Тақырыбы:
«1916 жылы Торғай көтерілісінде қолданыста болған қару-жарақтар сипаты»
Пікір
1916 жылғы көтеріліс қазақ тарихында кеңінен орын ала білген оқиға.Ғылыми жұмыстың мақсаты 1916 жылы орын алған А.Иманов пен А.Жанбосынұлы бастаған көтерілісте қолданған қару-жарақтар сипаты жайлы шолу түсінік беру Осы тақырыпты зерттеуде оқушылар әр түрлі тарихи еңбектерге, ақпараттарға сүйене отырып ғылыми жұмысын жазды. Бұл ғылыми жұмыста оқушылар өз мақсатына жете алды деп ойлаймын. «1916 жылы Торғай көтерілісінде қолданыста болған қару-жарақтар сипаты» ғылыми жұмысы кең көлемдегі материалдармен жазылған. Ақбидай Алтынай үлкен жауапкершілік, ізденімпаздылық, табандылық, белсенділік көрсетті.
Сын –пікір
«1916 жылы Торғай көтерілісінде қолданыста болған қару-жарақтар сипаты» атты ғылыми жоба тақырыбының өзектілігі, осы көтерілісте сарбаздардын жеңілу себебін табу, болып табылады. Оқушылар ізденіс барысында, негізгі мәліметті тарихи деректер мен монографиялық зерттеулерден алған, тарихшылар арасында осы жайында қалыптасқан пікірлерді көрсете білген.
Жалпы, 1916 жылғы қөтеріліс жайында, Орта Азиялық көтеріліс деген сипатқа ие болу себебін анықтаған.
Сонымен қатар, жұмыстын мақсаты ретінде, көтерілісте қолданған қару-жарақтардын сипаты, деген мәселені талқылау барысында, көптеген зерттеулерді келтіріп, сол кездегі жасаған қару түрлері мен қару жасау қолданған әдістерді келтіре білген. Қостанай облысының мұражайларынан, осы көтерілісте қолданған қару түрлерінің суреттерін көрсеткен.
Торғай көтерілісінің ұйымдастырушылық ерекшелігін көрсетіп, А.Иманов пен Ә. Жанбосыновтын тарихи үлесін жақсы анықтаған, көтеріліс барысында жасалған іс-шараларды, тарихи деректерден нақты алған.
Ғылыми жоба қойылған талаптарға сай, 2 тарау мен 4 тақырыпшадан тұрады. Алдына қойған мақсатына толық жетіп отыр.
Келесі айналымдағы сайысқа жіберуге сай.
Мазмұны: Аннотация Кіріспе………………………………………………………………………………………………………….3
I-бөлім. 1916 жылғы көтеріліс жайында тарихи деректер не дейді?………4-10
Ресей империясында 1916 жылғы көтеріліске қатысқан халықтар жайында тарихшылар пікірі……………………………………………………………………………………..4-7
1.2 А.Жанбосынұлы, А Иманов- Торғай көтерілісінің басшылары ретінде жасаған ұйымдастырушылық іс шаралары…………………………………………………8-10
II-бөлім. 1916 жылғы Торғай көтерілісіндегі қару-жарақтар……………….11-17
2.1. 1916 жылғы көтерілісте А.Иманов сарбаздарының шайқас тактикасының түрлері…………………………………………………………………………………………………….11-13 2.2. 1916 жылғы көтерілісте қолданған қару түрлерінің сипаттамасы…………………………………………………………………………………………….14-17
Қорытынды………………………………………………………………………………………………..18
Пайдаланылған әдебиеттер………………………………………………………………………..19
Аннотация
«1916 жылы Торғай көтерілісінде қолданыста болған қару-жарақтар сипаты» атты ғылыми жобаның өзектілігі, тәуелсіз мемлекетке айналу жолында өзінің ойып тұрып орнын алды. Оның жеңіліс табуына бірден бір себеп – қару-жарақпен жеткілікті қамтамасыз етілмеу болып табылады. Авторлар сол себептен, жобаның мақсаты ретінде – осы көтерілісте қоланданған қару-жарақтарға сипат беру жолында, көптеген тарихи деректер мен тарихнамалық монографияларды зерттеген, Торғай, Арқалык, Қостанай қаласындағы өлкетану мұражайларындағы экспонаттарды көрсеткен. Зерттеу 2 тараудан, 4 тақырыпшалардан тұрады.
Аннотация
К научному проекту «Характеристика оружия в Торгайском восстании 1916г». Основная идея и актуальность проекта состоит в том, что авторы пытаются выявить причины поражения казахских сарбазов, в восстании 1916 года. Соответственно и целью работы является – характеристика оружия восставших. В ходе исследования, были изучены исторические источники и монографические исследования по данной проблеме. Также, были взяты фотографии с музеев п. Торгай, г. Аркалыка и г. Костанай. Работа состоит из 2 разделов и 4- подпунктов.
Annotation
To the scientific project «Characteristics of weapons in the Torgai uprising of 1916». The main idea and relevance of the project is that the authors are trying to identify the reasons for the defeat of the Kazakh sarbaz in the 1916 uprising. Accordingly, the purpose of the work is to characterize the weapons of the rebels. During the research, historical sources and monographic studies on this issue were studied. Also, photographs were taken from the museums of the settlement of Torgai, the city of Arkalyk and the city of Kostanay. The work consists of 2 sections and 4 sub-items.
Кіріспе
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс отаршылдық езгіге қарсы бағытталды. Сол себептен де, бүкіл Қазақстан аумағын қамтып, ұлттық мемлекетті сақтау үшін талпынған ең ірі көтеріліс ретінде төл тарихымызда сақталды.
Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт – азаттық қозғалысы Ресей империализімі дағдарысының бір көрінісі еді. Бұл қозғалыс Ресейдегі азаттық күресінің жалпы тасқынына ұласты . Ол империядағы саяси және әлеуметтік дағдарыстың одан әрі асқына түсуіне себепші болды, әскери феодалдық және әскери отаршылдық басқару жуйесінің іргесін шайқатты .
Ғылыми жобаның өзектілігі: 1916 жылғы көтеріліс тәуелсіз мемлекетке айналу жолында өзінің ойып тұрып орнын алды.Ауыр жолда адамзат басынан қандай қиындықтар өтпеді?! Бұл көтеріліс сол үлкен жолдың бір кішкене тарауы ғана. Бүкіл Орта Азияны қамтыған көтеріліс жеңіліс тапқанымен, ол үшін талмай еткен батыр тұлғаларымыз ешқашан жадымыздан өшпейді.Оның жеңіліс табуына бірден бір себеп – қару-жарақпен жеткілікті қамтамасыз етілмеу болып табылады. Тақырыбымыздың негізігі идеясы да осында жатыр. Қару- жарақтардың 1916 жылғы көтеріліс кезінде алған орны жайлы түсіндіріледі. Ғылыми жобаның мақсаты: тарихи деректер мен тарихнамалық зерттеулер арқылы, 1916 жылы орын алған А.Иманов пен А.Жанбосынұлы бастаған көтерілісте қолданған қару-жарақтар сипаты жайлы шолу түсінік беру. Міндеттері:
- Көтеріліске жалпы шолу жасау, оның негізгі сипатын көрсете білу;
- 1916 жылғы көтеріліс жайында жазған тарихшылардын зерттеулері мен тарихи деректерді қарастыру;
- 1916 жылғы көтерілісте қолданылған дәстүрлі және заманауи қару жарақтармен танысу;
Практикалық маңызы: Тарих сабақтары мен факультатив тақырыптарында 1916 жылғы көтерілісті терең меңгеруге болады және жобада келтірілген деректер мен тарихнамалық зерттеулердін ұлесі мол
- 1916 жылғы көтеріліс жайында тарихи деректер не дейді?
- Ресей империясында 1916 жылғы көтеріліске қатысқан халықтар жайында тарихшылар жайында тарихшылар пікірі
1916 жылғы Орта Азия көтерілісі – бұл Ресей империясының Орта Азия иеліктеріндегі мұсылман тұрғындарының орыс қоныстанушыларына және орталық үкіметке қарсы, еңбек жұмылдыруынан туындаған және ұлтаралық шиеленіспен күрделенген қарулы көтерілісі.
Көтерілістің басталуына бірден-бір түрткі 19-дан 43 жасқа дейінгі ерлерді алдыңғы қатардағы аудандардағы тыл жұмыстарына тарту туралы жарлық болды. Көтерілісшілердің наразылығына үкіметтің жерді иемденіп, оны орыс қоныс аударушыларының меншігіне беруі, кедейлік, казактардың қарулы отрядтарымен және жаңа қоныс аударушылармен қақтығыстары, байырғы тұрғындардан малдың зорлық-зомбылық реквизиті себеп болды. Жергілікті дінбасылар өз уағыздарында да орталық биліктің саясатына халықтың наразылығын тудырды.
Бұл көтерілістін алдын ала болуын болған оқиғалар арқылы болжалауға да болады, себебі – 1916 жылға қарай 19 ғасырдың екінші жартысында крепостнойлық режим жойылғаннан кейін басталған орыс қоныс аударушыларының қоныс аударуынан туындаған көптеген әлеуметтік, жер және ұлтаралық қайшылықтар Түркістан мен Дала губернаторлығында жинақталды. Қоныс аудару толқынының алдында бірқатар жер және заңнамалық реформалар болды. 1886 жылы 2 маусымда және 1891 жылы 25 наурызда «Түркістан өлкесін басқару туралы ереже» және «Ақмола, Семей, Семиреченск, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы ережелер» қабылданды, оған сәйкес осы аймақтардың жерлерінің көп бөлігі Ресей мемлекетінің меншігіне өтті. Жергілікті тұрғындардан әр отбасына шексіз пайдалану үшін 15 соттық жер учаскесі бөлінді.
1906-1912 жылдары Столыпиндік аграрлық реформаның нәтижесінде Ресейдің орталық аймақтарынан Қазақстан мен Орта Азияға 500000-ға дейін шаруа қожалықтары тасымалданды, оларға қазірдің өзінде игерілген жердің 17 миллион десятинасынан астам бөлінді.
Сондай-ақ 1914-1916 жылдары майдан қажеттіліктері үшін байырғы тұрғындардан ірі қара малды (пакет-жүк және ет-сүт) мәжбүрлі түрде реквизициялау болды. Ірі қара реквизицияланған (нарықтық құнның 1/10 бөлігі үшін). Патша өкіметі жүргізген малды реквизициялау жөніндегі әрекетті большевиктердің Азамат соғысы кезіндегі артық иемдену саясатымен салыстыруға болады.
1916 жылғы көтеріліс тек Қазақстанды ғана емес, сол сияқты Орта Азия мен Сібір халықтарын да қамтыды, оған дәлел: көтерілістің басталуының бірден-бір себебі император Николай II-нің 1916 жылғы 25 маусымдағы Бірінші дүниежүзілік соғыстың алдыңғы шептеріндегі аудандардағы тыл жұмысына 19-дан 43 жасқа дейінгі «шетелдіктерді реквизициялау» туралы жарлығы болды. Бұл шешім тек Орталық Азия тұрғындары мен мұсылмандарға ғана қатысты емес. Атап айтқанда, осы жарлықты орындау үшін 1916 жылы 30 маусымда Иркутск жергілікті бригадасының штабы Якутск округінің әскери қолбасшысы Н.Д.Поповтан «Якутск облысының Верхоянск, Среднеколымск, Вилюй аудандарында» 19-31 жасында «қаңғыбастар мен барлық тұратындарды» алуды талап етті. Попов шамамен болжам бойынша 20 мыңға жуық шетелдіктер шақырылатынын айтты. Оларды пароходтар 19 шілдеден 24 шілдеден 24 тамызға дейін жіберуі керек еді, бірақ 1916 жылы 17 шілдеде Якут губернаторы Де Витте «Якутск облысының шетелдіктерін белсенді армияның тылында жұмыс істеуге шақыруы жойылды» деп айтты. Якуттарды жұмылдырудан бас тарту Лена алтын өндіретін серіктестіктің петициясына байланысты болды .
Орталық Азиядағы халықтың наразылығына жерді әділетсіз бөлу, сондай-ақ мұсылман көшбасшыларын «Джиаурға» қарсы орыстарға қарсы қасиетті соғысқа шақыру себеп болды.
Тәртіпсіздіктер 1916 жылы 4 шілдеде Ходжанда басталды, онда полиция топталған тәжіктермен қақтығысып, жұмылдырылған тізімдерді жоюды талап етті. Осы тізімді жасау рәсімімен және армияға тек отбасылық емес және аз қамтылған адамдар шақырылатындығымен келіспеген жергілікті тұрғындар алғашқы кезде мұндай тізімді жоюды талап етіп полиция бастығының үйіне жиналды. Олардың талабы қабылданбады, содан кейін наразылық білдірушілер мен полиция арасында қақтығыстар болып, нәтижесінде ондаған адам қаза тауып, жарақат алды. Худжанд көтерілісінен кейін Орта Азиядағы орыс провинцияларының басқа қалаларының тұрғындары тәртіпсіздіктерге көтерілді. Ресми мәліметтер бойынша 1916 жылы шілдеде Самарқанд облысында 25, Сырдария облысында 20 және Ферғана облысында 86 демонстрация өтті.
Тәжікстанда көтеріліс «Ходими-Джамолак көтерілісі» деп те аталады.
1916 жылы 17 шілдеде Түркістан әскери округінде әскери жағдай жарияланды.
1916 жылы 11 тамызда қырғыз көтерілісшілерінің бөлімшелері Верный, Бішкек, Ташкент және Еуропалық Ресей арасындағы телеграф байланысын бұзды. Жеті өзенді ұлтаралық зорлық-зомбылық толқыны шарпыды. Дүнген жасақтары Пржевальск маңындағы орыс Иваницкое және Кольцовка ауылдарын ойып алды.
Көтерілісшілер орыс қоныс аударушыларының, казактардың және жұмысшылардың ауылдарын өртеп жіберді. Түркістан генерал-губернаторы және Түркістан әскери округінің қолбасшысы Алексей Куропаткин 1916 жылдың 16 тамызындағы соғыс министріне жолдаған жеделхатында: «Бір Пржевальск уезінде 6024 орыс қоныс аударушылар отбасы мүліктік қатынастарға ұшырады, олардың көпшілігі барлық қозғалатын мүліктерінен айырылды. 3478 адам із-түссіз жоғалып кетті ».
Бірқатар жерлерде, әсіресе Ферғана алқабында көтерілісті дервиш-уағызшылар ғазаватқа шақырды.Алғашқылардың бірі болып «кәпірлерге» қарсы «қасиетті соғыстың» басталғаны туралы хабарлаған Заамин ауылының бас мешітінің имамы Қасым-Қожа «Заамин бек» деп жариялады. Ол жергілікті сот приставы Соболевке қастандық ұйымдастырды, содан кейін ол «министрлерді» тағайындады және Обручево мен Урсатиевская бекеттеріне жорық жариялады. Жолда оның отряды кездескен барлық орыстарды өлтірді.
Дала өлкесінің генерал-губернаторы Николай Сухомлинов жергілікті тұрғындарды тыл жұмысына шақыруды 1916 жылдың 15 қыркүйегіне қалдырды, бірақ бұл аймақтағы көтерілісті тоқтата алмады. Жергілікті «Алаш» қозғалысының жетекшілері Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсыновтың халықты қарусыз халықты қатыгез репрессиядан құтқару үшін қарсылық көрсетпеуге шақыруы да көмектеспеді. Жергілікті тұрғындардың бұл басшылары бірнеше рет әкімшілікті жұмылдыруға асықпауға, дайындық шараларын өткізуге көндіруге тырысты, сонымен қатар ар-ождан бостандығын, «оқу жұмысын дұрыс тұжырымдауды», олар үшін интернаттар мен интернат үйлерін құра отырып, қырғыз және қазақ балаларын ана тілінде оқытуды ұйымдастыруды талап етті, газеттер. Сонымен бірге қырғыз және қазақ интеллигенциясының бірқатар радикалды өкілдері (Бокин, Ниязосков, Жүнісов) халықты қарулы қарсылыққа қатты шақырды.
Тарихшылар, осы көтерілістін кен ауқымды болғанын өз зерттеулерінде көрсетіп отыр, соның ішінде, М. Қойгелдиев осы оқиғаға арналған мақаласында былай деп жазған: -«Қоғамдық сананы дұрыс арнаға бағыттау, 1916 жылғы сұрапыл оқиғаны халық жанында сақтау үшін жасалған өте маңызды шара деп ойлаймын. Бұл көтеріліс – Ресей империясы құрамындағы елдерге, соның ішінде Орталық Азия халықтарына ортақ тарихи оқиға». Осыған орай тек қазақ зерттеуші-профессорлары ғана емес, көршілес елдің тарихшылары да оқиғаны зерттегені белгілі.
Қырғыз профессоры,Т. Әбдірахманов 1916 жылғы көтерілістің Қырғызстандағы себептерінің бірі орыс билігінің дінге қысымы болды деп санайды:- «….міне, осындай мазасыз уақытта тыл жұмылдыру туралы патша жарлығы шықты. Жарлықтың жаңалығы Рамазан айының уақытына сәйкес келді».
Белгілі қазақстандық тарихшы М. Қозыбаев өз зерттеулерінде, былай дейді:- «…ал негізгі қозғаушы күші ұлттық шаруалардың қалың тобы, сонымен қоса сол кезде туып келе жатқан жергілікті жұмысшы табының өкілдері, қолөнершілер, барлық топтарының өкілдері ұлттық езгіге қарсы азаттық күрес болды. Сонымен бірге көтерілістің ұлт-азаттық сипатта болу себебі, қазақ халқының, сондай-ақ демократияшыл зиялылардың жекелеген өкілдері қатысты. Күрделі және әртекті болған көтеріліс кең-байтақ өлке аудандарының көпшілігінде ұлт-азаттық сипатқа ие болды. Осы көтеріліске тек қана қазақтар емес сонымен қатар ұйғырлар, өзбектер, қырғыздар, дүнгендер және басқа да кейбір халықтардың өкілдері қатысқан ұлт-азаттық қозғалысы.».
Қорыта айтқанда, калай да болмасын, бұл көтеріліс алдын ала себетерімен белгіленгені мына дерек көзінде айтылып кеткен: «Лишенные скота и земли, бедняки шли не только на сельскохозяйственные работы в казачьи и переселенческие села. Часть бедноты сезонно или постоянно работала на предприятиях горнодобывающей промышленности, на строительстве железных дорог.»,-яғни халықты барлық жағынан қысымға алғаны өтірік емес.Берілген деректерге сүйенсек, қарапайым халық өзгеден бұрын тіпті өзін қамтамасыз етуі қиынға түскен. Көтеріліс шамамен осындай сипатқа ие болды, патша үкіметі басушы жақ болса, қалғаны бағынушы еді.Сондықтан КСРО тарихшылары да көтеріліс бір жағынан империя дағдарысының көрінісі ретінде, екінші жағынан қазақ халқының революциялық рухының белгісі ретінде қарастырылды.«Осы көтеріліс Ресейдің жұмысшы табы мен шаруаларының соғысқа және патша өкіметіне қарсы революциялық қозғалысымен ұштасты. 1916 жылғы көтерілістің басты мақсаты ұлттық және саяси азаттық болды», – деген пікір жергілікті ғалым Манаш Қозыбаевтың дерегінде де кездеседі.
- А.Жанбосынұлы А Иманов- Торғай көтерілісінің басшылары ретінде жасаған ұйымдастырушылық іс-шаралары
Торғай көтерілісі өз атауын Ресей империясының әкімшілік бірлігі – Торғай облысынан алды. Әскери операциялар негізінен Торғай, Ырғыз уездері мен Қостанай уезінің Жетіғарин болысында болды.
Торғай даласында көтерілісшілер қозғалысы ең өршіл әрі ұзаққа созылған болып шықты, бұл орыс билігіне онымен күресуді қиындатты, бірінші кезекте жер бедері мен климатының қиын болуына байланысты.
Торғай орталығы көтеріліс, басқа көтерілістер ошақтарынан айырмашылығы, Ақпан төңкерісіне дейін болған өзіндік күш құрылымына ие болды. Көтерілісшілердің волостық және округтік съездерінде бастықтар – хан мен сардарбек сайланды. Өз кезегінде хандар жалпы ханға бағынады. Әрбір ханның әртүрлі мәселелер бойынша кеңесшілері – уағызшылары болған.
Торғай көтерілісі өзінің жүйелігі мен ұйымдастырылуымен ерекшеленді. 1916 жылы шілде-тамыз аралығында әр болыста хандар сайланды, олар жалпы ханға – Абдуғаппар Жанбосыновқа бағынды. Оның жақын серіктестері Айжарқын Қанаев пен Оспан Шолақов хандары болды, сонымен бірге 1916 жылы тамызда көтерілісшілердің жалпы съезінде ол бас қолбасшы болып –сардарбек болып Амангелді Үдербайұлы Иманов сайланды. . Әбдіғаппар хан халқымен бірге патша Жарлығына қарсы шығып, бірде-бір азаматын соғыс жұмысына жібермеді. Торғай өлкесінде алғашқы демократиялық мемлекеттің үлгісін жасады.
Сардарбектің екі көмекшісі болды – әскери және азаматтық мәселелер бойынша.Сонымен қатар жеке көтерілісшілер отрядтарының командирлерінен тұратын кеңес (кеңес) болды. Кеңесті, сардарбек А.Иманов басқарды. Кеңестің астында барлық әкімшілік мәселелерді шешетін хатшылық пен сот алқасы жұмыс істеді.Сонымен қатар, сардарбектін екі орынбасарлары тағайындалды, ол Мұсабайұлы Өмен мен Рыспайұлы Әбіш белгіленді.
Қазына шаруасын басқару жұмысы Ержанұлы Дәуітке жүктелді. Олар мал жанның есебiн алды, елден сарбаздардың мұқтаждығына ақша, мал жинады. Кеңестің шешімі бойынша, халық 40 қойдан бір қой, 5 қарадан бір қой зекет беретін болды. Сарбаздарды ұйымдастыру, қару-жарақпен қамтамасыз ету Жанбосынұлы Садуақасқа тапсырылды. Елде тәртіп болу үшін, ұрлық-қарлыққа қарсы қатал Жарлық шықты. Бұл шаруа Досан биге жүктелді. Халық өтірік айтпасқа, ұрлық қылмасқа, әдепті болуға ден қойып, түзеліп кетті. Бұйрық қағаздарын, жалпы хабарларды тарату үшін әpбip 15-20 шақырым жерде, байланыс бекеттері орнатылды, халық оларды «қызыл бекеттер» деп атады.
Патша қазынасындағы барлық салықтар мен баждардың күші жойылып, ауладан салық – битамал – 4 рубль енгізілді, сонымен қатар бай қазақ шаруа қожалықтарынан қосымша салықтар алынды. Осылайша, Торғай облысының көтерілісшілері ауыл-волосттық ресми әкімшілігін биліктен алып тастап, салық салудың прогрессивті ауқымымен өзіндік басқару жүйесін құра алды.
Ақпан төңкерісі жеңгеннен кейін далада көтерілісшілер топтарының саны күрт көбейіп, 1917 жылдың аяғында Амангелді Торғайды басып алып, Кеңес өкіметіне адал болуға ант берді.
Ал енді жеке басшыларына мінездеме берсек:
Иманов Амангелді Үдербайұлы – халық батыры, қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісін ұйымдастырушылардың бірі, Кенесары Қасымовтың үзеңгілес серігі Иман батыр Дулатұлының немересі. Бұрынғы Торғай уезі Қайдауыл болысында туған. Әкесі шаруа баққан, момын кісі болған. Шешесі Қалампыр Қақуқызы медресе бітірген. Амангелді әуелі ауыл молдасынан 2 жыл оқып, кейін Тасыбай, Тәшмағамбет ишандардың медресесіне түсті. Медреседе 4 жыл оқыған ол түрік, парсы, араб тілдерін меңгерді. Әкесінен 7 жасында жетім қалып, жоқшылық тауқыметін ерте тартты. Ел ішіндегі дау-шарға ерте араласып, сол себепті Ресей империясының жергілікті билеушілерінің қудалауына ұшырап, 1896–1911 жылдары аралығында бірнеше рет түрмеге қамалды.
Сан ғасырлық отарлық езгінің бұғауы шешілмеген соң, қазақбатырлары патша өкіметіне қарсы небір жалынды күрестер ашты. Күрескерлік рухы Амангелдіні де бейжай қалдырмады. Патшаның отарлық саясаты, бірінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңында елдегі алым-салықтың көбеюі, Қазақстан, Орта Азия, Сібір бұратана халықтарын тылдағы жұмысқа алу жөніндегі патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы Жарлығы Торғай қазақтарының ашуын туғызып, бас көтеруіне себепші болды. Амангелді Имановтың қолбасшылық, ұйымдастырушылық қабілеті осы көтеріліс барысында айқын көрінді. Қалай дегенмен де, ел үшін жан беріп, жан алысқан, жастайынан жетімдіктің шекпенін жамылып, қиян-кескі ұрыстарға толы ғұмыр кешкен, «Ардагер Амангелді – ердің ері!» деген шынайы бағасын алған батырдың есімі тарих парағында мәңгілікке таңбаланып қалды.
Әбдіғапар Жанбосынұлы қара қыпшақ руынан, Тілеулі батыр ұрпағы. Тілеулі батыр XVIII ғасырдың орта кезінде Шақшақ Жәнібек, Есет тархандармен бірге Жоңғарларға қарсы шабуылдардың бәріне қатысқан. Әйелі Есет тарханның қарындасы Жапалақ, осы анамыздан туған Нияз Абылай ханның орда биі атанған. Әбдіғапар ауылы сол кездегі жағдайда, өте сауатты болды. Ағасы Жалмағамбет Ы.Алтынсары мектебін үздік бітірген алғашқы оқушы болса, ағасы Дәуіт, інісі Садуақас Орынбор гимназиясының түлектері еді. Кенже інісі Әбсадық ауылда жүріп орыс тілін меңгерген. Демек, бұлар орыс тілін, орыстың саясатын жақсы білетін азаматтар болған
Әбдіғапардың «халық жауы» атануы ұрпақтарына тауқымет әкелді. Үлкен ұлы – Қали 1931-1935 жылдар аралығында Карлагта отырып, түрмеден кейін Ресейге қашып, атылып кетуден аман қалған. Бірақ, оның тағдыр жолында Ұлы Отан соғысы майданына қатысу тұр еді, ол 1945 жылы майданда қаза тапты.Екінші ұлы Рүстем 1918-1920 жылдардағы азамат соғысында Ә.Жанкелдиннің ықпалында болып, Самарада қызыл командир курсын В.Чапаевпен бірге бітірген болатын. Кеңес өкіметі жылдары әскери және әртүрлі кеңестік басшылық қызметтерде, Қызыл әскердің интернационалдық отрядында барлаушылар тобын басқарып, кейін кеңес қызметінде белсенді жұмыс атқарса да, 1937 жылы «халық жауы» желеуімен ұсталып, атылып кетті. Ахмет Байтұрсынов 1937 жылы 8 қазанда қайта ұсталғанда Рүстем де бірге қамалады. Рүстем мен Кәтездің үйіне тінту жүргізілгенде Ахмет Байтұрсыновтың «Мәдениет тарихы» деген қалың қолжазба кітабының тығулы жатқаны анықталған. Қызылдар оны өртеумен шектелген жоқ, «саяси сенімсіз» адамның «қауіпті» шығармасын жасырғаны үшін Кеңес үкіметіне дұшпандық көзқараста деп таныды.
Қорыта келгенде, Амангелдінің өлімі Торғай көтерілісінің ел сайлаған басшысы Әбдіғапар Жанбосыновтың тағдырына да тікелей әсер еткен еді.
Ақпан төңкерісінен кейін уақытша үкімет пен кеңестер билігін қостаушылар тап күресі өршіп тұрған жағдайда екі айырылғаны мәлім. Бұл оқиға Әбдіғапар мен Аманкелді арасына да сызат түсірді. Бұрынғы шыққан құжаттық жинақтар мен естеліктерде көтеріліс кезінде талан-таражға түскен мал-мүлкін иелеріне қайтарып беру мәселесі жөніндегі келіспеушіліктер туралы мәліметтер осының айғағы. Бұл да екі тұлғаның тап күресі жағдайында бір-бірінен алшақтап кетуіне себеп болды. Ал, екіншіден, «…сол кездері елімізде болып жатқан зияла топ арасындағы идеология кұресі де әсерін тигізді», деп тарихшы М. Қозыбаев жазады.Аумалы-төкпелі алмағайып уақытта ақ пен қызыл болып қарсыласқан бұқараның осы оқиғасы Әбдіғаппардың 1916 жылы көтерілістегі орнын ұзақ жылдар бойы ұмыт қалдыруға, оны реакциялық тұлға етіп көрсетуге алып келді.Академик Манаш Қозыбаев, өз пікірін осылай деп білдірген:«…ХХ ғасыр ұлт-азаттық қозғалысының көсемдерінің бірі Әмір Әбдіғапардың бағы егемен ел болған кезде ғана ашылып отыр, Әбдіғапардың кешегі тоталитарлық заманда есімі құбыжық етілді, тарихтан аластатылды. Ал шын мәнінде, Әбдіғапар кім еді? …Ауыр заманда ту көтерген ерлердің бірі Әмір Әбдіғапар даңқ үшін әмір болма-ды, ел есімін атады, ол көнді, Отан үшін жанын пида етіп, шүберекке байлады. Патша жендеттерінен аман қалған Әмір Әбдіғапар большевиктік экстремизмнің құрбаны болды…».
ІІ .Торғай көтерілісіндегі қару-жарақтар
2.1 1916 жылғы көтерілісте А.Иманов сарбаздарының шайқас тактикасының түрлері
1916 жылғы көтеріліс сол кездегі қазақ зиялы топтын арасында да бірнеше пікірлер туғызды. Сол кездегі қазақ зиялы тобы, тарихшы Кенжебаев Н.Т. пікірінше, көтерілісті қолдамай, патша жарлығын орындауға шақыру мақсаты да, техникалық жағынан қаруланған әскерге тойтарыс бере алмайтының түсініп, қазақ этносын сақтап қалу мақсатында жасалды делінген. Әрине, зиялы топтын осы пікірі дұрыс болғанын біз, көтерілісіті басқаннан кейін жасалған қан төгіс нәтижеден көре аламыз.
А. Иманов шайқастарында өлген сарбаздар мен жазалаушылар саны 1:100 келіп тұрды, жазалаушы жағынан ұтымды. Кеңес тарихында, осы көрсеткіш керісінше көрсетілген, деп М.Козыбаев айтады.
Генерал Сандецкий, өз естелігінде былай деп жазған екен: « повстанцы Торгая приняли военный строй, колонны идут уступами, атакуют лавой; на отдыхе охраняются заставамии разъездами, высылаемыми за 25 верст», ал орыс жазушысы Л.Соболев шыншылдықпен былай деп жазған болатын:
« Қайтадан малшылар қаруды қолға ұстыды. Ол әскер, аңыз-ертегілерде жырланатындай – ауыл ұсталары соққан найза, қылышпен, білтелі мылтықпен, садақпен және жебемен қаруланған таңданарлықтай әскер еді. Амангелді осы ортағасырлық әскерді зеңбіректері мен магазинді винтовкалары бар жазалаушы отрядтарға қарсы бастады. Ол арнайы мергендер тобын құрып, оларды топырақ бархандары арасында өте тиімді қолданды. Ол әскерін камтамассыз ететін арнайы тылдық қызмет құрды, байлардан әшкерленген малды жұмсады.»
Ал, тарихшысы А.Бисенбаев, былай деп жазған: «Қазақтың басынан небір жаугершілік заман өтсе де, дәстүрлі қару-жарағын асынып, атқа қонатын. Уақыт өтіп, заман ілгерілеген сайын өзге елдер қашықтықтан ұрысу тәсіле көшсе де, халқымыз контактілі ұрыс қаруларын сақтап қалды».
Қазақтардың жаугершілігінің белсенді фазасында Еуропа елдері әлдеқашан қашықтықтан ұрыс жүргізу тактикасына көшіп кеткен болатын. Арбалеттердің, кейін оқ-дәрілі мылтықтың дамуы ұрыс жүргізудің бұрынғы айла-тәсілдерін адам танымастай өзгертті. Еуропада біртіндеп “прусс қатары” әдісі ене бастады: мұнда қарсы тараптар бірі-біріне қарама-қарсы сап түзеп жүріп, оқ жететін жерге келгенде мылтықтарының білтелерін тұтатып, көздеп тұрып ататын. Мұндайда қатардағы жауынгерлердің қорқып, саптың бұзылмауы – әскери айбынның басты шарты болды. Мергендік, мылтықтың сапасы және оқтау жылдамдығы ендігәрі жеңістің кепілі болып, намыс, айбын, жаужүректік сияқты қасиеттердің рөлі майдан даласында азая бастады.
Алайда қазақтар үшін жақыннан ұрыс тәсілдері маңызын жойған жоқ. Және оның себебі көбі ойлайтындай – мылтықтың болмауынан емес. Атыс қаруларының Ұлы Далаға ене қоймауының себебі – “таза жеңіс” культі әлі мықты болатын. Көптеген ұрыстар мақсатты түрде мобилизация жасап емес, 10-15 адамдық жасақтардың кездесіп қалуынан болғандықтан, қашықтан атып құлату немесе басқа айла-тәсілмен жеңу – арамдық, қарау жасау болып есептелді, дала жауынгерлері мұндай жеңісті қанағат тұтпады. Жекпе-жекте ашық жеңіске жету бір жағынан үлкен абырой еді, даңққа бөлейтін. Жұрт батыр деген атақ беретін.
Осылайша, Ұлы Далада жақыннан қоян-қолтық соғысу, яғни контактілі ұрыс маңызын сақтап қала берді. Қазақтарда сәйкесінше – физикалық тұрғыдан да, практикалық тұрғыдан да оңтайлы қару түрлері іріктеліп қалды. Қоян-қолтық ұрыста “бес қару” принципі пайда болды, бұлар – тактикалық ахуалға байланысты бес әрекетке – кесуге, соғуға, түйреуге, шабуға және атуға мүмкіндік берді. Атыс қаруы бұл ретте – саяқ жүрген кезде аң аулауға да пайдаланылатын, әрі – барлау немесе барлауға қарсы шараларда қашықтан атып түсіру – аталмыш даланың ар-намыс кодексіне қайшы болған жоқ. Ал қалған төртеуі тактикалық ахуалға байланысты дереу суырылып-шешіліп алынып, ұрысқа тез арада қойып кетуге мүмкіндік берді.
Торғай көтерілісінің басшылары Әбдіғапар мен Амангелдіге, ең негізгі мәселе жазалаушы әскерге қарсы тайсалмай, қарсылық көрсете алатын сарбаз жасақтарын құру еді. Сарбаздар тобын тәртіпке келтiрiп, соғыс тәсiлдерiн үйретiп машықтандыру Амангелді мен мыңбасыларына тапсырылды.
Ұсталарды бip орынға жинап, найза, қылыш соқтырып, ескі мылтықтарды түзеттіріп, шиті мылтықтардан берденке жасатты.Тек қана Торғай мен Бетпаққара даласында 60 қа жуық ұста орталықтары болды.Салыстырмалы тұрде қарасақ. Ақмола облысында осындай ұсталардын 40 шақтысы болыпты, деп С.Сейффулин жазады. Елден зекет жиналып, қазына қоры жасалдыАмангелді Иманов пен оның қаруласы Әліби Джангилдин тәртіпті отряд құра алды. Амангелді Иманов туының астында көтеріліс болған кезде 50 мыңға жуық сарбаз болған. Оның кейбір сарбаздары соғысып жатқанда, екінші бөлігі оларды қару-жарақпен, аттармен, азық-түлікпен қамтамасыз етіп, оларды тылда дайындады. Тағы айтып кететін жағдай, ол шайұас жүргізу тактикасын күшейту, тағы да Л. Соболевтін шығармасынан үзінді: « А. Иманов 1916-1917 жылдын қысында, ақпан революциясына дейін, жасалаушы әскермен жойқан шайқас жүргізді, кейін партизандық тәсілге көшті».
Жазалаушы әскер басшылары да қарап жатпады, тыңшылары арқылы Әбдіғапар ханның сарбаздары туралы нақтылы деректер алып тұрды. Кешегі тентек атанған Амангелді, Уәлі, Кейкі арқасында патша жазалаушы әскерлеріне қарсы жүргізген шайқастардың бірде-бірінде жеңіс бермеген, қарсы шығып атысқан, шабысқан. Доғал-Үрпектегі соғыста, зеңбірекпен, оқшашарлармен қаруланған полкті күйрете жеңген. Полковник Тургенев Бас штабтың тапсыр-масын орындай алмай Торғайға оралған.
Тарихшы М. Кәрімовтің айтуынша, Семейдегі көтерілісшілерді басқарған Мүрсәлім деген кісі жайында былай деген «..негізгі тактикасы Амангелдінікі секілді – құралайды көзге атқан мергендер тобын негізгі нысанға қойып, партизандық әрекетпен жұмыс істеген. Бірақ бұл кісінің бір ерекшелігі–адам атпаған. «Егер патша адамын өлтірсек, арттағы ауылды қырып кетеді»деп ылғи әскерлердің астындағы атын атып отырған. Одан қалса казак-орыс әскерлерінің аттарын қуып кетіп, өздерін жаяу қалдырып отырған. Мемлекеттік архивтің Семей бөлімшесінде ереуілшілер Көкпекті маңынан қазынаның 800 жылқысын айдап әкеткені жөнінде құжат сақталған. Мүрсәлімнің тапсырмасы бойынша әр болыстан қарулы жігіттер көшті қорғайотырып, жергілікті шенеуніктерді жоғары органдар мен байланыстырмау үшін жолдарындағы телеграф бағаналарын қиратып, сымдарын үзіп отырады.
2.2 1916 жылғы көтерілісте қолданған қару түрлерінің сипаттамасы
Қазақ халқы ата-бабадан келе жатқан қару түрлері мен, оларды жасау әдісін өте мұқият есте ұстаған.
Осы көтерілісте қолданған қару түрлері:
Кесетін қарудың төресі – қылыш
Ең алдымен – кесуге, тілуге арналған қылыш – қоян-қолтық төбелестің басты қаруы. Оның жеңілдігі, оңтайлығы – қабілетіне қарамастан барлық жауынгердің міндетті қаруы болуын қамтамасыз етті деуге болады. Бір жағынан, жаппай қаруландыру үшін ең арзан жарақ деп топшылап отырмыз.
Жауынгердің атлетикалық қабілетіне байланысты Ұлы Далада қылыштың бірнеше түрі пайда болды.
Қайқы қылыш
Жұлмақай, шалт (қазірде “реакциясы дамыған” дер едік) келетін жауынгерлер үшін тамаша қару. Оның аэродинамикалық қасиеттері және салыстырмалы түрде қысқалығы жауынгердің икемімен шендесе отырып, қарсыласқа күтпеген жарақат салуға мүмкіндік береді. Бұғып қалып, еңсені қайта көтеріп тіктеп барып тіліп жіберу; соққыдан айналып кетіп, тез арада ту сыртынан кесу сияқты тәсілдер үшін осы қайқы қылыштан артық қару жоқ. Жаугершілік заманда да, бейбіт уақыттарда да елі мен жерін қорып, аттан түспеген батырдың қылышын “жел суарған” деп атайтын болған, яғни өмір бойы қынапқа салынбастан, көтерулі өтті деп, батырды да, оның қылышын да дәріптеген. Жауынгер үшін мұндай поэзиялық сипаттан артық сый болмаған.
Зұлпықар
Тактикалық қасиеттері қайқы қылышқа пара-пар болғанымен, оның мәні көбіне символикалық сипатта болған. Себебі зұлпықар (этимологясы араб-парсы тілдерінен) Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.) мен оның немере інісі әзіреті Әлидің қолында болған деп есептелді. Сондықтан практикалық қолданыстан гөрі, символикалық мәніне басымдық беріліп, бұл қылыштар әдемі, ерекше дизайнерлік шешімдермен (сабын бағалы металмен аптау, өн бойын бедермен, аят-сүрелерден алынған қасиетті сөздермен безендіру) жасалған. Сондықтан да әдетте хандар мен қолбасшыларда ғана болған. Оның өзінде, жекпе-жек кезінде күнделікті жаулық болған өзіне ыңғайлы қылышқа ауыстырыла салатын. Тоқетері, зұлпықарды соғыстан гөрі, ырым мен билік атрибуты ретінде қызмет етті дейміз.
Наркескен Сөздің мағынасына қарағанда, бұл ауыр қылыштың тиген жерін опырып кететін қасиеті болса керек. Алайда біздер қылыштың бұл түрінің кең тарамағанын білеміз. Зұлпықар сияқты, наркескен де символикалық мазмұнда дайындалып, көбіне – ант-су ішісу, серттесу, тамырласу(анда болу, бірін-бірі ендігәрі қандас, ағалы-інілі, туысқан деп мойындау) актілеріне ғана пайдаланылды.
Алдаспан Қайқы қылышқа керісінше: денелі, күшті жауынгерлердің қаруы. Әлдеқайда ауыр болғанымен, жауды “ат-матымен қосып бір-ақ кесіп жоқ қылуға”, мәселені тез және біржола шешуге дағдыланған жігіттің серігі. Тиген жерін көлденеңінен кесіп өтіп, турап тастайын, жауды қатты қаймықтыратын, төбелестегі бір ғана көрінісінен тұтастай жасақ жасқанып, жөніне кете беретін абыройлы қылыш. Сілтегенде өн бойға бойлап кіріп кететін, кері суырғанда – екіге айырылған басы жарып шығатын қорқынышты жарақ. Және бұл қылыштың жалаң жүретінін ескеру керек. Матаға, теріге орап алмаса, бұл қылышқа әдейілеп қынап жасалмайды. Сапы немесе кейде жай – жетекпышақ. Әдейілеп жорыққа шықпағанмен, қапыда тап беретін жауға, немесе жабайы аңға ілекететін жеңіл-желп іқылыш. Ұрысқа тіпті жарамайды, себебі мұның құрышын әспеттеп құймайды, ұрысқа арналған кез-келген қылышпен соқтыққанда жарылып кетуі мүмкін. Жетек пышақ жыңғыл-қамысты шауып жүруге, керуендегі, даладағы ұсақ шаруашылыққа арналған. Сапыны ұрыс қылышы ретінде қарастыруға болмайды, алайда сірескен шайқас кезінде жауды алдап соғып, қынаптан дереу суырып алып сұғып алған жағдайлар болған. Ебі бар жігітке таяқ та, мылтық деген осы.
Белде – шоқпар қорқатын не бар?
Соғып құлату айласының әсіресе мұздай қаруланған әрі епті қарсыласқа қарсы пайдасы зор. Қалқанды шебер пайдаланатын, “ел көрмеген сауыт киген” ширақ жау – қылышпен турап, найзамен түйреуге бой бермеуі мүмкін. Мұндайда – шоқпардың кинетикалық энергияны бір нүктеге жинап, бір нүктеден тарата алатын қабілеті іске асады. Қалқан мықты болғанымен, оған берілген кинетикалық күш аттан аударып жібермесе, денені уатып кетеді. Уатып кетпесе, есеңгіретіп тастап, шоқпаршының құзырында бірнеше секундтар болады. Әрине, шоқпар – қылыш сияқты емес, тек “әлі келетіндер ғана беліне байлайды”.
Қазақтың шоқпарының кәдімгідей ерекшелігін атап өткеніміз дұрыс. Себебі ол көбіне әдейі соғылмайды, әдетте ағаштың томарын пайдаланады. Еліміздің музейлеріндегі шоқпарлар – бабаларымыздың тапқырлығымен қоса, алыптығының куәсі. Кейде сабының диаметрі 25 см болатын ағаш томарды қандай палуан алып жүруі керек екенін елестете беріңіз. Мұндай қару дөп тиесе, жалпы жанап тисе де оңдырмайтынын жан-тәніңізбен сезесіз. Атасын танымай кететін буырқанған қара күш иесін айлакер семсершімен теңестіретін сұмдық жарақ. Дегенмен бұл – шағын денелі, орташа күшті жігітке шоқпармен қош айтысу керек деген сөз емес. Шоқпардың гүрзі, сақетер деген түрлері қолдан жасалатындықтан, кім-кімге болса да лайықтауға болады. Шынжырын сәл ұзындау қылып жасап алып, ұрыс кезінде қол жетпей тұрғандай сыңай танытып тұрып тарқатып жіберіп қалып, мерейі үстем болған батырларымыз бірсыпыра. Осылайша, соғу қаруының мәртебесі өз алдына бір төбе.
Ұшына жау ілінген найза
Ұзындығы әдетте үш-төрт метр болатын ағаш сырықтың басына темірден ұш салып, жауыңды жақындатпай діңкелету де бір қызық. Мұндайда небір түлкібұлаңға салатын айлакер семсершінің білетінінің бәрі бекер. Жағдайға қарап, қолтықтың астына жіберіп қысқартып жіберіп, кенет ұзарта қойып қапыда түйреп алып, бабаларымыз талай жерді қорғаған. “Ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен” деген мәтел халқымызда бұл түйреуіш қарудың мәртебесі жоғары болғанына меңзейді. Әрбірден соң найза – бүгінгі аңшы мылтықтарынан кем емес. Лақтырғанда 40-50 метрге жетуі мүмкін. Тек түйреуге емес, қапыда зытыруға да арнап жасалғандықтан, жасаушы шеберден аэродинамикалық біліктілікті талап етеді. Күштілікті, икемділік пен мергендікті ұштастырған найзаның ұшына іліну әдетте анық өлімді білдіреді. Себебі ұзын сырықтың бойындағы кинетикалық энергияның барлығы ұшына жиналып, шартты миллиметр квадратқа түсетін күш бірнеше есе өседі. Қалқандар мен басқа да қорғаныс құралдарының сәл еңіс боп жасалатындығы сондықтан: ең болмаса найзаның тайып кетуінен үміттенуге болады. Мұндай қорғаныс концептін сіздер бүгінгі барлық танкілерден көре аласыздар: темір тажалдарда әдетте 90 градус тік тұрған жері болмайды, әйтпесе снарядтың айырып кететіні анық. Найзаның баллистикалық қасиеттерін арттыру үшін оның сабына стабилизатор ретінде қанатшалар жалғанатын болған. Ал ұшына жасалған арнайы ойықтан – зулап келе жатқанда жаудың дегбірін қашыратын дыбыс шығара алу да – найзаның бір қасиеті.
Шабудың төресі – айбалта. Айбалтаны – бір бойына семсердің де, шоқпардың да қасиетін сіңіріп алған қару дерсіз. Ұшының екі жағынан жарты ай шығып тұрғандай балта – оны сермегенде де, қайта тартқанда да жаралап кететін сұсты қару қылып тұр. Ал шапқанда өткір қайралған жүзі қалқанды осып өтуі мүмкін. Мұндайда жата қалып, Ұлы Дала заңы бойынша басыңа-жаныңа сауға сұрамасаң, келесі бір сермегенде өзіңді шауып тастайтыны анық енді. Айбалтаға байыптап тағы бір қараңызшы. Үндістердің томогавкін еске түсіре ме? Ендеше бүгіндері зымыранға арқау боп отырған сол томогавкі де – өзіміздің айбалта. Себебі, балтаның ұшындағы екі жарты ай – шапсаң балта, ал лақтырсаң – кәдімгі стабилизатор: көздеп лақытрған жеріңе дөп тиеді. Қару ретінде сенімді серік болғаны соншалық, айбалтаны жастанып ұйықтау әдеттке айналған. Үнемі жаныңда болсын деген мәтеліміз тағы бар… Қорыта айтсақ, жоғарыда келтірілген жазушы Л. Соболевтін: «бұл ертегілер мен аңыздан шыққан әскер сияқты болды….», деген пікірі рас. Міне осындай қару ұстаған көтерісшілер жасағына, патша ұкіметі генерал Лаврентьев басқарған экспедиция жіберді, оның құрамында 2 атты, 9 жаяу әскерлер мен техникалық жағынан қарағанда мылтық пен пулеметтермен қаруланған еді.
Қорытынды
1916 жылғы көтеріліс жайында, көптеген тарихи пікірлер бар, соның бірі М.Козыбаев өз зерттеуінде көрсеткен болатын: «.. біз бұгін тарихи оқиғаларды жаңаша модернизациядан өткізе алмаймыз және 1916 жылы, қазақтар көтерілске шығуы керек пе еді, әлде бұл қате болды ма? деп те, дисскусия жүргізуіміз қате, себебі ол біздін тарихымыз, тарихи сабағымыз».
1916 жылғы көтеріліс жеңіліс тапқанын барлығымыз өте жақсы білеміз. Оның жеңіліс табуына көптеген себептер болды. Қозғалыстың жеңіліс табуының ең басты себептері оның бытыраңқылығы, барша аймақтардын бірікпеуі және кейбір аймақ ауқымында ұйымшылдықтын болмауы еді.
Патша өкіметі қалыптасқан жағдайда бағалап, халық қозғалысына қарсы шұғұл шаралар қолданды. Оның үстіне күште соның жағында болды. Сонымен қатар, көтерілістің жеңілуінің бірден бір себебі, қазақтардың қарумен қамтамасыз етілмегендігінен еді. Яғни олар, тек біраз уақыттан кейін ғана заманауи қару түрлерін қолдана бастады. Біз көтерілген мәселенің себебінің бірі осы деп таптық. Алдымызға қойған мақсатымыз бен міндетімізге жеттік деп санаймыз. Яғни, 1916 жылғы көтеріліс кезіндегі дәстүрлі және заманауи қару-жарақ түрлерінің қолданылуын зерттеу және оны дәлелдеу. Қару-жарақтардың дамуы , қай кезде қандай болғанын зерттеу. Олардың көтеріліс кезінде қандай үлкен рөл атқарғанын көрсете білу. Біз алдымызға қойылған сұрақтарға жауап бере алдық деп есептейміз.
Қазақтың ұлт-азаттық қазғалысы 1916 жылғы оқиғалар нәтижесінде мемлекеттік құрылыстың жаңа заманға сәйкес түрін келесі 1917 жылға мақсат етіп қойды, сөйтіп 1916 жылғы көтеріліс ұлт-азаттық күрестің жолайырық кезеңіне айналды.Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы Ресей империализмі дағдарысының бір көрінісі еді. Бұл қозғалыс Ресейдегі азаттық күрестің жалпы тасқынына ұласты.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Козыбаев М.К. Избранные труды. Алматы., 2006.
- Козыбаев М.К., Пахмурный П.М. Амангельды Иманов., Алматы, 1974.
- Айдарова Х.Г. Амангельды Иманов в документах «В борьбе за свободу»., Алматы., 1995.
- Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін: бес томдық.,Алма-Ата: Атамұра, 3 том-639-650 бет.;
- Дәстүрлі қару-жарақ: Контактілі ұрыс қарулары, Автор: 09.2017 https://baribar.kz/36689/dasturli-qaru-zharaq-kontaktili-urys-qarulary/
- Кәрімов М., Азаттық радиосына берген сұхбаты: https://www.azattyq.org/a/kazakhstan_1916_mursalim_bektenuli/28005887.html
- Қали ұлы Қабден., Әбдіғапар-хан //http://kazgazeta.kz/news/27690
- Елеуов Т.Т.УстановлениеСоветской власти в Казахстане. НЭБ.,https://rusneb.ru/catalog/000199_000009_004485525/
Қосымшалар
Амангелді Иманов ұстаханасының ішкі көрінісі
Амангелді Иманов ұстаханасының құрал-саймандары (Қостанай өлкетану)
Амангелді жасағының ұстасы Сыздық Қысыров.
Амангелді Иманов ұстаханасының құрал-саймандары(Торғай тарихи мұражайынан).
1916 ж. көтерілісте қолданған найза түрлері
Кесетін қарудын тқресі-Қылыш
Шоқпар
Айбалта