Дәрісте қарастырылатын сұрақтар:
1.Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні
- Қазақстанның салық жүйесі
- Салық салуды ұйымдастыру
Салық – мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарымсыз және өтеусіз, тұрақты сипаттағы міндетті төлемдер.
Салықтар – қайтарымсыз, баламасыз және тұрақты сипаттағы құқықтық формадағы мемлекет арқылы белгіленген міндетті төлемдер.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі салық белгілі бір обьектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі, ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық тетігі, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, – деп жазылған.
Салықтың ерекше белгілері
- Салықтар
- негізгі кіріс
- көзі болып табылатын
- мемлекеттік билікпен
- тығыз байланысты
- Қоғамдағы
- экономикалық
- процесстерге қатысуы
- Мәжбүрлік түрде заңға
- негізделген төлемдер
Салықтардың айрықша белгілері
- Төлемдердің заңдылығы
- (ресмилік)
- Салықтардың көптүрлілігі
- Субъектілердің
- шаруашылық
- дербестігі
Салықтың функциялары
Фискалдық – мемлекеттік қазынаны толтыру (тарихи салықтардың алғашқы функциялары)
Фиск (латынның “fiscus” сөзі – қоржын) ежелгі Римде фиск деген алғашында әскери касса аталды. Онда төленуге тиісті ақшалар сақталса, кейіннен императорлық жеке қазынасы, ал б.э.д. 4 ғасырдан бастап Рим империясының бірыңғай жалпымемлекеттік орталығы аталды. Оған табыстардың, алымдардың барлық түрлері шоғырландырылды және бұдан мемлекеттік шығындар жүзеге асырылды.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі қызмет. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін толтыра отырып, экономикада әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу – халық пен шаруашылық субъектілердің табыстарының бір бөлігін салық түрінде мемлекет пайдасына қайта бөлу мүмкіндігі. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді.
Реттеушілік функция – мемлекеттің экономикалық қызметінің кеңейтуден туындайды. Бұл орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың ставкаларының, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Бұл негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау функцияларын да атауға болады.
Салықтың классикалық қағидалары
Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан-жақты және тиімді түрде жүзеге асырады.
Салық принциптерінің, жалпы салық салу теориясының негізін қалаушы болып шотландық экономист, әрі философ Адам Смит табылады. А.Смиттің классикалық принциптері төмендегідей:
салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік принципі);
салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық принципі);
әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық принципі);
салықтан жиналған түсімнен оны жинауға кеткен шығын аз болуға тиіс (үнем принципі);
Салық салудың қазіргі принциптері мыналар:
1. Салық салудағы әділдік қағидаты екі аспектіде қарастырылады: а) «деңгейлес теңдікке» жету салық төлеушілердің табыстарына тең жағдайда біркелкі салық салуды талап етеді. ә) «сатылас теңдікті» сақтау жеке тұлғалардың табыстарына салық салу табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессивті шәкіл бойынша сараланған мөлшерлемелерді колдана отырып жүргізілуі тиіс.
2. Қарапайымдылық қағидаты. Салықтық механизм салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.
3. Салықтардың анықтылығы – алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды. Белгілі бір өнімдерді, қызметтерді, тіршілікті немесе әлеуметтік топтарды салықтан беталды босатудан қашқақтау қажет. Әлеуметтік саясатты, денсаулық пен мәдениетті дамытуды қаржыландыруға қажетті қаражаттарды салықтардың мөлшерлемелерімен айла-шарғы жасау жолымен алуға болмайды. Салық төлеушілердің жекелеген топтары тарапынан қысымға саяси билік берілмеуі тиіс. Бұл қағидат сондай-ақ рыноктық экономика тұрғысынан да маңызды. Нағыз бағаларсыз рынок болмайды. Беталды салық жеңілдіктері бағалар жүйесінде көрінеді және әрбір өнімнің нақтылы бағасы туралы анық түсінік бермейді.
5. Салық салудың экономикалық қолайлылығы. Салықтар экономиканың жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс. Жұмысты көп істейтіндерге прогрессивті салық салуға болмайды. Өнімділікке, өндіріске және күрделі жұмсалымдарға салықтардың нәтижесі қалай болатынын есепке алған жөн. Егер нәтиже бұл жағдайлардың біреуінде теріс болған жағдайда мұндай салықты қолданбаған дұрыс.
6. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалығы.
Қазақстан Республикасының Салық кодексі бойынша салық салу принципі
салық салудың міндеттілігі
салық салудың айқындылығы
салық салудың әділдігі
салық жүйесінің біртұтастығы
салық заңдылығының жариялылығы
Қазақстан салық жүйесі келесідей салық салу қағидаларына негізделген:
Салық төлеуші салық заңына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелерінің туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздің салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетте алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің, салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
- Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі принциптер бойынша жіктеледі
- салық салу объектілері бойынша
- салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға қарай
- пайдалану тәртібі бойынша
- объектінің экономикалық белгісі бойынша
- Салықтарды салу объектісі бойынша
- Жанама салықтар – бағаға не тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де (кеден баждары түріндегі, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.
- Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Бұл салықтардың ең соңғы төлеушісі болып тауарды тұтынушы табылады.
- Жанама салық салудың мәні салықтың тауар бағасына (қызмет тарифіне) қосылатындығында. Бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды
- Тікелей салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен алынатын салықтар. Тікелей салықтардың ең соңғы төлеушісі (салық салынушы) болып мүліктің (табыстың) иесі табылады Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.б.) салынады. Жеке тікелей салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды тұлғалардың табыстарына салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді
- Жанама салықтар салық салу объектісіне қарай төмендегіше бөлінеді
- Жеке жанама салықтар – қатаң түрде белгіленген бір тауар топтарына салынады
- Әмбебап жанама салықтар – негізінен барлық тауарлар мен қызметтерге салынады
- Фискалды-монополиялық жанама салықтар – мемлекеттік құрылымдарда сатылатын өндірістің барлық тауарларына салынады
- Кедендік баж – экспортты-импортты операциялар жасау кезінде тауарлар мен қызметтерге салынады
- Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай салықтар :
- Жалпымемлекеттік салықтар
- барлық элементтері мемлекеттің заңдарымен анықталатын және сол елді жалпыға бірдей біртұтас қолданылатын салықтар. Бұл салықтарды бекітіп, жүзеге асыратын – Парламент. Бұл салықтар ір деңгейдегі бюджеттерге бөлініп отырады
- Жергілікті салықтар
- мемлекеттің заңдарына сәйкес жергілікті өкімет органдары жүзеге асыратын салықтар. Олар жергілікті деңгейде қабылданған шешім негізінде ғана жүзеге асырылады. Бұл салықтар толығымен жергілікті бюджетке түсіп отырады
- Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар
- Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады.
- Арнаулы салықтардың нысаналы мақсаты болады (мысалы, зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық)
- Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады.
- Арнаулы салықтардың нысаналы мақсаты болады (мысалы, зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық)
- Объектінің экономикалық белгілері бойынша
Қазақстанның салық жүйесінің қалыптасуы
Қазақстанның салық жүйесі өзінің қалыптасуын 1991 жылғы 25 желтоқсанын-дағы “Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы” заңын қабылдаудан және республиканың тәуелсіздігін жариялаудан бастады.
Қазақстан аумағында 1992 жылдың 1 қаңтарынан жүзеге асырыла бастаған “Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы” заңына сәйкес салықтардың 3 тобы қызмет ете бастады:
- I. Жалпымемлекеттік салықтар (16 түрі)
ІІ. Жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен алымдар (10)
ІІІ. Жергілікті салықтар мен алымдар (17+2)
1992 – 1993 жылдар аралығындағы Қазақстанның салық жүйесіне сипаттама:
– бірыңғай заң базасының болмауы;
– салық ауыртпалығының жоғарғы деңгейі;
– салықтар мен міндетті төлемдердің санының көптігі;
– салық ставкаларының саралануы мен салық жеңілдіктер санының шексіз көп болуы салдарынан салық механизмнің күрделілігі;
– салық заңдылығының тұрақсыздығы;
– әлсіз салық аппараты;
– салық мәдениетінің деңгейінің төмендігі.
Қазақстан Республикасы Президентінің “Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” заң күші бар Жарлығы (24.04.1995 жылы қабылданып, 01.06.1995 жылы күшіне енген)
nҚазақстан аумағында салықтардың 2 тобы қызмет ете бастады:
– жалпымемлекеттік салықтар мен алымдар (5)
– жергілікті салықтар мен алымдар (6)
Қазақстан Республикасы Президентінің “Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” заң күші бар жарлығы
Салық санын мүлдем азайту, салық ставкаларын бірегейлендіру, салық жеңілдіктерін азайту (жалпы салық салу базасын кеңейту) есебінен салық ауыртпалығын айтарлықтай төмендетуге қол жеткізілді.
Қазақстан Республикасының “Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” кодексі
2001 жылдың 12 маусымында “Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді.
Салық кодексін дайындау кезінде Қазақстанның салық жүйесін ұйымдастырудың жаңа тәсілдері анықталды.
Қазақстанның салық реформасының жаңа кезеңі
2008 жылдың 10 желтоқсанында “Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының кодексі қабылданып, 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі
2008 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің дәстүрлі жыл сайынғы халыққа жолдауында Елбасы салық органдарына салық заңын қайта дайындауды тапсырды. Бүгінгі күні республикада салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2008 жылдың 10 желтоқсанында қабылданды.
Қазақстанның қазіргі салық жүйесі 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген ҚР «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Кодексімен реттеледі. Аталған құжат мемлекет пен салық төлеушілер арасында сапалы жаңа қатынастарды реттемелейді. Ол салық салудың ойластырылған құқықтық негізін құрудың түпкілікті міндетін шешуге бағытталған.
- Салық кодексінің құрылымы үш үлкен бөліктерден құралады
- Жалпы
- Ерекше
- Салықтық әкімшілдендіру
- Жалпы бөлім
- бұл салық заңдылығының «конституциясы». Онда салық заңдылығының қалыптасу принциптері айқын анықталған, заңда болған өзгерістер тек бюджеттің қабылдануымен ғана күшіне енетін қатаң принциптер енгізілген, ал өзгерістер тек қана – күнтізбелік жыл басталуымен ғана енгізіледі
- Ерекше бөлім
- Ерекше бөлімінде мемлекет тұрақтылыққа және салық салу әдістемесі және базасы бөлігінде қолданыстағы салық заңдылығының сабақтастығына қол жеткізуге тырысатындығын көруге болады
- Салықтық әкімшілендіру бөлімі
- Салықтық әкімшілендіру бөлімінде іс жүргізу мәселелері анықталады
Салықтардың түрлері
- Корпоративтік табыс салығы
- Жеке табыс салығы
- Қосылған құн салығы
- Акциздер
- Экспортқа рента салығы
- Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
- Әлеуметтік салық
- Жер салығы
- Көлік құралдарына салынатын салық
9.Мүлік салығы
10.Ойын бизнесі салығы
11.Тіркелген салық
12.Бірыңғай жер салығы
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың нақты әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық салудың тәртібін белгілейді.
Салық элементтері – бұл мемлекеттің заң ак актілерімен анықталатын салықтың құрылу принциптері мен салық салуды ұйымдастыру.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады:
- салық субъектісі;
- салық салынушы;
- салық объектісі;
- салық базасы;
- салық салу бірлігі;
- салық ставкасы;
- салық жеңілдіктері;
- салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
- салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен құқықтары;
- салық төлеуді бақылау;
- салық заңдарын бұзғаны үшін санкциялар және т.б.
Салық субъектісі дегеніміз кім?
Ол – заң бойынша салық төлеу міндеттілігі жүктелген тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық ауыртпалығы басқа тұлғаға – салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы (салық жүктемесі) түсетін жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер (салықтың ең соңғы, нақты төлеушісі), яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі дегеніміз не?
Салық төлеушіге салық төлеу міндеттілігін жүктейтін құқықтық фактілер жиынтығы (дерек, іс-қимыл, жағдай, оқиға). Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық салуға байланысты объектілер болып табылады, олардың болуына байланысты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.
Салық базасы дегеніміз не?
Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті төлемдердің сомасы анықталады.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
– табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық және жеке табыс салығы жатады;
– тауарларға салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын салықтарды, кеден баждарын біріктіреді;
– капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық және басқалары жатады.
Салық салу өлшем бірлігі дегеніміз не?
Салық салу өлшем бірлігі – салық базасын сандық тұрғыдан көрсетуге пайдаланылатын салық салу ауқымының өлшем бірлігі. Мысалы, автокөлік двигателінің қуаты көлік құралдарына салынатын салық ауқымы болып табылады, ал қуат ат күші, киловатт өлшемінде көрсетілуі мүмкін; алаң жер салығының ауқымы болып табылады, бұл ір елде түрлі өлшемде: гектар, акр, шаршы метр өлшемдерінде көрсетіледі; бензинге акцизді есептеу кезінде литр, баррель, галлон қолданылады.
Проценттік ставканың 3 түрі бар:
- үйлесімді;
- прогрессивті;
- регрессивті.
Үйлесімді салық ставкалары – салық объектісіне (оның мөлшерін саралауды есепке алмай) бірдей проценттік қатынаста іс-әрекет етеді.
Прогрессивті ставкалар – салық салынатын табыстың артуына сәйкес өсіп отыратын салық ставкалары. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Мұндай ставкалар ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді.
Регрессивті ставкалар – табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына ауыртпалық түсіреді.
Салық жеңілдіктері дегеніміз не?
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе ішінара босату.
Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі;
табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асырауындағы жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы бойынша; күрделі қаржыларға, әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын шығындардың сомасынан-корпорациялық табыс салығы бойынша және т.б.);
салық салынатын табыстың құрамына енбейтін сома (мысалы, босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, жеке табыс салығы бойынша өтемақы төлемдерінің сомасы);
салық салудың жекесубъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін салық ставкасын төмендету.
Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық бойынша бересіні есептен шығару да жатады.
Салық төлеу мерзімі мен тәртібі – заңмен белгіленген әдістер мен салықты бюджетке аудару шаралары. Салық төлеу тәртібі салықты бюджетке түсіру шараларын тәртіпке келтіру үшін белгіленеді.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері – Салық кодексінің жалпы бөлімінде берілген.
Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
Салық заңын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын, төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, салық заңын бұзу ауыртпалығына қарай үлестік не еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.