Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
Ауыз қуысы сұйықтығының құрамы мен қасиеті
Ауыз қуысы сұйықтығының қызметтері
Ауыз қуысы сұйықтығының тіс кіреукесі жетілуіндегі рөлі
ІІІ. Қорытынды
- Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Сілекей бездері
- Кіші
- ерін
- ұрт
- тіл
- ас қорыту
- Үлкен
- құлақ маңы
- төменгі жақ асты
- тіл асты
Құлақ маңы сілекей безі – үш бездің ішіндегі ең ірі без болып табылады. Безде бет нервісі өрім түзеді. Бездің шығару өзегі ауыз қуысы кіре берісінде жоғары 2 – ші азу тіс деңгейінде ашылады.
Сілекей безі құрылысы жағынан күрделі альвеолярлы без болып табылады. Ауыз қуысына бөлінетін серозды секреттің құрамы күрделі. Құлақ маңы сілекей бездерінің клеткалары шығару қызметін атқаратындықтан, организмнен дәрілік заттар мен токсиндерді бөліп шығарады.
Құлақ маңы сілекей безі ішкі секреция безі болып табылады (паротин минералды және белокты алмасуға әсер етеді). Құлақ маңы бездері жыныс, қалқанша, қалқанша маңы бездерімен, гипофизбен, бүйрек үсті бездерімен гистофункционалдық байланыста.
Төменгі жақ асты сілекей бездер – серозды кілегейлі секрет бөліп шығарады. Шығару өзегі тіл асты еміздікшесіне ашылады. Иек асты және тіл артериялары салдарынан қанмен қантамасыз етіледі. Төменгі жақ асты сілекей бездері жақ асты нерв түйінінің бұтақтарымен инервацияланады.
Тіл асты сілекей бездері – аралас болып табылады және серозды – кілегейлі секрет болып шығарады. Шығару өзегі тіл асты еміздікшесіне ашылады.
Кіші сілекей бездері – барлық кілегей қабаттарда орналасады. Таңдай бездері артқы бөлімде көп және жұмсақ таңдайдың бағыты бойынша олардың саны көбейеді. Тілдің түбірінде, валик тәрізді еміздікшеде серозды бездер, ал басқа жерлерде – кілегей бездер орналасады.
Сілекейдің бөлінуі – күрделі процесс. Ұсақ сілекей бездері кілегей қабатты ылғалдап, үзіліссіз секрет болып шығарады. Ірі сілекей бездерінен сілекейдің бөлінуі табиғатынан рефлекторлы, тағамның шартты тітіркендіргіштеріне байланысты (түріне, иісіне) және тағам факторлары кілегей қабаттың рецепторларына әсер етіп күшейеді. Сілекей бездерінің регуляциясы бас миында орналасқан жүйке орталығымен байланысты. Клиникада науқастарды емдеу кезінде сілекей бөлінуге тән өзгерістер туғызу мүмкіндігі ең маңызды болып табылады.
Сілекей
- Шығару өзектерінен алынған сілекей
- Аралас сілекей немесе ауыз қуысы сұйықтығы
Ауыз қуысы сұйықтығының шығару өзектерінен алынған сілекейден айырмашылығы, секреттен басқа, құрамында:
олардың өмірге қажетті өнімдері,
десквамирленген эпителий,
сілекей денешіктері (лейкоциттер)
қызыл иек эпителиіне бекуі арқылы ауыз қуысын мигрирлейтін микроорганизмдер
тағам қалдықтары болады
Ересек адамдарда тәулігіне 1500 мл шамасында сілекей бөлінеді. Бірақ секреция жылдамдығы әр түрлі факторлардың әсеріне байланысты бірдей мөлшерде емес: жасқа байланысты, мысалы ересек жаста 55 – 60 жастан кейін сілекейдің бөлінбеуі баяулайды, сонымен қатар нерв қоздырғыштары, тағам тітіркендіргіштеріне байланысты. Адам ұйықтап жатқанда, сілекей өте аз мөлшерде бөлінеді (0,05 мл/мин), жүрген кезде – 0,5 мл/мин, ал стимуляция кезінде – 2,0 – 2,3 мл/мин – қа дейін бөлінеді. Сілекей бөлінбеудің жылдамдығы тістердің кариеспен зақымдануымен байланысты: сілекей қаншалықты көп бөлінсе, тістер соншалықты кариеспен зақымданады. Тұтқырлық көлемі өзгерген және сілекейдің сақтау шамасы бойынша ол біртіндеп төмендейді. Сілекейдің өзектен алынғаннан кейін, дереу Осфальд әдісі бойынша өлшенген тұтқырлығы 1,2 – 2,4 бірлік құрады. Сілекей тұтқырлығы жоғары адамдарда тістерінің кариеспен зақымдануы интенсивті.
Сілекейдің буферлі жылдамдығы қышқылдар мен сілтілерді нейтрализациялауға бейім және бейкарбонатты, фосфатты, белокты жүйелермен анықталады. Сілекейдің буферлі жылдамдығы факторлардың әсер етуімен өзгереді. Осылайша, көмірсумен диетаны ұзақ уақыт ағымда қолданғаннан сілекейдің буферлі жылдамдығы төмендейді, ал жоғары белокты диетаны сақтау – оны жоғарылатады.
Стимулирленген сілекейдің (тамақ ішу уақытында жиналған сілекей) буферлі жылдамдығы тамақ қабылдау аралығында бөлінген сілекейге қарағанда жоғары.
Көптеген әдебиеттердегі мәліметтер бойынша сілекейдің буферлі жылдамдығы жоғары адамдарда тістердің кариеспен зақымдануы аз кездеседі деп жазылған. Сілекейдегі сутегі ионының концентрациясы рН – ауыз қуысы сұйықтығында қышқылдардың болуымен анықталады. Тістердің кариеспен зақымдануы сілекейдегі сутегі иондары санының көбеюімен байланысты.
Ауыз қуысы сұйықтығының тіс кіреукесінің жетілуіндегі рөлі
Тістер жарып шыққаннан соң ауыз қуысы сұйықтығы эмаль структурасының дамуын қамтамасыз етеді, сонымен қатар микроорганизмдер мен қышқылдардың әсеріне қарсы әрекет көрсететін эмальдың беткейінде пелликуланың түзілуіне қатысады. Сілекейдің үнемі компоненттерге қанығып, толықтырылып отыруы эмальдың ерігіштігін төмендетіп, кариеске резистенттілігін жоғарылатады. Ауыз қуысы сұйықтығы тіс эмалі құрамын ұстап тұруда маңызды роль атқарады.
Сілекей мен ауыз қуысы сұйықтығының құрамы.
Сілекей тұрады:
99,42% судан,
0,58% органикалық және органикалық емес заттардан.
Сілекейдегі органикалық емес компоненттердің ішінде:
-кальций тұздары,
– фосфаттар,
– біріккен калий мен натрий,
– хлоидтер,
– бикарбонаттар,
– фторидер,
– роданиттер қатысады
Cілекейде кальцийдің құрамы (1,2ммоль/л) қан сарысуына қарағанда төмен. Кальцийдің көп бөлігі ионизирленген жағдайда табылады, ал қалған бөлігі – фосфаттармен біріккен жағдайда немесе белоктармен байланысты. Оның рН – төмендеген кезде ауыз қуысы сұйықтығында гидроксиапатиттердің ерітілуі интенсивтілігі ұлғаяды.
Сілекейде фосфордың саны (3,2ммоль/л) қан сарысуына қарағанда 2 есе көп. Стимулирленген сілекейде фосфор көп болады.
Ауыз қуысы сұйықтығында органикалық компоненттер көп мөлшерде кездеседі. Оның құрамында:
-протеиндер
-Көмірсулар
– бос аминоқышқылдар
-Ферменттер
– витаминдер және т.б. заттар бар.
Негізгі органикалық зат болып белок табылады. Ауыз қуысы тіндерін қалыпты жағдайда ұстап тұруда маңызды роль атқаратын ферменттер, гликопротеиндер, муцин сілекей безінде синтезделеді.
Сілекей құрамындағы органикалық заттарды 2 топқа бөледі:
Сілекейге қан сарысуынан түсетін (аминоқышқылдар, мочевина);
Бездермен синтезделетін (амилаза, гликопротеидтер, муцин, А классының иммуноглобулині және т.б.).
Ферменттер – аралас сілекейде 5 негізгі топта кездеседі: карбоангидраза, эстераза, протеолитикалық, ферментті қабылдайтын және аралас топ. Қазіргі уақытта жалпы алғанда ауыз қуысы сұйықтығында 50 – ден астам ферменттер анықталды.
Ферменттер 3 топқа бөлінеді:
1.Сілекей безі паренхимасымен секреттелінетін;
2.Бактериялардың іс – әрекетінен ферментатаивті процесс түзіледі.
3.Ауыз қуысында лейкоциттердің қорытынды ыдырауында түзілетін.
Сілекейдегі ферменттердің ішінде ең алдымен ауыз қосында көмірсуды жартылай гидролиздейтін, оларды декстранға, мальтазаға айналдыратын альфа – амилазаны бөлуге болады.
Сілекейдің құрамында фосфатаза, липаза, лизоцим, гиалуронидаза, калликрейн, лептидаза, РНК – аза, ДНК – аза ферменттері бар. Фосфатаза (қышқылды және сілілі) фосфор мен кальций алмасуына қатысады. Гиалуронидаза мен калиикреин тіс эмалі мен тіндердің өткізгіштік деңгейін өзгертіп отыратын ферменттер болып табылады. Сонымен бірге олар ауыз қуысының кілеегей қабаты мен тістердің қатты тіндерінің гомеостазын қалыпты жағдайда ұстап тұру процесінде маңызды роль атқарады.
Ауыз қуысы сұйықтығының құрамы мен қасиетіне әсер етеді:
организмнің жағдайы
сілекей бездерінің функциональды жағдайы
сілекей секрециясының жылдамдығы
ауыз қуысында тағам қалдықтарының болуы
ауыз қуысы гигиенасының жағдайы
Сілекейдің қызметтері
Сілекейдің қызметі организмнің өмірге қажеттілігі үшін маңызды болып табылады. Гипосаливация басталғанда әсіресе, ксеростомия (сілекейдің болмауы) кезінде ауыз қуысы кілегей ауруларының тез арада дамитыны белгілі, ал 3 – 6 ай өткен соң, тістердің кариеспен зақымдануы басталады. Сонымен қатар тағамды шайнап, жұтқан кезде қиындықтар туады.
Қорғаныш қызметі – ылғалдануы мен кілегей қабатпен (муциннің) жабылуы оны кебуден, жарылулардың түзілуінен және механикалық тітіркендіргіщтердің әсерінен сақтайды. Сонымен бірге тіс беттері мен кілегей қабаттарды микроорганизмдер мен тағам қалдықтарынан тазарту қызметін атқарады. Сілекейдің қорғаныш қызметінде маңызды рольді оларды плазма ұйытқыш және фибринолитикалық бейімділігі атқарады. Сілекейде тромбопластин, антигрепаринді субстанция, проромбин және фибринолиздің активаторы мен ингибиторы бар. Осы заттар гемокоагуляциялайтын және фибринолитикалық белсенділікті меңгереді. Жергілікті гомеостазды қамтамасыз етуде маңызды роль атқарады және зақымданған тіндердің регенерация процесін жақсартады.
Ас қорыту қызметі – тағам түйіндері қалыптасып оны жұтқан кезде сілекейдің ас қорыту қызметі жүреді. Сілекейде еріген тағам өнімдері дәм сезу анализаторына әсер етіп, ас қорыту жолдарының қызметін тұдырады. Осы себепті сілекей күрделі орта болып табылады. Сілекей мен ауыз қуысы сұйықтығы лабильді орта және оның санды, сапалы құрамына әр түрлі факторлар мен организмнің жалпы жағдайы әсер етеді. Адамның жасына қарай құлақ маңы сілекей безінің қызметі төмендейді, ал оның құрамында хлордың саны азайып, кальций құрамы аздап көбейеді. Аурулар кезінде сілекей бөлінудің өзгерістері басталады.
Гепатохолецистит кезінде гипосаливация анықталады: науқастар ауыз қуысының құрғауына шағымданады. Ал ойық – жара ауруларында, глистті инвазияда, жүкті әйелдердің токсикозы кезінде керісінше, сілекей шамадан тыс көп бөлінеді. Қант диабеті ауруында ауыз қуысы сұйықтығында глюкоза саны көбейеді.
Қорытынды
Ауыз қуысы сұйықтығы немесе аралас сілекей тістер мен ауыз қуысы шырышты қабатының функциональды жағдайын қамтамасыз етеді. Құрамы мен қасиетіне, сонымен қатар атқаратын қызметіне байланысты ауыз қуысы сұйықтығы ауыз қуысында күрделі ортаны тұрақты жағдайда ұстап тұруда басты роль атқарады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
- Терапевтическая стоматология: Учебник/ Под ред. Е.В.Боровского.-3-е изд.- М.:Мединформагенство, 2006.-800с.:ил.
2.Терапевтическая стоматология Учебник. В 3-х ч./Под ред. Г.М. Барера. – М.: ГЭОТАР-Медиа. 2005.-288с. .-ISBN 5970400920:3870т.
3.Терапевтическая стоматология: Учебник/ Е.В.Боровский, В.С.Иванов, Ю.М.Максимовский, Л.Н.Максимовская.-М.:Медицина, 2001.-736с.
4.Пропедевтическая стоматология: Учебник/ Э. А. Базикян.- М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009.- 768с.-ISBN 9785970410080:6900т.