Шудың адам ағзасына зияны, ғылыми жоба

Ғылыми жоба:

«ШУДЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ЗИЯНЫ»

                                                       Мазмұны

І Кіріспе

ІІ Негізгі бөлім 

2. Дыбыстық толқындар теориясының негізі 

2.1 Дыбыстық толқындардың қасиеттері.

Дыбыстың негізгі сипаттамалары……………………………………….

2. 2 Шу және оның адам организіміне әсері………………………..
3. 3 Санитарлық нормалар және шуды қорғаудағы іс-шаралар….

3 Тәжірибелік-эксперементтік жұмыс бойынша шудың адам ағзасына тигізер әсері

3. 1 Шудың деңгейін аңықтау бойынша микрозерттеу……

ІҮ Қорытынды ………………………………………………………………………………

АБСТРАКТ 

Зерттеудің өзектілігі: Бірақ шудың адамға тигізер көптеген қауіпті және зиянды жақтары бар. Шудың көп тараған белгілері ол – қоздырғыштық және аңкаулық.    Шудың ластануы жұмыс ұзақтығын шектейді және мезгілсіз жұмыстың бұзылуына және есту аппаратының бұзылуына әкеледі, бұдан адамда көптеген аурулар пайда болады ол: кереңдік, жүйкенің бұзылуы, психиатриялық бұзылулар, жүрек-қан тамырларының аурулары(гипертония, аритмия), жүйке жүйесінің бұзылуы және т.б. Шу созылмалы ауруларды тереңдетеді.

Осыған байланысты, адамды дыбыс әсерлерінен қорғау күрделі мәселе. Әсіресе күнделікті шу – адамның және басқада тіршілік иелерінің басты жауы.

Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Егер шудың өзіндік қасиеттерін тани отырып, оның адам ағзасына тигізетін әсерін тереңірек зерттеп білсек,  онда шудың пайдасы туралы таным-түсініктеріміз арта түсер еді, оның зиянын жетік меңгеріп, одан сақтану жолдарын жете білер едік.

Ғылыми жұмысының максаты:  шу дегеніміз не, оның адам ағзасына әсері, біздің мектептегі шудың ластану деңгейі және жасы келген адамға есту қабілетін қалай сақтап қалуға болады.

Ғылыми  жұмысының міндеттері:

-мектептегі шудың ластануына зерттеу жүргізу;

– адам денсаулығына шудың тигізер әсерін зерттеу;

– дыбыстың ерекшеліктері және дыбыстың адамға тигізер әсері жайлы білсе;

-үзіліс кезінде «шу ластануын» төмендету;

-жобаның барысында әзірленген біздің ұсыныстарымызды мұқият қарастыру;

Ғылыми жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеудің жаңалығы: Зерттеу нәтижесі бойынша қатысушылар өздерін шудың зиянды әсерінен қорғауға және психикалық тиімділігін арттыруға:

• дыбыстың ерекшеліктері және дыбыстың адамға тигізер әсері жайлы;
• үзіліс кезінде «шу ластануын» төмендету жайлы ақпараттарды біліп, оларды жүзеге асыратын болды.

Жұмыс қорытындысы. Шудың зиянды жақтары анықталды.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы: Шудың жалпы зияндылығы анықалды, бұл маериалды орта мектептің физика сабағында пайдалануға болады және осы тақырыпты тағы да тереңінен зерттеушілерге көмекші құрал болады.

Жұмыстың орындалу әдістері. Шудың пайда болуы мен таралуы туралы терең танысу, деректер жинау, ғылыми ізденіс, зерттеу,  талдау, салыстыру әдістері қолданылған. 

І КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Бүкіл адамзат тарихы бойы адам дыбыстар әлемінде өмір сүріп жатыр. Тіршілік иелерінің арасында адам ғана дыбыстық толық сипаттамаларын қоршаған ортаға жеткізді. Атап айтканда адам ғана дыбыстар әлеміне сөйлеу мен  музыканы еңгізді және ол дыбысты өзінің көмекшісі етіп алды.

Өркениеттің дамуымен біз қоршаған ортамызды танып, біздің төңірегіміздегі  әлем  жетілдірілді. Көптеген жаңа дыбыс көздері пайда болды. Олардың күшінің күрт өсуі және әртүрлі жерлер мен адам өмірінің салаларында кең масштабта техникалық кұралдары  қолданыла бастады          .

Шу қазіргі кезде кең таралған. Шу деп – кұлақ арқылы қабылданатын акустикалық кысымның өзгеруін және әртүрлі уақыт аралығында ретсіз қайталануын атаймыз. Барлық физикалық құбылыстар сияқты, шудың оң және теріс қасиеттері бар.Табиғатта күннің  күркіреуін, жанартаудың  атқылауын, жер сілкінісін және т.б кұбылыстарды жиі кездестіре бермейміз. Адамдардың  өздері  айналасында шу ластануын  жасайды, оған мысал ретінде өнеркәсіптік зауыттар, фабрикалар, шулы машиналардың өндірісі, тұрмыстық электр техника (шансорғыш, теледидар, магнитофон, радио).

Кейбір адамдар абсолют  үнсіздікте жұмыс істей алмайды. Адам өзінің көңіл-күйін көтеріп, шаршағандығын басу үшін, өзіне жағымды әуен тындайды. Осыдан шу адамға жақсы әсер тигізетінін айтуға болады.

Бірақ шудың адамға тигізер көптеген қауіпті және зиянды жақтары бар.Шудың көп тараған белгілері ол–қоздырғыштық және аңкаулық.   Шудың ластануы жұмыс ұзақтығын шектейді және мезгілсіз жұмыстың бұзылуына және есту аппаратының бұзылуына әкеледі, бұдан адамда көптеген аурулар пайда болады ол: кереңдік, жүйкенің бұзылуы, психиатриялық бұзылулар, жүрек-қан тамырларының аурулары(гипертония, аритмия), жүйке жүйесінің бұзылуы және т.б. Шу созылмалы ауруларды тереңдетеді.

Осыған байланысты, адамды дыбыс әсерлерінен қорғау күрделі мәселе. Әсіресе күнделікті шу – адамның және басқада тіршілік иелерінің басты жауы.

Алайда, ғылыми – экологиялық аспектіде бұл мәселе талқыланбайды. Шуға экологиялық фактор ретінде экологиялық оқулықтарда ешқандай назар аударылмаған.    Бұл мәселенің  маңыздылығын түсініп, кейбір мектептердегі  физика оқулықтарының авторлары соңғы кездері зерттелген мәселелер шеңберінде  дыбыс деңгейін, шу және «шудың ластану» ұғымын еңгізуге тырысты.

Біздің осы зерттеу жобасын дайындаудағы басты мақсатымыз, дыбыс дегеңіміз не? оның адам ағзасына әсері, біздің мектептегі шудың ластану деңгейі және жасы келген адамға есту қабілетін қалай сақтап қалуға болады.

Мәселені анықтау арқылы, біз жобаның келесі міндеттерді ұсынамыз ол:

– мектептегі шудың ластануына зерттеу жүргізу

– адам денсаулығына шудың тигізер әсерін зерттеу.

– дыбыстың ерекшеліктері және дыбыстың адамға тигізер әсері жайлы білсе;

– үзіліс кезінде «шу ластануын» төмендету;

– жобаның барысында әзірленген біздің ұсыныстарымызды мұқият қарастыру;        Зерттеу объектісі: Дыбыс құбылыстық дыбыс ретінде.

Зерттеу пәні: адам ағзасына шудың әсері.

Төмендегі мәселеге сәйкес, объект, зерттеу объектісі мен келесі мақсаттар қойылды:

1.Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми әдебиеттерді талдау.

2.Адамның  жай-күйіне  шудың тигізер әсерін анықтау.

3Тұрғын үй және білім беру нысандарын және дыбыс өткізбейтін материалдардағы шудың санитарлық нормаларын тексеру.

4.Мектептердегі шудың деңгейлерін аңықтау.

5.Студенттерге  денсаулықты унемдеу жөнінде айтылған ұсыныстар.

Болжам:Зерттеу болжамдары бойынша қатысушылар өздерін шудың зиянды әсерінен қорғауға және психикалық тиімділігін арттыруға негізделген,

• Міндеттерді іске асыру үшін ғылыми-зерттеу әдістер жинағын пайдалану;
• Ғылыми теориялық әдебиеттерді талдау;
• Дәрігер-отоларингологтың тәжірибелерін зерттеу және қорыту;
• Тәжірибелік жұмыс;
• Бақылау ;
• Сұхбат ;
• Сауалнама ;
• Нәтижелерін сандық және сапалық түрде талдау;

Зерттедің жаңалығы: Зерттеу нәтижесі бойынша қатысушылар өздерін шудың зиянды әсерінен қорғауға және психикалық тиімділігін арттыруға:

• дыбыстың ерекшеліктері және дыбыстың адамға тигізер әсері жайлы;
• үзіліс кезінде «шу ластануын» төмендету жайлы ақпараттарды біліп, оларды жүзеге асыратын болды.

ІІ Негізгі бөлім 

2. Дыбыстық толқындар теориясының негізі

2.1 Дыбыстық толқындардың қасиеттері. Дыбыстың негізгі сипаттамалары

Жоба бойынша академиялық кітаптар мен мақалаларды бірқатар зерделеп болған соң, біз дыбыс және оның қасиеттері мен сипаттамаларының қандай екенін білдік. Дыбысты біз күнделікті естиміз ол: скрипканың жағымды әуені, алаңдатарлық қоңырау, сарқырама, найзағай және жер сілкінісі.

Физика тұрғысынан, физикалық құбылыс ретінде дыбыс естілетін жиіліктер диапазонында серпімді ортаның механикалық  тербелістері болып табылады. Адам құлағы 16 дан 20000 Герц  жиілігі аралығындағы дірілді  қабылдайды. Ауада таралатын дыбыс толқындары, ауа дыбысы деп аталады. Құрылымдық дыбыс, немесе дыбыс дірілі деп белгілі бір  қатты денелерде таралатын дыбыс жиілігін атаймыз.16 Гц төмен толқындарды- инфрадыбыстық,  20 кГц- жоғары толқындарды  ультрадыбыстық деп атайды.

Біз дыбыс көзі әрқашан кейбір тербелмелі орган болып табылатының анықтадық. Дене серпімді бойлық толқындарын  тарата бастайды,  қоршаған ауаны жылжытады .Осы толқындар құлаққа жеткенде, олар барабан жарғағына дірілдейді, және біз дыбысты сезінеміз. Механикалық толқын әсерінен туындайтын дыбысты  біз дыбыстық деп атаймыз. Егер айда тірі жаратылыстар өмір сүрсе, онда оларға дыбыс керек болатын еді себебі: айда атмосфера жоқ, вакуумдық тартынуы болмайды және онда ешқандай дыбыс жоқ.

Физика-акустика деп аталатын дыбыс толқындарының пайда болуын  және қасиеттерін зерттейді.

Энциклопедиялық басылымдарды зерттей келе, жобаның авторларының айтуынша   адамның есту қабілеті әлі де өз аңықтамасын күтуде.Олар  әлі күнге дейін итальяндық шеберлер Aмати, Страдивари және Гварнеридің  XVII-XVIII ғасырларда жасалған, скрипканың  жасалу құпиясын анықтаған жоқ. Неге олардың үні жағымды естіледі? Неліктен скрипканың пішінің өзгерткен соң оның дауысын күшейтуге болады? Неге бір бөлмеде оркестрдін ойны адамды өзінің дауысы мен әдемілігімен адамды баурап алады, ал басқа бөлмеде кейбір дыбыстар жоғалып естілмей қалады? Акустикада әлі өте көп  маңызды мәселелер өз шешімін таппаған.

Ғылым балық мылқау және керең емес екенін дәлелдеді, себебі олар суда туындайтын дірілді жасайды және біз оларды естей аламыз. Адамдарға оны есту үшін арнайы аспаптарды қолдану керек.

Қатты денелердеде тербелістер туындайды. Жер сілкінісі тек болған жерде ғана сезілмейді, одан оң және оң мың шақты километр жерде де сезіледі.

Орта саласындағы  ауыспалы қысымды және осыған сәйкес өзгерген қысым  р қысымымен салыстыру нәтижесінде дыбыстық толқындар пайда болады. Ауыспалы қысымды құрайтын -+р акустиқалық қысым деп аталады және ол адамның дыбыс қабылдауын тексереді.

Дыбыстық сезімді сезіну үшін, кейбір толқындар аз қарқынды игеру керек, мұндайды   есту шегі деп атайды. Ол әр адамда әртүрлі болады және дыбыстың тазалығына тәуелді. Адамның құлағы 1000-нан 6000 Гц аралығындағы дыбыс тазалығын сезінеді.

Сондықтан, дыбысты сезіну үшін 3 шартты орындау қажет:

1) қуаттың ауытқуы, оның тазалығы белгілі бір аралықтағы дыбыс тазалығына өзгеруі қажет;

2) қоршаған орта серпімді болуы қажет;

3) дыбыс сезімін сезіну үшін, дыбыс толқынының күші жеткілікті болуы қажет;

Дыбыстық толқындардың таралу жылдамдығы,  қоршаған ортаға тәуелді. Найзағайдың жарқылы күн күркірегеннен бұрын болатының білеміз.

Жобаның теориялық аумағында жұмыс істей отырып, 1822 жылы француз ғалымы Лаппас дыбыс жылдамдығының негізін салғаның білдік. Париждың маңында эксперемент жасалды. Бұл эксперементке қатысқандар: Гей Люссак, Араго, Гумбольдт және т.б.

Температура жоғарлаған сайын, дыбыстың жылдамдығы артатыны дәлелденді. Құрғақ  ауада 0С- 331,5 м/с тең , ал 20 С- 344 м/с тең .Ал алюминмен болатта шамамен 5000 м/с. Мысалы, қоңырау бірдей жиілігте дыбыс толқындарын шығарады, бірақ ұзындығы үлкен жылдамдықпен таралатын ортада болады.

Дәлірек айтқанда, 0 С дыбыстың жылдамдығы 330 м/с тең, суда 8 С  1435 м/с тең,  ал болатта- 5000 м/с тең. Осылайша, ауаға қарағанда, қозғалыстағы поездың дыбыс рельстан  әлдеқайда тез болып табылады, сондықтан құлақ рельспен жанасқанда, поездың жақындап келе жатқандығын ертерек білуге болады.

Дыбыс барлық бағыттарда бірдей таралады, егер оның жолында ешқандай кедергілер болмаса. Бірақ барлық кедергілер оның таралуын шектей алмайды. Дыбыстан қорғану мүмкін емес, айталық, кішкентай картон қағазынан жарық сәулесіне дейін. Дыбыстық толқындар басқада толқындар сияқты кедергілерді майыстыруға қабілетті, олардың өлшемі толқынның ұзындығынан кіші болғанда байкалмай қалады. Ауада естілетін дыбыс толқыны 15 м-0,015 м дейін. Егер олардың жолындағы кедергілердің өлшемі аз болса, онда толқындар оларды жай ғана майыстырып жібереді. Үлкен өлшемді кедергілер (үй,ірге,дөн) дыбыстық толқындарды сол заңмен белгілейді, түстілер сияқты: құлау бұрышы бейнелеу бұрышына тең. Дәл осылай жаңғырық пайда болады. Оны таулардада естуге болады, жазықтықтада, орманда, бірақ тауларда жаңғырықты табу қиыңырақ.

Жұқа ірге арқылы дыбыс жақсы естіледі, бірақ басқа бөлмеде айтылған дыбыс, басқа бөлмеге кішкене азайып жетеді. Жақсы дыбыс өткізгіш материалдар-мақта, бұйра кілемдер, көбікті-бетонды қабырға немесе кепкен картон- олардың айырмашылықтары ауамен қатты дененің арасындағы көп бөлімдер. Осы бөліктердің әрқайсысынан өткен дыбыстар бірнеше рет қайталанады. Бірақ шығатын дыбыстарды орта өзіне сіңіріп алады. Сол бір дыбыстар басқа таза ауада жақсы естіледі, тұманды жерде  ауа бөліктері мен су тамшылары сол дыбысты өзіне сіңіріп алады.

Әртүрлі дыбыстық толқындар ауада әртүрлі тазалықта сіңеді.Биік дыбыстар- күштірек, аздауы-төмен, мысалы бас сияқты. Сондықтан  пароходтың ысқырығы жай шығады: жай дыбыс үлкен қашықтықта естіледі.

Осыдан төмен тағы инфрадыбыстар сіңеді, әсіресе суда: балықтар 1000 км аралықта естиді. Ал ультрадыбыстар тез сіңеді: 1 МГц тазалықтағы ультрадыбыс ауада 2 см аралықта жай шыға бастайды.

Физикалық тұрғыда біз тонның, тембрдың, дыбыстың каттылығын, биіктігін ажырата аламыз.

Ең бірінші дыбыстың  ерекшелігі- бұл оның көлемі. Әр адамға бір дыбыс жай немесе қатты естілуі мүмкін. Бірақ сол адамға сол дыбыс қатты естіледі, себебі оларда дыбыс толқыны көбірек. Кез келген дыбыс қаттылығының өзгерісі оның амплитудасының өзгеруіне әкеп соғады.

Екінші дыбыстың ерекшелігі ол оның тонының биіктігі. Белгілі бір тазалыққа сәйкес дыбысты  тон деп атайды. Дыбыстық тонды акустикаға Галилео Галилей еңгізген. Дыбыстың тоны оның тазалығымен белгіленеді, осыған сәйкес қысыммен дыбыс толқыны өзгереді. Әртүрлі дыбысты тондарды алу үшін камертон аспабы қолданылады. Бір камертонды соққаннан, белгілі бір тонды дыбысты естуге болады. Өлшемі әртүрлі камертондар, әртүрлі тонды дыбыстарды шығарады. Дыбыстық толқындар- козғалыстағы камертонның аяқтарынан пайда болады.

Егер дірілдеп тұрған дене әр дыбыс сайын тек бір тон шығарса, онда біз бір адам дауысын басқа адамның дауысынан ажырата алмаушы едік, онда барлық музыкалық аспаптар бірдей дыбыс шығарушы еді.

Әрбір дірілдейтін дене бір уақытта бірнеше дыбысты тондарды щығарады,  сонымен қатар әртүрлі күшпен шығарады. Олардың ішіндегі ең төменгісін негізгі тон деп атайды; негізгі тонмен ілесіп жүретін аса биік тонды- обертон деп атайды. Негізгі тонмен обертонның бірлесуінен тембр дыбысы пайда болады. Әрбір музыкалық аспабта және адам дауысынның өзіндік тембры мен дауыстын бояуы  бар. Бір тембрдін басқа тембрдан айырмашылығы обертонның саны мен күшінде. Негізгі тонның көптігінен, тембр дыбысы жағымды естіледі.

2. 2 Шу және оның адам организіміне әсері 

Ғылыми еңбектердің авторларының айтуынша біздің дыбыс тербелістерін қабылдауымыз, психологиялық аспектілермен байланысты  екенін көрсетеді. Біз әнді, пианино немесе скрипканын әдемі әуенің, қашықтықтағы үрмелі аспаптардың ойның рахаттанып тындаймыз. Бұл барлық дыбыстарды біз музыка деп атаймыз. Бірақ гүрсілмен , тықырлауды, қатты шыңғырықтың дауысын ұнататын адамдар саны аз. Ғылымда музыкалық дыбыс деп , акустикалық қысымның өзгеруін , құлақпен қабылданатын, сонымен қатартұрақты аралықтарда жүйелі түрде қайталанып отырады. Дыбыс музыкалдық болуын тоқтатқанда оны шу деп атайды, егер дыбыс қысымы жинақсыз түрде өзгертілсе ғана.

Шу – күшпен дыбыстық тазалықтың жинақысыз комбинациялық құрылымы. Тұрмыстық  шуда ғана жаман, жағымсыз дыбыстарды  немесе тыныштықты  бұзатың  дыбыстарды естуге болады, ол адам ағзасында тітіркендіргіш немесе патологиялық реакцияны тудырады.

Шу көптеген ғылыми және техникалық аудандарда: акутикалық, радиотехникалық, радиолакациялық, радиоастрономиялық, информациялық теория, медицинада өзіндік маңызды рөлін атқарады. Шуды сипаттау үшін түрлі математикалық модельдері олардың уақытша, спектрлік және кеңістіктік құрылымына  сәйкес қолданылады.Шудың сандық бағасы үшін колданылатын орта есептік құрылымдар, оның статистикалық заңдарын аңықтайтын, шудың және қоршаған ортаның құрылымдық қасиеттерін , шудың таралуын ескере отырады.

Барлығын қорытындылай келе, шу өз алдына статистикалык, стационарлық және стационарлық емес деп бөлінеді. Көбінесе стационарлық шудың теорияларымен өлшеу жолдары дамыған, ақ шу классикалық модель болып табылады. Стационарлық шу тұрақты ортақ параметірлер сипатталады: қарқындылық, қарқындылықты спектор бойынша орналастыру, автокорреляциялық функциялармен сипатталады. Практикалық бақылау шуы,көптеген тәуелсіз көздердің қозғалыс нәтижесінде туындауы, квазистационарлық болып табылады. Қысқа уақыт аралығында созылатын шуды, стационарлық емес шу деп атайды. Мұндай шуға мысалы: көшедегі көліктердің шуы,өндірістік ортадағы жеке дыбыстар, радиотехниканың  сирек импульстік шуы және т.б.

Шуды зерттеудің әртүрлі мақсаттары бар: шу көзін адамға және әртүрлі жүйелерге тигізетін зиянды әсерлерін  азайту; құралдардың жаксы қабылдану әдістерін зерттеу, шу қатысуымен түрлі сигналдарды анықтау және өлшеу; аналогтық цифрлық ақпаратты өңдеп құрылғылардағы өлшеу дәлдігін жақсарту. Шу сипаттамаларын өлшеу үшін шуыл өлшегіш, жиіліг талдағыш, корролометр  қолданылады.

Акустикалық естілетін және естілмейтін шу көздері қатты, сұйық және газ тәріздес құралдарында кез келген ауытқулар болуы мүмкін;техникада негізгі шу көздері- әртүрлі қозғалтқыштар мен жабдықтар. Көліктер мен  механизмдердің жоғарғы шуыақаулық немесе рационалдық емес конструкциялардың  жиі белгісі болып табылады. Бөлшектерді дайындау дәлдігі, қозғалатын бөлшектерді қиыстырып келтіру олардың нашарлануына әкеледі, әдеттегідей шудың бөлшектері тозып, олардың жұмыс дәлдігі мен қызмет мерзімінің ұлғаюына әкеледі.

Осы жобаның авторлары  кейбір жағдайларда шу ақпарат көзі ретінде пайдаланылатының білді. Мысалы, теңіз суасты қайықтарына және жер үсті кемелер барысында жинақталатын шу әдістемесі, олар табады  жәнебелгілі бір жиілік диапазонында астрономия шу жұлдыздарымен басқа да ғарыштық құрылымдардың радиациясын зерттейді. Шу сияқты дыбыстар радио техникада және акустикалық өлшемдерде қолданылады, мысалы сәулет акустикасында. Музыкада қолданылатын кейбір дыбыстар, физикалық дыбыстың мәніне немесе шу белгілеріне ие.

Дыбыспен шу біздің құлақ үшін қауіп төндіреді.Қарқындылығын тым жоғары деңгейі есту анализаторлары функциясының тұрақты жоғалуына әкелуі мүмкін. Біздің құлақ бір тәулік ішінде  үздіксіз жұмыс істейді. Ол табиғи қорғаныш құралдарынан айырылған, мысалы қөздің қабағы сияқты.

Сонымен қатар біздің  ғалымдар мына түсінікті негізге алады-ол “дыбыстық ластану ” , шуды адам кедергі ретінде қабылдайды,ол физикалық ортаның ластануының бір нұсқасы. Деңгейі мен ұзақтылығына байланысты шудың ластануы адам денсаулығына зиян келтіруге қабілетті және қаланың экологиясымен өндірістік жерлердің бірден- бір мәселесі болып табылады.

Шу ластануының өлшем бірлігі- децибел.Сыбырлау– 20-40 дБ, қарапайым әңгіме – 50-70 дБ, көліктік шу қызу қалалық магистраль – 120 дБ, авиациялық қозғалтқыштың шуы – 130 дБ. Ұйқының бұзылуы кезінде шудың ластануы 35 дБ жоғары, ақыл-ой қызметі – 55 дБ бастап  нашарлайды, есту жолының нашарлауы – 70 дБ. Шу ластануын азайту үшін жасыл желектер пайдаланылады, қала сыртында автомагистраль ұсынылған, кем дегенде 11 км биіктікте қала үстінде әуе кемелерінің жалпы ұшуына тыйым салынады.Қазіргі заманғы автомобиль құрылысы шу ластануын төмендетуге бағытталған. Тұрғын аудандарда күндізгі шу 50-60 дБ аспауы тиіс.

Табиғаттан шыққан дыбыстар адамда жағымсыз әсер тудырмайды, ал орман шуы, бұлақтың сылдыры, құстың әні жүйке жүйесін тыныштандырады. Өндірістік  немесе технологиялық шу керісінше, тітіркендіргіш, теріс қабылданады.

Біздің үй ішіндегі шудың Көптеген көздері: бұл инженерлі және санитарлы-техникалық құрылғылар (желдеткіш, сорғылар, жүк көтергіштер және т.б.) механикалық және электрлік құралдар және адамдардың  мінез-құлқы.

Сондықтан, шаңсорғыштың жұмысы 80 дБ дейінгі шу қарқындылығын, ал радио, магнитофон немесе теледидар – 95 дБ дейінгі аралықтарды қамтиды. Тіпті қатты әңгіме, мысалы телефонмен жай бірдене емес, шу ретінде 70 дБ құрайды. Сондықтан пәтерде көп дыбыс тарататын техникалар бар: радио, теледидар, магнитофондар,ойнатқыштар, музыкалық орталықтар. Дәрігерлер шудың рұқсат етілген деңгейі тұрғын үй жайларда күндізгі уақытта 40 дБ аспауы тиіс, ал түнде 30 дБ аспау керектігін дәлелдеді. Бірақ көбінесе қуатты акустикалық «сәулені» өз пәтерлерімізде өзіміз өткіземіз , мысалы қатты дыбыстағы радио немесе теледидар. Біз дауысы қатты шығатын  би кешінің, рок және поп әндердін қандай нәтиже беретіні жайлы ойланамыз ба ? Сонымен қатар жас меломандарға өз қызығушылығы  үшін төлеу керек болады.

Отоларигологтардың айтуынша  би кешіндегі құлақтағы дыбыс 110 дБ және одан жоғары болады , бұның нәтижесінде  көбінесе адамдар 20 жасқа жетпей жатып саңырау болады. Американдық дәрігерлермен өткізілген арнайы тексеріс , көптеген ұлдармен қыздар- джаз және рок әндерінің жанкүйерлері, 65 жастағы адамдардан кем естімейтінің тұжырымдаған.

Плеер өмірде кең тараған құрал боп танылды, әсіресе бірінші орында жастардың. Бұл құрылғының бірқатар даусыз артықшылықтары бар ол: ақпаратты жолда тындауға мүмкіндігі бар,сонымен қатар айналадағы адамдарға ешқандай бөгет келтірмейді. Көшеде және көлікте жастардың көбісін құлақ қаппен көреміз, тек соларға ғана естілетін әуен ызылдағын, және сол әуенді ішінен айтып отыратындығын көреміз. Японияда бұл құрылғы бізден ертерек пайда болды, сұранысқа ие болды, дәрігерлер жасөспірімдерді тексерістен өткізді.Нәтижелері таңданарлықтай:

4,5 мың қатысушы құлақ ауруымен ауырады, 3000 мыңы күнделік 1- ден 4 сағатқа дейін құлаққаппен өткізеді.Құлаққаптар арқылы музыка мен басқа дыбыс ақпараттарын  шамадан тыс тұтыну, есту үшін негізгі тәуекел факторы болып табылады. Әуенді тұрақты  құлаққап арқылы тындаудың нәтижесінде , жасөспірімдер біртіндеп саңырау бола бастайды, біртіндеп дауысын үлкейтеді, сонымен оны ең қауіпті деңгейге дейін жеткізеді.

Барлық тірі ағзаларға, сонымен қатар адамға дыбыс- экологиялық таза әсердін  бірі болып табылады.

Табиғатта қатты дыбыстар жиі кездеседі, шу салыстырмалы түрде  әлсіз және ұзақ емес. Тітіркенгірдіш дыбыстардың комбинациясы жануар мен адамға уакыт береді,  баға мен мінез-құлқы үшін және жауап қалыптастыру үшін беріледі.  Дыбыс пен шудын жоғарғы қуаты есту аппаратына әсер етеді, жүйке орталықтары, ауырсынуы  және шошып қалуы мүмкін. Шудың ластануы осылай әсер етеді.

Жапырақтың тыныш қана сыңғыры, бұлақтың сыңғыры, кұстың дауысы, шудың жеңіл шашырауы  адамға үнемі жағымды естіледі.

Бұл дыбыстар адамды тыныштандырады және жүйкенің қозуын алады. Ол медициналық мекемелермен, психологиялық көмек кеңселерінде пайдаланылады. Бірақ табиғаттын дыбыстары біртіндеп жоғалып жатыр, мүлдем жоғалады немесе транспорттық және  басқада шулардың әсерінен сөне бастайды.

Ұзақ шу есту органына теріс  әсер тигізеді, дыбыс сезгіштікті төмендетеді. Ол жүректің, бүйректің, жүйке жүйесінің тозуына әкеп соғады. Жүйке жүйесінің әлсіреген жасушалары әртүрлі организм жүйесіннің жұмыс үйлесімділігін нақтылай алмайды. Бұл олардың қызметінің бұзылуына әкеліп соқтырады.

Ресейде акустикалық жайсыздық жағдайында тұратын халық саны 35 млнды құрайды, ол шамамен қалалық халықтың 35%-ы. Тұрақты шу психикалық шиелініске, ұйқынын бұзылуына, ашуланғыштық,  ақылдылықтың белсенділігін төмендетеді.

Тұрақты қатты шутек кері әсерін тигізіп қана қоймай, есту қабілетінде зақымдауы мүмкін, сонымен қатар құлақ шуы, бастың айналуы, бас ауруы, шаршанғылықтың жоғарлауы сияқты ауруларды тудыруы мүмкін.

Шу аккумулятивті әсерге ие, яғни акустикалық тітіркену, организмде жиналып барған сайын жүйке жүйесі зақымданады. Сондықтан есту қабілетін жоғалтар алдында  функционалдыорталық жүйке жүйесінің күйзелісі болады. Әсіресе шу  ағзаның нейро-психикалық қызметіне кері әсерін тигізеді.

Шу жүрек-қан тамырлары жүйесінің функционалдық бұзылуына әкеп соғады: ол визуалды және вестибулярлық анализаторға кері әсер етеді; жиі авариялар мен түрлі жарақаттанулар ,рефлексті белсенділіктің аздығынан туады.

Шу кауіпті, оның организмге кері әсерін тигізуі білінбей іске асады. Организмнің бұзылуы бірден аңықталмайды. Оған қоса адам организмі шуға қарсы тұра алмайды.

Қазіргі уақытта, дәрігерлер есту жолының бастапқы зақымданған шу әсерінен және жүйке жүйесінің нәтижесінде дамитың  шу ауруы  туралы айтады. Есте сақтаңыз, есту жолының есту әсерінен төмендеуі әдеттегідей қайтымсыз ,  негізгі элементі жүйке артофиясы болып табылады. Заманауи медицина жоғалған немесе өлі жүйке жасушаларын қалпына келтіре алмайды.

Өте қатты шу ( 110 дБ жоғары)  әсерінен мас болу- агрессивті, қозғалыстағы жай күйі нәтижесінде есту қабілетінің жоғалуына әкеп соғады.

Француз ғалымдары, есту жолының бұзылуы қазіргі кезде жастар арасында кең таралған, жасы келе олар есту аппаратың қолдануға мәжбүр болады деп айтқан.

Ең үлкен шу сезімталдығы жасы  улкен адамдарда.

Диаграмма №1. Жасы үлкен адамдардың шу сезімталдығы.

Шу күресі бірінші жыл өткізіліп тұрған жоқ: темір жолдарын және жүрдек автострадттарды қала сыртына шығарады, дыбыстық сигналдармен қолдануға тыйым салады, ұшақ маршруттарын тұрғын уйлерден алшақ ұстайды. Өкінішке орай бұдан тиер пайда шамалы.

Мүмкін көрген шығарсыз, музыканттар өздері тудыратың шудан құлаққаптар арқылы қорғанады. Осыған ұқсас дыбыс өткізбейтін құлаққаптарды катты шулы цех жұмыстары киеді. Ал жақсы ұйықтау үшін, дәріханаларда ақ және талшықты, жүннен жасалған құлақ бітейтін

төртбұрышты ұсынады. Бұны ғалымдар ерте кезден ақ ойлап тапқан.

Мүмкін өндірушілер көлік дірілін дыбыс өткізбейтін жаңа құралдар арқылы  төмендете алар. Бірақ  шамасы, мәселенің шешімі – кейбір жаңа қозғалтқыштарды өндірер алдында оның шуын кеміту қажет еді.

Қазіргі кезде ғалымдар әртүрлі елдерде шудың адам ағзасына тигізер әсері жайында көптеген зерттеулер жүргізуде. Зерттеулердің нәтижесінде шу адам ағзасына зиян келтіретіні белгілі болды , тамаша дыбыс өткізбейтін құралға ие болған сындарлы бюро қызметкерлері, бір жұмадан кейін мұндай тыныштықта жұмыс істей алмайтындығын айтты. Олар күйзеліп, жұмысқа деген қабілеттілігін жоғалтты. Және  керісінше,ғалымдар аңықтағандай, дыбыс белгілі бір күште ынталандырады, әсіресе есептеу процесінде. Дегенмен аңықталғандай, шу еңбек өнімділігін төмендетеді. Ғалымдар қатты шуда жұмыс істейтін жұмысшылар, өзінің энергиясының кем дегенде оңыншы бөлігін  шуды байқамауға жұмсайтының білді. Жұмыс дәлдігі зардап шегеді,  реакция баяулайды. Жасыратыны жоқ, оқушылардың көбісі үй жұмысын орындағанда телидидар немесе әуен қосып қояды. Менің ойымша мұны үзіліс арасында , ырғақты әуенге қозғалып, шаршағаның түсіруге тиімді.

Кішкентай балалардың сонымен қоса ересектердің  есту қабілетін сақтай отырып,гигиенист-дәрігерлер дыбыс шығаратын ойыңшықтардың дыбыс шегін белгілеп қойған, сылдырлақ ойыңшықтардан бастап. Гигиеналық тексерістен өту ойыңшықтарға міндетті, дыбыстық ойыңшықтар белгіленген нормамен дыбыс деңгейлері бойынша бақыланады.

Әр адам шуды әртүрлі қабылдайды. Осы уақытта себептерін азайтуға немесе жоюға тырысады: шу көздерінің таралуын тоқтатады, жергілікті дыбыс өткізбейтін көлік топтарын қолданады, амортизациялану және дыбысты сіңіру, құйынды қалыптастыру себептерін жою арқылы аэродинамикалық шуды азайту. Шулы жағдайда жұмыс істейтін жұмысшыларға уақытында демалып жұмыс істеген маңызды, оларға әсер ететін шудың ұзақтығын шектеу, системалық тұрғыдан олардың денсаулығын бақылау. Көше шуына қарсы күрес және т.б. дыбыс сигналдарын пайдалануды шектеу, трамвай, көлік, автобустар мен троллейбустарды ауыстыру арқылы жүзеге асырылады. Шудың деңгейі

85 дБ жететін жерде ескерту белгілері көрсетілген, ал осындай жерде жұмыс істейтін жұмысшыларға арнайы дыбыс өткізбейтін құлаққаптар беріледі.

Кесте №1. Түрлі шу көздеріннің қарқындылығы.

Шу деңгейі	(дБ)
Рұқсат етілген	0-60
Шектеулер	60-100
Рұқсат етілмеген	100-170 және одан жоғары

Гигиена тұрғысынан 10-60 дБ деңгейіндегі акустикалық шу ыңғайлы деп саналады, ал жүйке жүйесіне 50-60 дБ жоғары шу зиянды болып саналады, ал 80 дБ жоғары деңгейде жайсыздық аймағы басталады. Тіпті төмен деңгейлі шу ой қабілетіне кедергі. Тіпті өте жай әуен баланың үй жұмысын орындаудағы деген назарын төмендетеді. Дыбыс жоғарлаған кезде, организм көптеген гормондық күйзелісті, мысалы адреналинді өндіреді. Сол кезде қан тамырлары бір-біріне тартылады, ішек жұмысы баяулайды. Ары қарай бұл жүрек және қан айналымынның бұзылуына әкеп соқтырады. Бұл шамамен әрбір  оңыншы миокардтың болу себебі.

№2 кесте. Әртүрлі көздердегі дыбыс деңгейі  және организмнің акустикалық әсерге реакциясы  (дБ) 

Қысқы орман желсіз күнде	0	Жайлы акустикалық режим (дыбыс деңгейі 10-60 дБ)
Жапырақтың сылдыры	10-30
Сағат тықылы құлақтан 1м қашықтықта	10-25
Сыбыр	20-30
Жай әңгіме	40-60
Ғимарат ішіндегі шу	60
Жеңіл көліктер салоныңдағы шу	60
Мектептегі сабақ	40-60
Мектептегі үзіліс кезіңдегі шу	50-80	Тітіркену, шаршау, бастың ауруы сияқты сезімдер пайда болады
Оятқыш	60-80
Теледидар	60-90
Поезд (метро, темір жолда)	70
Қатты әңгіме	75
Дауыс көтеріп жатқан адам	80
Шаңсорғыш	80
Пианино  ойыны	до 80
Дизельді жүк көлігі	90
Мотоцикл	90
Баланың жылауы	80-90
Реактивті тікұшақ (300 м биіктікте)	95	Біртіндепестужоғалту, жүйкежәнепсихикалық стресс, Ойық жара ауруы, гипертония.
Үзіліс кезіндегі мектептің шуы	80-110
Тоқыма фабрикасы	100
Жүк көлігінің дауысы	100
Плеер	110	Дыбыстық масаюды шақырады, ұйқыны бұзады,психиканы бұзады, саңыраулыққа әкеп соғады.
Тоқыма станогы	120
Көшедегі транспорттың шуы	120-130
Шойынды балға	90-130
Реактивті қозғалтқыш	130-150
Би кешіндегі шу	175
Поп-музыканың оркестрі	110-120
Найзаның соғуы	120-130
Реактивті тікұшақтың ұшуы	140
Ғарыштық зымыран	150-160
Зеңбіректін атуы	170

Есту қабілетіннің нашарлауының бірінші белгісі шақырылған кешкі ас әсері деп аталады. Жанданған кеште адам дауыстарды ажырата алмайды, барлықтарының неге күліп жатканың да түсінбейді. Ол адам көп бар жерден қашады, бұл оның әлеуметтік оқшаулауына әкеп соғады. Адамдардың көбісі есту қабілетінің нашарлауынан депрессияға түседі. Қазіргі кезде барлық елдердегі кәсіпорындарда  шу деңгейі белгіленген. Мысалы, халықаралық желілерде тікұшақтын операциясының шуы күндіз 112 дБ  ал түнде 102 дБ жоғары емес. 1985 жылдың модельдерінен бастап максималды рұқсат етілген шудың деңгейі: жеңіл көліктерге 80 дБ, автобустармен жүк көліктерінің массасымен сыйымдылығына байланысты 81-85 дБ және 81-88 дБ.

Сыбызғы, баян, жай акустикалық  гитара сәннен шықты, ал үйде электрондық музыкалық аспаптармен , дыбыс шығаратын құралдар қолданылады, біз музыканы көбінесе шу ретінде қабылдаймыз. Қазіргі кезде меломандар саны көбейді, барлық музыкалық қасиеттерін оның дауысынан көреді. Ойланбастан, олар өзінің көршілерін  электронды дыбыстық оргияларға қатыстырады, осының нәтижесінде өзінің  жақындарының зардап шегетінін түсінбейді. Экологияда адамда қатты ырғақты дыбыстардың  жасушалық құрылымдарынан  шулық масаю туындайды. Бұл масаю субъективті сезімдердің аналогиялық алкогольді масаюға немесе есірткілік алдану әкеп соғады. Шулық масаю- заманауи музыкалық шудың бірден бір табысы.Заманауи музыканың шу деңгейі 130 дБ асады.

Үздіксіз немесе периодтық шу көптеген мәселелерді тудырады. Адам жоғары дыбыстарды нащар ести бастайды, сосын біртіндеп жай дыбыстарды да. Тұрақты қатты шудың әсері мынандай зиянды салдарды тудырады ол: құлақтың шуылдауы, бастың айналуы, бас ауруы, шаршанғыштықтың жоғарлауы. Адамдардың көбісінде еңбек етуімен бірнәрсеге назар аударуы төмендей бастайды. Мысалы, 70 дБ қүрайтын шуда жұмыс істесе, онда істеген қаліктері екі еселенеді, күнделікті жұмысқа қарағанда. Жұмысқабілеттілігі тұрақты шуда үш есе төмендейді. 80-90 дБ  шуда  құлақ органдарында өзгерістер болуы мүмкін, ал 120-140 дБ бұл органдар зақымданады. Систематикалық асқынуда есту органдарының дамуы зақымданады.

Есту қабілетінің нашарлауы- есту жолының төмендеуі, үлкен емес арақашықтағы әңгімені естудің өзі қиынға түседі.

Осылайша, жобаның авторлары психикасына шу ластануынан шектеу бойынша шаралар қабылдау керек деген қорытындыға келді. Шу адамның жұмысы және адам оны төмендете алады.

2. 3 Санитарлық нормалар және шуды қорғаудағы іс-шаралар. 

Жобаны құрастыру кезінде біз шудың тұрғын үйлердегі, орта білім беретін мекемелердегі санитарлық нормаларымен таныстық. Есесінде  шу мәселесі көптеген елдерде шындап колға алған,  ал кейбіреуінде белгілі шараларды қолданған.

Шу қорғанысы- өндірісте, транстпортта, азаматтық және өнеркәсіптік құрылыс саласындағы дыбысты төмендету жөніндегі іс-шаралар. Дөңгелекті-рельстік көліктергі кейбір елдерде техникалық шуды төмендету тәсілі қолданылады бұл: дыбыс өткізбейтің дөңгелекті блендтерді ауыстыру.

Қалаларда  жасыл алаңдарды көбейту қажет, әсіресе жанданған автомагист-

ральдарда шуды төмендетеді және қоршаған ортаны химиялық ластанудан қорғайды.

Дыбыс өткізбейтін асфальт-  арнайы асфальт тротуарлар шуды азайтады және шу сіңіру салдарынан асфальт кеуектілігі жоғарлайды, жарамсыз объект  26% құрайды(қарапайым тротуарлар, шамамен 6% құрайды). Мұндай асфальтті Германияда қолданғаннан  кейін  жолдағы щу деңгейін 4-6 дБ төмендетті.

Жолдардағы  ағаштар мен бұталарды отырғызу – экологиялық тұрғыдан  ол дыбыс өткізбеудің  ең жақсы тәсілдерінің бірі болып табылады. Сауатты құрылған жасыл екпелерді отырғызу жоспары ( яғни  барлық талаптарын сақтай отырып: 1-ші қабаттағы  ағаш-бұта өсімдіктері 1,5 метржоғары емес, 2-ші қабаттағы өсімдіктер биіктігі 3 м және 3-ші екпелердің биіктігі 3 м) бұл дыбысты төмендететіні дәлелденген. Жол бойындағы көп километрге созылған жасыл ірге бекер емес, ол елді мекендерді өтіп жатқан көліктердің дауысынан қорғайды.

Сонымен қатар тиімді әдістердің бірі жобалау процесіндегі шуды жою немесе төмендету. Шуды төмендету үшін автомагистральдарды  тұрғын үйлерден алыс салынуы тиіс. Ішкі көздер есебінен үй-жайларына  енетін шу деңгейін төмендету, ұтымды орналасу ,жылжыту (қабырғалар, төбе және қабат), санитарлық және құрылыс жабдықтардағы шу деңгейі.

Ұйымдастыру шаралары, түрлі шу көздерін пайдалану уақытын алдын алу және реттеуге  бағытталған.Көшелер мен аулаларды , қоқыс және қар тротуарларын  тазалау, 7:00 бұрын басталмауы тиіс және 23 сағатқа дейін аяқталуы қажет.

Әкімшілік шаралар маңызды рөл атқарады.

Оған көшедегі көлік қозғалысын шектеу, жүк және жеңіл көліктердің белгілі бір көшеде дауыс зорайтқыштардың шуын шектеу және дыбыс сигналдарын ретке келтіру

Жобаның авторларының аңықтауы бойынша қазіргі кезде дыбысты оқшаулау үшін  бірқатар арнайы материалдар мен технологиялар бар.Бұл құрылғы құбылмалы, дыбыс өткізбейтін төбемен, дыбыс өткізбейтін қабырғадан және дыбысқа төзімді құрылымды қабаттан тұрады.

Барлық әдістер жеткілікті жоғары тиімділігі бар, бірақ арнайы материалдар мен монтаж жұмыстарын және  үлкен қаржы шығындарын талап етеді. Бірақ кейде қымбат дыбыс өткізбейтін технологияларға жүгінбей ақ, шуды көршілер арқылы төмендетуге де болады. Тек қана кейбір кұрылыстық кемшіліктерді ғана жою керек.

Дербес тәжірибеде қолданылуы мүмкін жеткілікті тиімді шаралар бар. Төмендегі ұсыныстардың карапайымдылығына қарамастан, олардың орындалуы қарапайым панельді үйдің акустикалық жайлылығын жақсартады. Мысалы:

   1.Электрлі тоқ. Пәтер арасындағы қабырғаға орнатылған электірлі тоқ көрші үйдін шуының енуінің ең ықтимал жолдарының бірі болып табылады. Бұған жай ғана құлақты тақап көз жеткізуге болады. Өндірістегі темірбетонды қабырғаларда алдын ала электр құралдарды орнату үшін тесіктер жасалынады. Содан кейін құрылысшылар екі көршілес пәтердердің тоқтарын бекітіп, жай ғана өткізгіш каналды қалдырады, осының арқасында шу кедергісіз сіздің пәтеріңізге енеді.

2. Жылыту жүйесінің тіреуіштері және сумен жабдықтау. Құрылыс нормаларына сәйкес жылу мен су құбырлары қабат аралық жабындарда оқшауланған діріл манжеттерінің көмегімен салынуы тиіс. Бұл үшін жабындағы металды құбыр басқыштың диаметірінен үлкен болуы тиіс. Екі құбырлар арасындағы алшақтық жанбайтын, дыбыс жұтатын материалмен және герметикпен толтырылуы тиіс. Іс жүзінде ол көбінесе орындалмайды. Құрылысшылар ұяларды бітемей оларды минералды мақтамен жабдықтап, немесе жай ғана жеңді пайдаланып, цемент ерітіндісімен төбені тікелей тік құбырмен қосады.Кейін көп жылдық қолданыстан кейін құбырмен жабылған плита арасында көп ұзамай саңылаулар пайда болады. Астындағы және үстіндегі көршілердің шуы сіздің үйіңізге саңылаулар арқылы кедергісіз енеді. Кейбір кездерде осы саңылаулар арқылы жағымсыз иістерде өтіп кетеді.

    3.Терезе. Терезе арқылы пәтерге тек көшедегі көліктік шу ғана емес, көрші пәтердегі музыкалық  орталықтың дыбысы да енеді. Бұрынғы ағаш терезелерді темір-пластикалық терезелерге ауыстыру   конструкциясы бұл мәселедерді шеше алады, бірақ көбінесе ескі терезенің ауыстырылуы  одан да жоғары нәтижеге жеткізеді. Бұрынғы ағаш терезелердің орнына металды-пластикалық терезеге ауыстырғанан кейін үй ішіндегі дыбыстар аңық естіле бастайтының атап өткен жөн. Бұл көше шуының жоғалуынан туындайды.

Шудан қорғану үшін осы ұсыныстарды ұсынады:

1.Жолдарды жерастында салу немесе оларды арнайы құрылғылармен жабу.

2. Үйді салар алдында теміржол мен көліктердің орналасуын есептеу қажет.

Мұндай темір жолды бойлық осіне тұрғызылған тұрғын үй ғимараттарының санитарлық-қорғау аймағы кем дегенде 200 м, ал көпір- 300м  арақашықтықта орналасуы қажет.

3. Жасыл желектерді шуды төмендету үшін қолдану қажет. Қарапайым жазғы жапырақ жамылғысы және қыс айындағы талдардағы үлкен емес қарлы қабат -көше шуынан жақсы қорғаныс. Ең үздік үнсіздік қамқоршысы шырша болып табылады, бірақ ол ауа ластануына қарсы тұра алмайды.
4. Шулы көшелердегі терезені шыңылаған кезде50-ден астам дБ құрайтын орташа дыбыс қысқарту индексін бар оқшаулағыш терезе құрылымын пайдаланыңыз.
5. Көлікте дыбыс жұтатын материалдар қабырғаларда, тартпаның түбінде және қозғалтқышта орналасқан. Бұнын нәтижесінде көлік ішіндегі шу төмендейді және қоршаған ортадағы шуды да.

3кесте. Дыбыстық қысымның рұқсат етілген деңгейі, дыбыс деңгейі, тұрғын аудандардағы  тұрғын үй және қоғамдық ғимараттардағы ең жоғарғы дыбыс деңгейі. 

Жұмыс түрі және орны	Дыбыстық қысымның деңгейі дБ, геометриялық орташа жиілігі Октавия жолақтарда, Гц									Баламалыдыбысдеңгейі (дБА)	Ең жоғары дыбысдеңгейіLAmaks, дБА
	31,5	63	125	250	500	1000	2000	4000	8000
Сынып бөлмесі, оқу бөлмесі, мұғалімдер бөлмесі, мектеп аудиториялары және басқа оқу бөлмелері, конференцзал, оқу бөлмесі кітапхана	79	63	52	45	39	35	32	30	28	40	55
Тұрғын үй пәтері, демалыс орталықтарының бөлмелері, пансионаттар, мүгедектер мен қаттар үйі, мектеп- интернаты мен балабақшалардағы жатын бөлмелер	79 72	63 55	52 44	45 35	39 29	35 25	32 22	30 20	28 18	40 30	55 45

 3 Тәжірибелік-эксперементтік жұмыс бойынша шудың адам ағзасына тигізер әсері 

3. 1 Шудың деңгейін аңықтау бойынша микрозерттеу

Эксперименттік жұмыс №29орта мектеп базасында 2016-2017 оқу жылдар аралығында жүзеге асырылды .

Тәжірибенің мақсаты– білім мекемелеріндегі шудың деңгейін және оқушылардың есту өткірлігін аңықтау.

Тәжірибелік-эксперементтік жұмыстың міндеттері:

• зерттеужоспарынәзірлеу;
• диагностикалық өлшемдерді жүргізу;
• шыққан нәтижені талдау;

№1 микрозерттеу.

       Мақсаты: мектептегі сабақ кезінде және үзіліс уақытындағы шудың деңгейін аңықтау.

Бұл үшін біз Шу өлшегіш Октава 110А  құралын қолдандық. Ол адамға өндірістегі, транспорттағы, тұрғын және ортақ мекемелердегі әсер ететін дыбыстарды өлшейді. Құрал сонымен қатар көліктің шу сипатын, дыбысты өлшейді, дыбыстың қуатын аңықтайды, үй-жайларды аттестаттайды.

Октава -110А 1 класты ГОСТ 17187 , МЭК 60651/60804  және МЭК 61672-1 шу өлшегіші  болып табылады. Кіріктірілген Октавия және 1/3 октавиялы сүзгіш аспап  ГОСТ 17168 және МЭК 61260 бойынша 1 класты қанағаттандырады.

Өлшемдер нәтижесі келесі шу деңгейін көрсетті:

Қабат	Шу деңгейі, дБ	Мектепте санитарлық нормаға сәйкес рұқсат етілген деңгей  –  55дБА
1 қабат	53	нормаға сәйкес
2 қабат	78	рұқсат етілмеген деңгей
3 қабат	56	нормаға сәйкес
4 қабат	80	рұқсат етілмеген деңгей

Қорытынды: 1,3 қабаттағы шу деңгейі рұқсат етілген. 2,4 қабаттағы шу рұқсат етілмеген деңгейге сәйкес. Ұзаққа созылған жағдайда тітіргенгіштік, шаршағыштық, бас ауруы, есту жолының төмендеуі сияқты  әсерлерді туғызуы мүмкін.

№2 микрозерттеу.

Осыдан басқа, осы жұмысты орындай отырып, біз 9 сынып оқушыларының  есту өткірлігін тест арқылы тексердік.

Есту өткірлігі– құлақпен қабылданатын  төменгі  дыбыс қаттылығы. Қалыпты есту деп, сағат тықылы орта есеппен алғанда 10-15см арақашықтықта естілуі.

Тест “ Есту жолының өткірлігін аңықтау ”

Құрал-жабдықтар: механикалық сағат, сызғыш.

Жұмыс реттілігі:

1.Сағатты құлағынызға дыбысты естімегенше  жақындатыңыз. Сағатпен құлақ арасындағы арақашықтықты см арқылы өлшеңіз.

2.Сағатты өзіңізге жақындап дыбыс жоғалғанша  алшақтатыңыз. Сосын сағат арасындағы арақашықтықты аңықтаңыз.

3.Егер мәліметтер сәйкес келсе, онда баға үшін есту арақашықтығын орта есеппен екі арифметикалық қатынасынта алу қажет.

4 кесте. Тест нәтижесінің бағасы:

№ Сыналушы	L1, см	L2,см	(L1+L2)/2	Нәтижесі
№1	7	9	8	Нормадан төмен
№2	12	10	11	норма
№3	9	12	10,5	норма
№4	13	12	12,5	норма
№5	9	12	10,5	норма
№6	10	14	12	норма
№7	8	9	8,5	Нормадан төмен
№8	14	17	15,5	Нормадан жоғары
№9	9	9	9	Нормадан төмен
№10	13	15	14	норма
№11	10	11	10,5	норма
№12	15	13	14	норма
№13	8	9	8,5	Нормадан төмен
№14	12	11	11,5	норма
№15	12	13	12,5	норма
№16	13	12	12,5	норма
№17	16	12	14	норма
№18	10	12	11	норма

№19	11	12	11,5	норма
№20	9	7	8	нормадан төмен
№21	12	12	12	норма
№22	13	14	13,5	норма
№23	15	12	13,5	норма
№24	16	13	14,5	норма

 Қорытынды : 24 қатысушының ішінде 79,2%  жақсы естиді; 20,8 %-есту жолы төмен. Әрбір 5-ші  8 сынып қатысушының естуі нормадан төмен.

№3 микрозерттеу.

Бөлме гүлінің әртүрлі музыка қою арқылы олардың өсуін зерттеу.

Мақсаты:  гүлдің жағымды музыканы есту барысында өсу деңгейін аңықтау.

• Шу, тұрақты шудың әсері;
• Гүлдің жағыдыяғни классикалық музыка қою арқылы өсуін бақылау ;

Музыка-белгілі бір биіктегі дыбыстардан тұратын , адамға сазды  әуенмен әсер ететін дыбыстық көркем бейнеге негізделген өнер түрі. Біз сонымен қатар музыканың адамға әсерін анықтай отырып,

Классикалық музыка мен рэптің әсерін зерттедік.

Классикалық музыка-адамның ойлау қабілетін едәуір арттырады, жүйкесін тыныштандырады. Сонымен қатар қан тамырлар жүйесіне жақсы  әсер етеді. Сондықтан біз тыңдармандарға не бір әдемі классикалық туындыларды есеп шығарғанда тыңдаса жақсы көмектеседі деп ойлаймыз.

                                                    Музыка

Әсем-сәнді ән (әуен) көнілді көтереді, бойды сергітеді. Шет елдің психологтарының зерттеулеріне сүйенсек, әсем-сәнді әндер мен әуендер, әсіресе классикалық жанрдағы туындылар адамның ойлау қабылетің едәуір арттырады, жүйкесің тыныштандырады

«Музыка ұлтқа бөлінбейді» дейміз. Иә, біз кез келген елдің музыкасына құдды бір ана тілімізде тыңдап отырғандай құмарта құлақ тосамыз. Ондағы тылсам күш жүрек түкпіріне терең бойлап, саз сиқырына қалай арбалып қалғаныңды сезбей қаласың. Музыка жан-дүниемізді өзге бір әлемге жетелеп, сезім пернелерін дәл басады. Әсем  әуен ой-қиялымызға қанат бітіріп, көңіл сарайына нұрын төгеді.Бірақ  музыканың пайдалысы да зияны да бар. Мысалы классикалық музыкалар пайдалы. Ол ақыл ой жұмысын артыруға көмектеседі.

Микрозерттеу №4.

Ақтау кентіндегі поликлиниканың дәргері-отолоренгологы ейтхан Тілейханмен сұхбат жүргізілді.

Мақсаты: есту жолының себептерін анықтау.

Сұрақтары:

1. Қандай факторлар естудің төмендеуіне әкеледі?
2. Ақтау кентінде қанша адамда есту жолының төмендеуі бар?
3. Кәрілік езге дейін жақсы есту жолын қалай сақтап қалуға болады?

Сұхбат кезінде есту жолының төмендеуін келесі факторлар тудыратының анықтады:

• Тұрақты шудың әсері;
• Отбасылық керендік және есту, жоғалту;
• Бас пан мойынның туа біткен анатомиялық ақаулары, көбінесе құлақ жүрекшесі, жоғарғыерінмен қатты таңдайдың жарықшақтары;
• Эпидемиялық менингит;
• Әртүрлі ауруларды емдеу үшін қолданылатын дәрі-дәрмектер;

Саңыраулыққа толығырақ тоқталсақ.

Саңыраулық- есту жолының төмендеуі, ол кезде жақын арадағы әңгіменің өзін есту қиынға соғады.

Саңыраулықтың деңгейі әртүрлі болады. Кейденауқас тек құлақтың қасындағы қатты айғайды естиді, басқа жағдайда ол 3-4м арақашықтықтағы сөйлеу тілін ңана естиді, бірақ сыбдырды мүлдем естімейді.

Саңыраулық бірнеше деңгейд іажырата алады:

1. деңгей. Науқас тек ерекше жағдайларда айтылған сөзді қабылдамайды (бөтен шу, бұрмалаутіл).
2. деңгей.Қарапайым жағдайда түсініксіз тілді қабылдау немесе бірнеше рет қайталанған сөзді қабылдау.
3. деңгей. Тілдік қарым –қатынастағы қиындық. Осы деңгейдегі саңырау адам қатты дыбысталған сөзді тек құлақтың қасында немесе есту аппаратына жүгініп қана ести алады.

Саңыраулық көбінесе балалық жастан дами бастайды. Денсаулық сақтау қызметкерлерінің айтуынша, мектептердегі жалпы оқушылар санының 6% саңырау.

Микрозерттеу №5.

Плеермен би кеше жастар үшін аса қауіпті. Скандинав ғалымдарының тұжырымдауынша , әрбір бесінші жасөспірім нашар естиді, дегенмен олар мұны білмейді. Тасымалданатын плеерлерді көп қолдану және би кешінде көп уақыт өткізу осының бір себебі. Әдетте би кешінің шу деңгейі 80-100 дБ құрайды, дала шуымен  немесе 100 м ұшатын турбореактивті тікұшақпен салыстырғанда. плеердін дауысы  100-114 дБ құрайды. Сау барабанды перфорация зақымданусыз 110 дБ құрайтын плеерді 1,5  мин аралығында тасымалдай алады.

 Жұмыстың мақсаты: қанша оқушыда плеер бар екенін аңықтау.

Жұмыстың барысы:

Біз мектепшілік 5-11 сыныптар аралығында сауалнама өткіздік. Плеер, ұялы телефондармен құлаққаптардың қанша адамда бар екенін аңықтадық. 168 адамның ішінен, 65 адамда плеер бар, яғни 69% -да. Диаграмманы қараңыздар.

№2 диаграмма. Сыныптар бойынша плеердің саны.

0

2

4

6

8

10

12

14

5

6

7

8

9

10

11

№3 диаграмма. Проценттік қатынас. 

61%

39%

плеері

жоқ

плеері

бар

Қорытынды: біздің мектеп қатысушыларының 39 %-ы, тұрақты түрде плеерді қолданғандықтан, 30 жасында есту қабілетінің төмендеуін байкауы мүмкін.

№5 микрозерттеу.

9 сынып оқушыларына келесі сұрақтарды қосатын сауалнама ұсынылды:

1. Сіз қандай музыка бағытын қалайсыз?	Рок -28%, Рэп-54%,                    Поп-15,4%, клас.муз.-2,6%
2. Сіз сабақ оқығанда музыка  қосасызба?	Иа-51%. Жоқ-38%.                    Кейде-11%
3. Музыканы қалай тындағанды қалайсыз (калонка арқылы немесе құлаққап )?	Динамика – 61,5%,                             Құлаққап – 5,2%,                                       Әр кезде әрқалай – 33,3%
4. Бөтен шу сізді тітіркендіреме?	Иа- 61,5%. Жоқ – 20,5%. Кейде– 18%.
5. Сіз қоршаған шудан бөгеле аласызба?	Иа – 69,2 %. Жоқ – 23%. Кейде – 7,8%
6. Сіз мұғалімнің түсіндірген сабағына назар аудармайтың кездер болама?	Иа – 59%.  Жоқ – 20,5 %. Кейде – 15,5%
7. Сіз қатты әрі мазасыз шуда көз іле аласызба?	Иа– 74,4%. Жоқ – 25,6%
8.Сіз оятқыштың даусына оянасызба?	Иа  – 74,4%. Жоқ – 20,5%.            Кейде  – 5,1%
9. Қаладағы шу деңгейі үнемі жоғарлайды.Бұның соңы қайғылы болатыны жайлы ойланасызба?	Иа  – 33 %.      Жоқ  – 67%.

Қорытынды:

Нәтижелер көңіл толтырарлық емес. Тоғызыншы сынып оқушыларының көбісі ауыр музыка тындайды, ол көбінесе құлақ перфонциясын тітіркендіреді. Ең жағымды әуен өкінішке орай соңғы орында. Өйткені оқушылардың көбісі сабақ орындайтын уақытта музыка тындайды, онда ақыл-ой жұмысының сапасы төмендейді.

Оқушылардың көбісі музыканы колонкалар арқылы естиді ол дұрыс, өйткені дыбыс таралып, құлаққаптарға қарағанда жақсы әсер етеді.

Фондық шу тітіркенуі негізінен адам темпераментімен байланысты.Жартысынан астамы өте жиі «жиегінде»  болады.

Сіз сабақта мұғалімнің берген түсінігін қабылдамайтын кездер бола ма?

Егер адам бірнарсе жайлы ойланса, ол өзінің айналасындағы болып жатқанның бәрін қабылдауын тоқтатады- «аспанда қалқиды». Жоқ деп жауап берген адамдар мұқиат болады.

Сіз қатты , мазасыз шуда ұйықтай аласыз ба? Қатты шаршаған адам айналасына назар аудармайды. Азшылығы-эмоционалды және ширақ адамдар.

Сіз оятқыштың дауысынан оянасызба?  Бұл жерде есту маңызды рөл атқармайды. Жай ғана ұйқы уақытында біреудің миы басқаларға қарағанда қаттырақ өшеді.

Сіз қаладағы тұрақты шу деңгейі өкінішті жағдайға әкеп соғатыны жайында ойланасызба? Өкінішке орай адамдардың көбісі  бұл маңызды мәселе жайында ойланбайды. Бірақ біздің ойымызша олар жасы келе оның  маңызын түсінеді.

2.2. Оқушыларды шудан қорғану жайында ұсыныстар

Ақтау кентіндегі №29 мектептің ұлдары мен қыздары, егер сіздер жас кезінізде қарт адамдардікіндей естуді, саңырауқұлақтықты, бас ауруы,  депрессия, гипертония,жүрек-қан тамырлары жүйесінің ауруларын  қаламасаныз, біздің кеңестерге құлақ түрініз.

1.Қоңырау кезінде өте қатты сөйлеменіз.

2. теледидар мен музыкалық орталықтарды қатты қоспаныз.

3.Келесі уақытта музыканы құлаққап арқылы тындаманыз, әйтпесе жасыныз келгенде есту аппаратын қолданасыз.

4.Би кешінде акустикалық колонкалардан алшақ тұрыныз.

5. Демалыс күндері табиғат аясында демалыныз.

6.Егер сіздің болашақ мамандығыныз шулы өндіріспен байланысты болса,  дыбыстан қоғайтын құлаққапты немесе құлақ тыққыштарды қолданыныз.

7.Өзініздің болашақ үйінізді дыбысөткізбейтін құралдармен жасыл ауданмен қоршаныз.

8.Естуі төмен адамдармен төзімді болыңыз.

ІҮ Қорытынды 

Жобаны жүзеге асыру барысында біз шудың  қасиеттері мен сипаттамаларын зерттедік. Бұл жерде  дыбыстың физикалық түсінігі, дыбысқа қатысты  құбылыстар (акустика, дыбыстың дірілі) тақырыбтары қарастырылды.

Шу – түрлі дыбыс  күшімен жиілігінің ретсіз қоспасы. Тұрмыстық шуда түрлі жағымсыз, қажетсіз дыбыс немесе тыныштықты бұзатын дыбыстар тіркесімі,адам ағзасына тітіркендіргіш немесе патологиялық әсерлерді туғызады.

Шудың адам ағзасына әсері. Шудың адамға тигізер әсері әртүрлі. Кейбір адамдар шуға төзімді, ал кейбіреулер шу көзінен бас тартып  тітіркенгіштік әсерін туғызады.Шу психологиялық бағалау негізінен қабылдау тұжырымдамасына негізделген, одан үлкен маңызы шу көзіне ішкі өзгерістер орнату болып табылады. Бұл шудың  жағымсыз қабылданатының анықтайды. Көбінесе адамның өзі шығаратын шу , оған бөгет болмайды, сол кездегі үлкен емес көршілерден  немесе кейбір басқа көзден туындаған шудың  тітіркендіргіштік әсері бар.Мұнда шу сипаты мен жиілігі маңызды рөл атқарады.

Шуды сезінуге мүмкіндік беретін жалғыз орган ол- құлақ. Бірақ адам құлағы, басқа органдар сияқты қорғауға мұқтаж, бұл жағдайда- шулық ластанудан қорғану. Шу біздің ағзамызға білінбей зиян келтіреді, шудың бізге тигізер әсерін біз көре алмаймыз. Тарихта өткізілген фактілер бойынша, адамдар ерте кезден бастап  шудың зиянды екенін біліп, оны жою үшін түрлі амалдарды қолданғаның түсінуге болады. Бұл жұмыста сонымен қатар шудан қорғану және  шулық ластануға жүргізілген күрес әдістері жазылған.

Ғылыми-зерттеу болжамдарының  эксперименттік тексерісі расталды.Біз келесі қорытындыларды шығардық:

1.Шамадан тыс шу – басты проблемалардың бірі. Оның адам ағзасына тигізер зиянды әсері білінбей жүзеге асырылады. Организмдегі бұзылулар бірден аңықталмайды. Сонымен қатар адам ағзасы шуға қарсы тұра алмайды. Шудың әсерінен есту қабілетінің төмендеу себебі оның негізін жүйке жүйесінің атрофиясы құрайды. Заманауи  медицина жоғалған немесе өлген  жүйке жасушаларын қалпына келтіре алмайды.

2.Гигиеналық заттар кезінде жайлы акустикалық дыбыс деңгейі 60 дБ болып саналады, жүйке жүйесіне 50-60 дБ шу зиянды болып саналады, ал 80 дБ жоғары максималды жайсыздық облысы басталады. Тіпті төмен деңгейлі көлем  зейінді шоғырландыруға, ақыл-ойдың жұмыс істеуіне кедергі жасайды.

3.Өзінді шудан толығымен алшақтату мүмкін емес, бірақ біз өзіміз оның өзімізге және қоршаған ортаға тигізер әсерін азайта аламыз.

4.Өзін мектептегі қажетсіз дыбыстардан қорғау үшін қоңырау кезінде айғайлау және музыканы бар дауысына қоюдың қажеті жоқ.

6.Далада құлаққапты қатты қосуға болмайды, себебі қазірдін өзінде музыка қосылып тұрғандықтан  ол рұқсат етілген нормадан асып түседі.  Ақыл-ойды талап ететін жұмыстан кейін ешқашанда қатты музыканы қосуға болмайды, себебі оның даусы шаршаған миға кері  әсер етіп, жаңадан еңген мағлұматтар жоғалып кетуі мүмкін.  Классика мен джаз керісінше  материалды ұйымдастыруға және  жұмыс кезіндегі мағлұматтар   жақсы қабылданады.

Оқушылар өзінің денсаулығына ұқыпты қарайтына және мүмкіндігінше шудың зиянды әсеріне  аз ұшыратына  біз үміттенеміз.

Біздің жұмысымыз аяқталған жоқ. Келешекте біз қысыммен пульсті аңықтап, оқушылардың рок және классикалық музыканы тындағаннан кейін ақыл-ой жұмысын екі топ бойынша орындауын ұсынамыз.

Ұсыныстар:

1. Мектептегі қоңырау үніні жай классикалық музыкамен не қазақ күйлерімен ауыстырса;

2.Пәтердегі шуды төмендету үшін дыбыс өткізбейтін есік пен терезелер жасалынса, сонымен қатар үйді дыбыстан оқшаулау жұмыстары жасалынса;

3. Құлаққаптарға даусын белгілі бір шектеуден асырмайтын аппарат қойылса;