 81(һ)-параграфында талап етілген пайдаға салынатын салық бойынша тиісті шығыстардан;(ііі) сату шығындары шегеріліп, әділ құнға дейін өлшеген кезде немесе тоқтатылған қызмет болып табылатын активтер немесе шығаруға арналған топ(тар) шығарылған кезде танылған пайдадан немесе залалдан; және (iv) 12 IAS Халықаралық стандартының 81(һ)-параграфында талап етілген пайдаға салынатын салық бойынша тиісті шығыстардан құрайтындарды ашып көрсетуі тиіс.Құрамдастар жөніндегі талдауды ескертулерде немесе пайда және залал туралы есептің өзінде көрсетуге болады.Егер ол пайда және залал туралы есептің өзінде көрсетілген болса, онда тоқтатылған қызметке жатқызылған болып сәйкестендірілген бөлігінде, яғни жалғастырылып отырған қызметтен бөлек көрсетілуге тиіс.Еншілес кәсіпорындар таяуда ғана сатып алған, сатып алған кезде сатуға арналған ретінде жіктеу критерийлеріне жауап берген шығаруға арналған топтарды талдаудың қажеті жоқ.(с)операциялық және инвестициялық қызметке, сондай-ақ тоқтатылған қызметті қаржыландыру бойынша қызметке жатқызылатын ақша қаражатының таза ағындарын ашып көрсетуі тиіс.Осылайша ашып көрсету сатып алған кезде сатуға арналған ретіндегі жіктеу критерийлеріне жауап беретін еншілес кәсіпорындар таяуда сатып алған шығаруға арналған топтар үшін талап етілмейді.(d)бас ұйымның иелеріне жатқызылатын жалғасушы операциялардан және қызметі тоқтатылған операциялардан түсетін табыс мөлшері.Бұл ашып көрсетілетін ақпараттарды ескертпелерде немесе толық табыс жөніндегі есептілікте ұсынуға болады.

Түсім: тану түсінігі және өлшеу.ХҚЕС 18 Осы бухгалтерлік стандарт мынадай операциялар мен жағдайлардан пайда болатын табысты есептеуде қолданылуы керек:тауарларды сатудан; қызметтер көрсетуден; және пайыздар нәтижесінде, лицензияланған төлемдер және дивидендтер алынатын ұйым активтерін басқа жақтардың пайдалануынан.Табыс – ұйымның әдеттегі қызметі барысында, акционерлердің жарналары есебінен болатын капитал ұлғаюларына әкелетін кезең ішіндегі экономикалық пайданың жалпы ағыны.Тауарларға ұйымның сату үшін шығарған, немесе қайта сату үшін сатып алған өнімі кіреді, оның ішінде, бөлшек саудамен айналысатын саудагердің қайта сату үшін сатып алған тауарлары немесе жер және басқа да мүлік жатады.Қызмет көрсетуге ұйымның белгілі бір мерзім ішінде келісімшартта бекітілген міндеттерін атқаруы кіреді.Қызметтер бір кез немесе одан да көп кезеңдерді қамтуы мүмкін.Қызмет көрсетуге арналған кейбір шарттар құрылыс шарттарымен тікелей байланысты, мысалы, жоба жетекшілері және архитекторларға қызмет көрсетуге арналған шарттар.Бұл келісімшарттардан келетін табыс осы Стандартта қарастырылмайды, бірақ Құрылысқа жасалған келісімшарты ҚЕХС-мен (IAS) белгіленген құрылысқа жасалған келісімшарттарының талаптарына сәйкес көрініс табады.Ұйым активтерін басқа ұйымдардың пайдалануы табыстың мынадай нысандарда пайда болуына әкеліп соқтырады:пайыздар – ақша қаражатын немесе оның баламаларын немесе ұйымға тиесілі   соманы пайдаланғаны үшін төлемдер;роялтилер – ұйымның ұзақ мерзімді активтерін, мысалы, патенттерді, тауар белгілерін, авторлық құқықтарды және компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдаланғаны үшін төлемдер; және дивидендтер – пайданы акционерлік капиталды иеленушілер арасында олардың белгілі бір сыныптың капитал түріне қатысуына қарай теңбе-тең бөлу.Табыс алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы ұсынудың әділ құнымен бағалануы тиіс.Операциядан пайда болатын табыс сомасы, әдетте, ұйым және сатып алушы немесе акцияны пайдаланушы арасындағы шартпен анықталады.Ол ұйыммен ұсынылатын қандай да бір сауда жеңілдігінің сомасы немесе санға жеңілдіктерді ескере отырып, алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы ұсыну әділ құны бойынша  бағаланады.Көптеген жағдайларда қарама-қарсы ұсыну ақша қаражаты немесе оның баламалары нысанында ұсынылады, ал табыс сомасы – алынған немесе алынуы күтілетін ақша қаражаттарының немесе оның баламаларының сомасы болып табылады.Алайда, ақша қаражаттарын немесе оның баламаларының табысын кейінгіге қалдырған жағдайда қарама-қарсы ұсынудың әділ құны алынған немесе алынуы күтілетін  ақша қаражаттарының номиналды сомасынан азырақ болуы мүмкін.Мысалы, ұйым сатып алушыға пайызсыз кредит ұсынуы мүмкін немесе тауарларды сату кезінде қарама-қарсы ұсыну ретінде одан нарықтағыдан төмен пайыз мөлшерлемесін алуға вексель қабылдай алады.Шарт шын мәнінде қаржылық операция ретінде орын алса, қарама-қарсы ұсынудың әділ құны шартты пайыз мөлшерлемесінің көмегімен барлық болашақ табыстардың дисконттау арқылы анықталады.Пайыздың енгізілген мөлшерлемесі: ұқсас төлем қабілеттілік рейтингі мен эмитенттің бірдей қаржылық құралына арналған басым мөлшерлемеден; не қаржылық құралының номиналдық сомасына дисконт ретінде қолданылуы олардың қаржылық құралдары арқылы төлем жасау кезінде тауарлар мен қызмет көрсетулердің ағымдағы сату бағасын алуға мүмкіндік беретін пайыздық мөлшерлемеден тұратын нақтырақ анықталатын шама.Тауарлар немесе қызметтер сипаты және көлемі жағынан бірдей тауарлар немесе қызметтерге айырбасталған жағдайда, айырбас табыс пайда болатын операция ретінде қаралмайды.Бұл белгілі бір жерде уақытша негізде сұранысты қанағаттандыру үшін әртүрлі жерлерде жабдықтаушылар қорды ауыстырған кезде май немесе сүт өнімдерінде жиі болады.Ерекшеленетін тауарлар немесе қызметтер тауарлар сатылғанда немесе қызметтер көрсетілгенде айырбасталса, онда айырбас табыс туындататын операция ретінде қарастырылады.Табыс ауыстырылған қаржы құралдары немесе оның баламасы сомасына түзетілген алынған тауарлар немесе қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді.Алынған тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны сенімді өлшене алмаған жағдайда, табыс ауыстырылған қаржы құралдары немесе оның баламасы сомасына берілген тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді.

ҰҰҰҰҰҰҰ

Ұзақ мерзімді активтерді «Сатылу үшін ұсталатын» ретінде жіктеу.Егер ұзақ мерзімді активтің (немесе шығаруға арналған топтың) баланстық құнының оны пайдалануды жалғастыра беру арқылы емес, негізінен сату есебінен толтырылса, кәсіпорын оны сатуға арналған ретінде жіктеуі тиіс.Ол үшін актив (немесе шығаруға арналған топ) қазіргі күйінде және осындай активтерді (немесе шығаруға арналған топтарды) сатқанда қоса жүретін әдеттегі талаптармен дереу сатуда болуы тиіс, және де сату ықтималдығы жоғары болуы тиіс.Сату ықтималдығы жоғары болу үшін, тиісті басшылық деңгейі активті (немесе шығаруға арналған топты) сату жөнінде жоспар қабылдауы тиіс және сатып алушыны іздеу әрі жоспарды орындау жөнінде қарқынды бағдарлама басталуға тиіс.Оның үстіне, активті (немесе шығаруға арналған топты) оның ағымдағы әділ құнымен салыстырғанда негізделген бағамен сату жөнінде қарқынды жұмыс жүргізілуі тиіс.Бұған қоса, 9-параграфпен шешілген жағдайларды қоспағанда, сату жіктеу күнінен бастап бір жыл ішіндегі аяқталған сату деп тануға арналған талаптарды қанағаттандырады деп күтілуге тиіс және сату жөніндегі жоспарды орындау үшін талап етілетін іс-әрекеттер жоспарда маңызды өзгерістер болуының немесе жоспарды болдырмай тастаудың тіпті де мүмкін емес екендігін көрсетуге тиіс.Еншілес ұйымды басқарудан айрылумен бірге жүретін сату жоспарына енгізілген кәсіпорын, кәсіпорын өзінің бұрынғы еншілес ұйымындағы басқарылмайтын пайызын сатылғаннан кейін сақтау-сақтамауына қарамастан, 6-8 тармақтарда баяндалған критерийлер орындалғанда, барлық активтерін және міндеттемелерінсатуға арналған ретінде жіктеуі тиіс.Оқиғалардың немесе жағдайлардың ықпалымен сатуды аяқтау кезеңі бір жылдан асуы мүмкін.Егер кешіктірілу себебі кәсіпорын бақыламайтын оқиғалар немесе жағдайлар болып табылса әрі кәсіпорынның активті (немесе шығаруға арналған топты) сату жөніндегі жоспарды орындауды жалғастыратыны жеткілікті расталып тұрса, сатуды аяқтау үшін қажет кезеңді ұлғайту активті (немесе шығаруға арналған топты) сатуға арналған ретінде жіктеуге кедергі келтірмейді.Бұл В Қосымшасындағы критерийлер сақталғанда орындалады.

ҮҮҮҮҮҮҮ

Үкімет субсидиясының есебі.Мемлекеттік субсидиялар – ұйымның операциялық қызметіне қатысты белгілі шарттарды өткен кезде жəне болашақта орындауға айырбас ретінде ұйымға ресурстар беру түріндегі мемлекеттік көмек.Мемлекеттік субсидияларға мемлекеттік көмектің негізді түрде бағалауға болмайтын нысандары, сондай-ақ мемлекетпен жасалатын, ұйымның əдеттегі сауда операцияларынан айырмашылығы жоқ операциялар жатпайды.Мемлекеттік субсидиялар, соның ішінде əділ құн бойынша ақшалай емес субсидиялар:(a) ұйым оларға байланысты шарттарды орындалатынында; жəне (b) субсидиялардың алынатынына жеткілікті сенімділік болған кезге дейін танылмауы тиіс.Мемлекеттік субсидия субсидияға байланысты шарттарды ұйымның орындайтынына жəне субсидияның алынатынына жеткілікті сенімділік пайда болатын кезге дейін мойындалмайды.Субсидияның алынуы онымен байланысты шарттардың орындалғанының немесе орындалатынының түпкілікті дəлелі болып табылмайды.Субсидия алу тəсілі субсидия жөнінде қабылданатын есепке алу əдісіне əсер етпейді.Сонымен, субсидия, ақшалай нысанда, немесе мемлекет алдындағы міндеттемені кеміту нысанында алынғанына қарамастан, бірдей ескеріледі.Қаржылық емес активтердің құнсыздануынан алынатын зияндарды тану және орнын толтыру

ХХХХХХХХ

ХҚЕС 39 бойынша қаржылық құралдардың төрт тобы.Қаржы құралының эмитенті алғашқы тану кезінде мәміленің келісімшарт мазмұнына және қаржы міндеттемесінің, қаржы активінің және үлестік құралдың анықтамаларына сәйкес осы құралды немесе оны құраушы бөліктерін қаржы міндеттемесі, қаржы активі немесе үлестік құрал ретінде жіктеуі тиіс.Үлестік құралдар мысалдарына мерзімінен бұрын өтеу құқығы жоқ қарапайым акциялар, кейбір мерзімінен бұрын өтеу құқығы бар құралдар, ұйымға басқа тарапқа ұйымның нетто-активінің пропорциялық үлесін тек жоюдан соң үлестіру міндеттемесін жүктейтін кейбір құралдар, бекітілген дивиденді бар акциялардың кейбір түрлері , және иесіне ақша қаражатының немесе басқа қаржылық активтің бекітілген мөлшеріне орнына эмиссиялық ұйымдағы мерзімінен бұрын өтеу құқығы жоқ қарапайым акциялардың бекітілген санына жазылуға немесе оларды сатып алуға мүмкіндік беретін купондар немесе жазылған колл-опциондар жатады.Ұйымның өз акцияларының бекітілген санын ақша қаражатының немесе басқа қаржылық активтің бекітілген мөлшеріне орнына шығаруға немесе сатып алуға міндеттемесі ұйымның үлестік құралы болып табылады.Алайда, егер осындай келісімшарт құрамына ұйымды ақша немесе басқа қаржылық актив төлеуге жүктейтін міндеттеме кіретін болса, сонымен бірге ол өтеудің сомасының дисконтталған құнына міндеттеме тудырады.Мерзімінен бұрын өтеу құқығы жоқ қарапайым акциялардың эмитенті міндеттемені, ол үлестіруге ресми түрде мүмкіндік туғызатын болса және осылай жасауға акция иелері алдында заңды түрде міндетті болғанда, қабылдайды.Осындай жағдай дивиденд төлеу туралы хабарландырудан кейін немесе ұйым жұмысын аяқтағанда және міндеттемелерді орындағаннан кейін қалған кез келген активтер акция иелеріне үлестірілетін болғанда орын алу мүмкін.

ШШШШШ

Шаруашылық қаржылары мен олардың құралу көздерінің құрамы мен құрылымы.Кәсіпорынның шаруашылық құралдары экономикалық мағынасына сәйкес:құрамы (функционалдық рөлі) бойынша;олардың пайда болу көздері бойынша жіктеледі.Құрамы бойынша шаруашылық құралдары өндіріс саласындағы құралдарға және айналым саласындағы құралдарға бөлінеді.Өндіріс саласындағы құралдар өз кезегіндегі еңбек құралдарына, материалдық емес активтерге және еңбек затына бөлінеді.Еңбек құралы – бұл еңбектің құрал-сайманы, соның көмегімен адам өндіріс процесінде белгілі бір өнім өндіріп шығару үшін еңбек затына әсер етеді.Материалдық емес активтер – бұл құндық бағасы бар, бірақ заттай құндылық болып табылмайтын ұзақ мерзімді (бір жылдан астам) салымның объектісі.Оған табиғи ресурстарды, жер учаскелерін пайдалану құқы, патенттер, лицензиялар, ноу-хау, тауар таңбалары және т.с.с.жатады.Материалдық емес актвитер негізгі құралдар сияқты өзінің бастапқы құнын нормативтік қызмет мерзімі ішінде тозуды есептеу жолымен өндіріс шығындарына көшіреді.Еңбек заттары – адам еңбек процесінде еңбек құралдарының көмегімен әсер ететін заттар.Олар бр рет қана қатысады, толығымен тұтынылады және өздерінің құнын өнім құнына көшіреді.Өндірістің бір кезегінде оған шикізат пен материалдар, жартылай фабрикаттар, отындар, қайталама ресурстар және т.б. жатады.Айналым саласындағы құралдар дайын өнімге, ақша қаражаына және ееп айырысудағы қаражаттарға бөлінеді.Өңделуі толық аяқталған, сынақтан өткен, стандарттарға сйәкес келетін дайын өнім қоймаға өткізіледі.Ақша қаражаты – бұл кәсіпорынның кассасындағы қолма-қол ақша қаражаттарының сомасы, банктердегі есеп айырысу шотындағы, валюталық шоттағы және өзге шоттардағы ақша қаражаттары, бағалы қағаздар (акцилар, облигацилар, жинақ ақша сертификаттары, вексельдер) және кәсіпорынның өзге де ақша қаражаттары.Есеп айырысудағы қаражат – берілген аванстар бойынша тауарлар, жұмыстар мен ықзметер үшін, алынған вексельдер бойынша дебиторлық берешектер, есеп беретін адамдардағы сомалар.Оқшауландырылған қаражат – бюджетке салық түрінде аударылуға тиіс пайда сомасы мен кәсіпорынның арнайы қорларын құруға жұмсалған сомалар.Алу көздері мен мақсаттық бағыттарына сәйкес шаруашылық құралдары меншікті және тартылған қаражат көздеріне бөлінеді.Меншікті қаражат көздері болып табылатындар:жарғылық қор – кәсіпорынды құрған кезде оның қызметін қамтамасыз ету үшін құрылтай құжаттарында белгіленген мөлшерде құрылтайшылар (меншік иелері) мүлік түрінде (негізгі құралдардың, материалдық емес активтердің құны, ақша қаражаты) енгізген салымдарының ақшалаай түрдегі жиынтығы;пайда – өнімдерді, жұмыстарды қызметтерді, материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды және т.б. сатудан кәсіпорын алған табыстың шығыстардан асу сомасы;резервтік қор – мақсаттық бағыты бойынша жұмсалмаған резервтердің сомалары және басқалар.Банктің несиелері – банктен алынған (өтелмеген) ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді ссудалардың сомалары қарыз қаражатының көзі болып табылады.Басқадай қарыз қаражаттары – кәсіпорынның еңбек ұжымы шығырған және сатқан акциялардың сомасы, кәсіпорынның акциялары мен облигациялары, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар және басқалар.

Шетел валютасындағы операциялардың есебі  ҚЕХС 21.Бастапқы тану.Валютамен операция – шетелдік валютамен білдірілген немесе сонымен есеп айырысуды қажет ететін операция, соның ішінде ұйым:(а) бағалары шетелдік валютамен көрсетілген тауарларды немесе қызметтерді сатып алатын немесе сататын;(b) өтелетін немесе алынатын сома шетелдік валютамен көрсетілген қаражатты қарызға беретін немесе қарызға алатын; немесе (c) активтерді əлдебір басқа жолмен сатып алатын не сататын, немесе шетелдік валютамен көрсетілген міндеттемені өзіне алатын немесе өтейтін кезде пайда болатын барлық операциялар.Бастапқы тану кезінде қолданыстағы валютада шетелдік валютамен жасалатын операция шетелдік валюта сомасына қолданыстағы валюта мен шетелдік валюта арасындағы операция жасалған күнгі ағымдағы валюта бағамын қолдану жолымен ескерілуге тиіс.Операция жасалған күн – Халықаралық қаржы есептілігінің стандартында көзделген тану өлшемдеріне сəйкестігі алғаш рет атап көрсетілген күн.Операция жасалған күнгі нақты бағаммен шамалас айырбас бағамы практикада жиі пайдаланылады, мысалы, бір апта немесе бір ай ішінде орташа бағамды сол кезең ішінде шетелдік валюталармен жасалған барлық операциялар үшін пайдалануға болады.Алайда,айырбастау бағамы елеулі ауытқитын жағдайда, кезең ішіндегі орташа бағамды пайдалану орынсыз болады.Келесі есепті күндерге есептілік.Əрбір есепті күнде:(а) шетелдік валютадағы ақша баптары жабу бағамын пайдалана қайта есептелуге тиіс;(b) тарихи құн бойынша ескерілген шетелдік валютадағы ақшалай емес баптар операциялар жасалған күнгі айырбастау бағамымен қайта есептелуге тиіс;(с) əділ құн бойынша бағаланған шетелдік валютадағы ақшалай емес баптар əділ құн анықталған күні қолданылған айырбастау бағамы бойынша қайта есептелуге тиіс.Кейбір баптардың қаржылық жағдай туралы есеп құны екі немесе одан көп шамаларды салыстыру жолымен анықталады.Мысалы, қорлардың қаржылық жағдай туралы есеп құны 2 Босалқылар (IAS) ХҚЕС-ына сəйкес өзіндік құнның жəне сатудың ықтимал таза құнының ең төмен шамасы болып табылады.Нақ осылайша,36 Активтердің құнсыздануы (IAS) ХҚЕС-ына сəйкес,құнсыздану белгілері анықталған активтің қаржылық жағдай туралы есеп құны құнсызданудан келетін ықтимал шығындар жəне оның өтелетін сомасы есепке алынғанға дейін оның қаржылық жағдай туралы есеп құнының ең төмен шамасы болып табылады.Мұндай актив ақшалай емес актив болып табылатын жəне шетелдік валютада құнсызданатын кезде оның қаржылық жағдай туралы есеп құны:(а) өзіндік құнды, не сол шама анықталған күнгі айырбастау бағамы бойынша (яғни тарихи құн бойынша бағаланған баппен операция жасалған күнгі бағам бойынша) қайта есептелген қаржылық жағдай туралы есеп құнын; жəне (b) сатудың ықтимал таза құнын, не осы шама анықталған күнгі айырбастау бағамы бойынша (мысалы, есепті күнгі жабу бағамы бойынша) қайта есептелген өтелетін соманы салыстыру жолымен анықталады.Мұндай салыстыру нəтижесі мынадай болуы мүмкін: құнсызданудан келетін шығын қолданыстағы валютада мойындалады,бірақ шетелдік валютада мойындалмайды, немесе керісінше.Бірнеше айырбастау бағамдары бар болған кезде осы операцияның ақша ағындары бойынша есеп айырысулар жүзеге асыруға болатын бағам немесе, егер сол ақша ағыны бағалау күнінде пайда болса,шот бойынша сальдо пайдаланылады.Егер екі валюта арасында айырбастау мүмкіндігі уақытша жоқ болса, айырбастау бағамы ретінде айырбастауды жүзеге асыруға болатын кейінгі алғашқы бағам пайдаланылады.

Шоғырландырылған қаржылық есептілікті құрастыру тәртібі.1)Шоғырландырылған қаржылык есеп-бұл бір ұйымның қаржылық есебі ретінде ұсынған топтың қаржылық есебі.Егер де инвестор үлесі 50%дан асатын болса, ол бақылау орнатады және аналық   компанияға айналады, инвестицияларды есепке алу үшін шоғырландыру әдісі пайда болады.Бақылау дегеніміз-басқару.Айтарлықтай әсер ету дегеніміз-шешім қабылдауға қатысу.Аналық компания-бір немесе бірнеше еншілес компаниясы болатын ұйым.Еншілес компания-басқа компанияның бақылауында болатын компания.Топ-барлық еншілес компанияларды қоса алғандағы аналық компания.Арнайы мақсаттағы ұйым-бұл корпорация, серіктестік, траст нысанында құрылған арнайы бір мақсаттарды орындауға арналған ұйым.Шоғырландырылған қаржылық есепті құрастыру 27 ҚЕХС «Шоғырландырылған және бөлек қаржылық  есеп» бойынша  жүргізіледі.2)Аналық компания өзінің барлық еншілес компанияларын шоғырланыруы керек.Шоғырландырылған қаржылық есепте 12 ай ішінде сату мақсатында сатып алынған жәнеұсталып отырған еншілес компаниялардан басқа барлық  еншілес компаниялар қосылады.Шоғырландырылған қаржылық есепті құрастыру үшін аналық компания барлық дауыс беруші акциялардың жартысынан көбіне ие болуы тиіс.Сол сияқты, аналық компания үлесі 50%дан аз болатын болса, келесідей жағдай ларда бақылау орната алады:-басқа инвесторларме келісу арқылы 50%н артық үлеске қол жеткізсе;-еншілес компаниялардың қаржылық және операциондық саясатын жарғы немесе келісім  бойынша реттесе;-директорлар кеңесінің басым бөлігін тағайындау ненмесе орнынан алу құзыры болса;-директорлар кенңесінде көп дауысқа ие болу құқығы болса.Аналық компания келесі жағдайларда шоғырландырылған қаржылық есеп ұсынбайды:-аналық компания басқа ұйым меншігінде болса, және олар қарсы болмаса;-аналық компанияның борыштық және үлестік құралдары құнды қағаз нарығында айналысқа түспесе;-аналық компания кез келген қаржылық құралдарды шығару мақсатында тіркелу сәтінде болмаса;-аналық компанияның үстіндегі аналық  компания шоғырландырылған қаржылық есептілік ұсынатын болса;

Шоттар және екі жақты жазу.Бухгалтерлік есептің шоттары біртектес шаруашылық операцияларын топтастыруға және ағымдағы есебін жүргізуге арналған.Қорлардың әрбір түрі мен олардың көздерне жеке шот ашылады.Екіжақты жазу – шаруашылық операцияларын бухгалтерлік есептің шоттарында тіркеудің әдісі.Бұл әдістің мәні – әрбір шаруашылық операциясы екі рет тең сомамен бір шоттың дебетінде және басқа шоттың кредитінде жазылады.Бухгалтерлік жазба шаруашылық операциялар сомаларын дебиттік және кредиттік көрсетілуі шоттар корреспонденциясын жасау типтік және жалпылама сипатқа ие болатын қарапайым шаруашылық операцияларда көрсетіледі.Бухгалтерлік жазба қарапайым және күрделі деп бөлінеді: 1 шоттың дебеті 2 шоттың кредитімен корреспонденцияланатын болса, мұндай жазу қарапайым деп атайды.Мысалы:Дт 3350 Кт 1010 Кассадан еңбек ақы берілді.1 шоттың дебеті 2 не одан да көп шоттардың кредиті мен корреспонденцияланатын болса, 1 шоттың кредиті 2 не одан да көп шоттың дебеті мен корресподенцияланатын жазу күрделі жазу деп атайды.Жабдықтаушылардан 7000 тг. материалдар 5000 тг. қосалқы бөлшектер келіп түсті.Бұл егер нәтижесінде материалдар 7000 тг. көбейді, қосалқы бөлшектер 5000 тг. көбейеді.,ал жабдықтаушы алдындағы қарыз 12000 көбейеді.Дт 1310         7000 т.Дт 1350                     5000 т.          Дт 3310  12000 т.Дт 1310 Кт 3310 = 7000.Дт 1350 Кт 3310 = 5000.Күрделі жазбаны бірнеше қарапайым жазбамен жазуға болады.

Шығарылған капитал есебі.Кәсiпорынның жарғылық капиталы қызметтi бастауды қамтамасыз ету үшiн жаңадан құрылған кәсiпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып  саналады.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне  сәйкес, шаруашылық жүргізуші ұйымдардың алуан түрлері құрылады.Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың, мемлекеттiң қаражаттарының, материалдық  емес активтердiң және басқа да мүлiктердiң  немесе мүлiктiк құқықтарының есебiнен  құрылады.Сонымен қоса, жарғылық капитал  жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметiн бастау үшiн бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың (акционерлердiң, қатысушылардың) қатысу үлесiн және кепiлдiк сипатын анықтайды.Шаруашылық серiктестiктердiң жарғылық капиталына салынатын салымдары, ақша да, бағалы қағаздар да, мүлiк те, мүлiктiк құқық та және басқа да мүлiктер (интеллектуалдық қызметтiң нәтижесiнде берiлген құқын да қоса алғанда) болуы мүмкiн.Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарлық капиталына натуралды нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келiсiмi бойынша немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешiмi бойынша мүлiктiк құқығы ақшалай  нысанда бағаланады.Осындай салымдардың құнының сомасы жиырма мың айлық есептiк көрсеткiштен асып түсуi керек, бiрақ сол бағалауды тәуелсiз эксперт қуаттауы керек.Шаруашылық  жүргiзушi субъектiлер қайта тiркелген  кезде қатысушылардың ақшалай салымдары  бухгалтерлiк құжаттармен не болмаса  аудиторлық есеп берулерiмен қуатталып  бағалануы мүмкiн.Осындай бағалау кезеңiнен бастап, бес жыл бойы шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң құрылтайшылыры өздерi қосқан сомаларының шегiнен артық бағаланған салымдарына субъектi кредиторларының алдында бiрлесiп жауап бередi.Егер де салым  ретiнде субъектiге мүлiктi пайдалану құқы берiлсе, онда бұл салым үшiн төленетiн төлемнiң мөлшерi, құрылтайшылардың құжаттарында көрсетiлген барлық мерзiмi үшiн есептелген сомадан анықталады.Мүлiктiк құқы жоқ  және басқа да материалдық емес игiлiктердi жеке салым ретiнде жасауға рұқсат етiлмейдi, сондай-ақ қатысушылар серіктестікке бір-бірінің қарызын өзара есаптесуге жатқызуына болмайды.Акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталы үш негізгі функцияны атқарады:ол бастапқы капитал болып саналады, яғни қоғам қызметі үшін мүліктік негіз;ол барлық құрылтайшылардың (акционлерлер, қатысушылар) салымдарының үлесін анықтауға мүмкіндік береді, себебі жиналыста қатысушының дауыс беру саны мен оның табысының мөлшері осыған сәйкес;жарғылық капиталдың көлемі қоғамның үшінші тұлғалар алдындағы міндеттемелерін орындауға кепіл береді, сондықтан оның минималды көлемі заңмен бекітіледі.