Медициналық этика және командада тиімді жұмыс істеу 

Медициналық этика және командада тиімді жұмыс істеу 

Медициналық этика түсінігі. Медициналық этиканың теориялық негіздері. Медициналық этиканың тарихы мен дәстүрлері 

Медицина – ең ежелгі мамандықтардың бірі. Ол ем қолданып, шипа дарытудың бай тәжірибесін меңгеріп, адам іс әрекеттерінің өзге түрлерінен ерекшеленетін белгілі бір қасиеттер иеленеді. Көне замандардан бері дәрігерлікпен шұғылданатын адамдарға айрықша адамгершілік талаптар қойылып келеді. Ежелгі дәуір медицинасында дәрігерлер басшылыққа алуға тиісті адамгершілік талаптардың тұтас бір жиынтығы калыптасқан.
Дәрігер беделіне жете мән берген ежелгі дәуір медицинасының негізін қалаушы Гипократтың (б.д.д. 460-377 жж..) адамгершілік қасиеттері кең таралды. Арада едәуір уақыт (2500 жылдан астам) өткеніне, әрі заманның ғылыми жетістіктеріне қарамастан, кейінгі деонтологиялық қағидалардың барлығы, тіпті қазіргілері де «Гиппократ антының» мазмұнын бұлжытпай қайталайды.
Орта ғасырлар кезінде медицина қызметкерлерінің мінез құлқына философ, ғалым Әбу Әли ибн Сина (Авиценна) жеке көңіл бѳлген. Авиценна медицина ғылымында ѳшпес із қалдырған ғұлама емші болды. Оның «Канон врачебной науки», – атты негізгі еңбегі бес ғасыр бойы (ХН-ХѴІІ) шығыстың да, батыс европа елдерінің де, медицина университетгерінде оқытылып келді және 35 рет қайта басылып шықты. Авиценна, дәрігер айрықша тәндік және рухани қасиеттерге -сұңкардың қырағылығына, қыздай жұмсақ қолына, жыланның даналығы мен арыстанның жүректілігіне ие болуға тиіс, – деп есептеді.
Қоғамдағы адамдардың мінез-құлқы мене ѳзара қарым-қатынасы көптеген нормалармен, ережелермен және салт-дәстүрлермен реттеледі

        Этика — адамгершілік туралы және оның әлеуметтік мәні туралы ілім. Медициналық этика – медицина қызметкерлерінің адамгершілік қасиеттерінде кѳрініс табуда. Ол медицина қызметкерлерінің ерекшеліктері мен қоғамда алатын орнына байланысты мінез-құлық нормаларын реттейтін қағидалар жиынтығын қамтып, дәрігердің науқастармен және олардың туыстарымен өзара қарым-қатынасын, тән және жан тазалығын қарастырады.
Медициналық этиканың құрамдас бѳлігі деонтология болып табылады. Бұл жаңа ғылым саласы XIX ғасырдың басында пайда болды (грекше dеоn – тиісті; lоgоs – ғылым, ілім). Деонтология термині қолданысқа енгеніне аса кѳп болтан жоқ: өткен ғасырдың басында ағылшын философы И. Бентам оны адамның кәсіби мінез-құлқы туралы ғылымның атауы ретінде ауызға алған.

Медициналық деонтология– медицина қызметкерлері қызметінің моральді-этикалық негіздерін, олардың рухани және жеке қасиеттеріне қойылатын талаптарын, қоғам мен халық алдындағы жауапкершіліктерін, науқастармен, олардың туыстарымен, әріптестерімен өзара қарым-қатыстарын қамтиды. Бұған дәрігердің кәсіби тұрғыдан өсу, науқастардың тілек талаптарын мейлінше қанағаттандыру мақсатымен емдеу, аурудың алдын-алу мекемелерінің қызметін ұйымдастыру мәселелері жатады. «Дәрігершеберлігі» ұғымын техникалық тәсілдер қауызына қамап қоюға болмайды. Бұл – дәрігердін бойына біткен «клиникалық ойлау жүйесі» деп аталатын, интеллектуальді жұмыс түрінде көрінетін творчестволық үрдіс. Яғни, дәрігердің мінез құлқына, алдына келген ауруды қабылдай біліп, мұқият, әрі толықтай тексеруіне, лайықты қортынды жасауына тікелей қатысты нәрсе. Дәрігер ауру адамға көмек көрсетіп, оны сырқатынан айықтыруға, еңбек ету қабілетін қалпына келтіріп, ажалдан арашалап калуға жаралған. Бұл үшін ол өз мамандығын сүйіп кана коймай, кәсіби шеберлігін де ұдайы арттырып отыруы тиіс. Тек жеткілікті клиникалық тәжірибесі бар дәрігер ғана тиімді көмек бере алады.

Медициналық деонтология дәрігерлік қызметтің адамгершілік нормаларын зерттеуші білім саласы ретінде қоғамдык мораль мен этиканың құрамдас болігі болып саналады. Дәрігердің іс әрекетіндегі деонтологиялық қагидалардың орындалуына бақылау жасау моральді-этикалық өлшемдер, коғамдык пікір арқылы жүзеге асырылады. Бұл қагидалар ресми нормативтік актілерден гѳрі, әр дәрігердін ар-ожданына, дүние танымына негізделеді. Деонтологиялық қагидалардың өміршендігі, оған бақылау жасаудың тиімділігі нақ осыларға сүйенеді. Заң баптарын кейде орағытып өтуге болатын шығар, ал оз ар-ожданынды алдап-арбауға немесе тайдырып кету әсте мүмкін емес.

Медициналық деонтология мораль мен этика туралы ғылымның бір бѳлігі ретінде коғамдық-саяси және экономикалық жағдайлармен, үстемдік құрушы идеологиямен, сондай-ақ медицинаның ғылыми және тәжірибелік даму деңгейімен тығыз байланыста.

Емдеу жұмыстары барысындағы дәрігер мен науқастын өзара қарым-қатынасының моральді-этикалық мәселелері деонтологияның маңызды тармағы болып табылады. Емдеу мекемесі туралы алғашкы әсердің жағымды, не жағымсыз болуы медицина қызметкеріне, осы жердегі жұмыс тәртібі мен жай-ахуалға байланысты қалыптасады. Емдеу мекемесіндегі орта мен ахуал науқастардың көңіл-күйіне, сайып келгенде, емдеу ісіне зор ықпалын тигізеді.
Бөлімшедегі жалпы жай ахуалдың да маңызы зор. Егер науқас ұқыпты да, мұқият жұмыс істеп отырған медицина қызметкерін көрсе, көңілі орнығып, табалдырықтан сеніммен аттайды. Егер де, науқас тек жоғары білікті маманды ғана емес, сонымен қатар жаны жайсаң, жүрегі ізгі жанды керсе, қамкор пейілін сезінсе, онымен бүкпесіз байланыс жасайды, ал мұның өзі емнің шипалы болуына септігін тигізеді.

Аурухананың хирургиялық бөлімдері, ѳзге бѳлімдерге қарағанда, өзінің қаталдау сипатымен ерекшеленеді. Мұндай қаталдык, әдетте, тазалықты, асептикалық және антисептикалық қағидаларды сақтау қамынан туындайды. Әлбетте, тазалық барлық жерде, әсіресе, хирургияда керек. Алайда, нақ сол тазалықты науқастар жүріп тұратын орындардын – бөлмелердің, холлдар мен тынығу мүйістерінің интерьерлерін көңіл жұбанып, көз қуанарлықтай әсем де, жылышырай безендіру аркылы да, сақтауға болады ғой. Операция жасайтын,  жараны таңатын бѳлмеде, ем кабылдау бѳлмесінде, т.б. медициналық ем шаралары қолданылатын орындарда асептикалық және антисептикалық шарт қатаң сақталуы тиіс. Ал басқа орындарда, мейлінше оңтайлы ахуал орнатып, кәдуілгі үйшілік жағдайға жақындатып қойған жөн. Мәселен, декоративті өсімдіктер, аквариумдар науқастардың уайым-мұңын сейілтіп, сырқатын бір сәтке ұмытуына, көңілін сергітуіне әсер етеді. Ѳздігінен жүріп тұратын науқастардың тынығып, келушілер-мен жолығуы үшін, әсем безендірілген холлға жұмсақ кілем төсеп, жайлы дивандар мен креслолар, аласа үстелдер, гүлдер қойса артық болмайды.

Бөлмелер науқастардың жүріп-тұруына, мазасыз демалуына қолайлы, үйреншікті тұрмысын еске саларлық әдеппен жасақталуы тиіс. Тұрмыстық жағдай жасаумен қатар, науқастардын психикасына эстетикалық, сезімдік тұрғыдан да әсер етіп, олардың көңіл-күйін көтеруді, сезімін сергітуді де ұмытпаған жөн.

Хирургияда микробқа қарсы асептикамен қатар, психологиялық асептиканы да сақтау кажет; ол тікелей жараның аскынуына әсер етпегенімен, науқастың психогенді жарақаталуына себепкер болуы мүмкін. Бұрынғы науқастардан қалған қаннын дақтары, іріңі баттаскан мақта, дәке кесінділері кейін келген ауру адамға кері әсер етіп, қозу күйіне ұшыратуы мүмкін. Сондықтан, келесі науқасты бөлменің ішін жиыстырып, тиісті тәртіпке келтірген соң, шакырған жөн.

Науқас бөлімшеге түскен бойда оны емдеуші дәрігер қарсы алып, бүкіл медициналық тексеруден ѳткізеді, ем қолданып, оның нәтижесіне жауап береді. Сондықтан, емдеуші дәрігер науқас адам туралы, онын ѳмірі мен түрмысы, жүргізілген диагностикалық тексерулердің нәтижелері, өзінің сырқатын сезінуімен ой толғанысы туралы бәрін біледі. Осындай жағдайларға орай, емдеуші дәрігер стационарға келген кезінде, ауру адам үшін ең жақын жанға айналады, оған әлгі науқас жан тәнімен сеніп, өзінің уайымы мен ой күдігін жасырмай айтады.
Емдеуші дәрігер кез-келген мекеменің буыны, бетке ұстар беделі болып табылады. Сондықтан, дәрігерге құрметпен карап, жоғары беделге жетуіне колдау корсету аурухана әкімшілігінің де, клиника басшылығының да, маңызды міндеті саналмақ. Әрине, емдеуші дәрігерлер әркилы болады, олар бір-бірінен жеке, кәсіби қаситтерімен ерекшеленеді. Олардың кейбіреулерінің кателік жіберетін кездері де кездесіп қалады, сонда олардың қызметін объективті түрде бағалау, тіпті әділ жазасын беру қажеттігі туындауы мүмкін. Бірақ мұның бәрі науқастар назарына жетуге, палата дәрігерлерінің беделіне нұқсан келтірілмеуі тиіс. Осынау өзекті деонтологиялық кағиданы барша жұрт барлық жер, әсіресе клиникалар мен ауруханалардың басшылары қатаң сақтауы тиіс.

Дәрігерлік құпия

1. Медициналық көмекке жүгіну фактісі, аза­маттың денсаулығының жай-күйі, оның ауруының диагнозы туралы ақпарат пен оны зерттеп-қарау және (немесе) емдеу кезінде алынған өзге де мәліметтер дәрігерлік құпияны құрайды.
2. Осы баптың 3 және 4-тармақтарында белгі­ленген жағдайлардан басқа, оқыту, кәсіптік, қыз­мет­тік және өзге де міндеттерді орындау кезінде дәрігерлік құпияны құрайтын мәліметтер белгілі болған адамдардың оларды жария етуіне жол берілмейді.
3. Дәрігерлік құпияны құрайтын мәліметтерді пациенттің немесе оның заңды өкілінің келісімі­мен пациентті зерттеп-қарау және емдеу мүддесіне орай, ғылыми-зерттеулер жүргізу, осы мәліметтерді оқыту процесінде және өзге де мақсаттарға пайда­лану үшін басқа жеке және (немесе) заңды тұлға­ларға беруге жол беріледі.
4. Дәрігерлік құпияны құрайтын мәліметтерді азаматтың немесе оның заңды өкілінің келісімінсіз беруге мынадай жағдайларда:

1) өзінің жай-күйіне байланысты өз еркін білдіруге қабілетсіз азаматты зерттеп-қарау және емдеу мақсатында;

2) айналасындағыларға қауіп төндіретін ауру­лар­дың таралу қатері болған кезде;

3) тергеу немесе сот талқылауын жүргізуге байланысты анықтау және алдын ала тергеу органдарының, прокурордың, адвокаттың және (немесе) соттың сұратуы бойынша;

4) кәмелетке толмаған адамға немесе әрекетке қабілетсіз адамға медициналық көмек көрсету кезінде оның заңды өкілдерін хабардар ету үшін;

5) азаматтың денсаулығына зақым құқыққа қарсы әрекеттер салдарынан келтірілді деп есеп­теуге негіздер болған кезде жол беріледі.

5. Пациенттің рұқсатынсыз оның жеке өміріне қатысты жеке сипаттағы ақпаратты автоматтан­дырылған деректер базаларына енгізуге және пайдалануға жол берілмейді.

Жеке сипаттағы автоматтандырылған деректер базаларын пациенттердің жеке өміріне қатысты жеке сипаттағы ақпаратты пайдалану кезінде пациенттердің рұқсатынсыз, оларды басқа деректер базаларымен байланыстыратын желілерге қосуға жол берілмейді.

95-бап. Дәрігерлік құпия

1. Медициналық көмекке жүгіну фактісі, аза­маттың денсаулығының жай-күйі, оның ауруының диагнозы туралы ақпарат пен оны зерттеп-қарау және (немесе) емдеу кезінде алынған өзге де мәліметтер дәрігерлік құпияны құрайды.
2. Осы баптың 3 және 4-тармақтарында белгі­ленген жағдайлардан басқа, оқыту, кәсіптік, қыз­мет­тік және өзге де міндеттерді орындау кезінде дәрігерлік құпияны құрайтын мәліметтер белгілі болған адамдардың оларды жария етуіне жол берілмейді.
3. Дәрігерлік құпияны құрайтын мәліметтерді пациенттің немесе оның заңды өкілінің келісімі­мен пациентті зерттеп-қарау және емдеу мүддесіне орай, ғылыми-зерттеулер жүргізу, осы мәліметтерді оқыту процесінде және өзге де мақсаттарға пайда­лану үшін басқа жеке және (немесе) заңды тұлға­ларға беруге жол беріледі.
4. Дәрігерлік құпияны құрайтын мәліметтерді азаматтың немесе оның заңды өкілінің келісімінсіз беруге мынадай жағдайларда:

1) өзінің жай-күйіне байланысты өз еркін білдіруге қабілетсіз азаматты зерттеп-қарау және емдеу мақсатында;

2) айналасындағыларға қауіп төндіретін ауру­лар­дың таралу қатері болған кезде;

3) тергеу немесе сот талқылауын жүргізуге байланысты анықтау және алдын ала тергеу органдарының, прокурордың, адвокаттың және (немесе) соттың сұратуы бойынша;

4) кәмелетке толмаған адамға немесе әрекетке қабілетсіз адамға медициналық көмек көрсету кезінде оның заңды өкілдерін хабардар ету үшін;

5) азаматтың денсаулығына зақым құқыққа қарсы әрекеттер салдарынан келтірілді деп есеп­теуге негіздер болған кезде жол беріледі.

5. Пациенттің рұқсатынсыз оның жеке өміріне қатысты жеке сипаттағы ақпаратты автоматтан­дырылған деректер базаларына енгізуге және пайдалануға жол берілмейді.

Жеке сипаттағы автоматтандырылған деректер базаларын пациенттердің жеке өміріне қатысты жеке сипаттағы ақпаратты пайдалану кезінде пациенттердің рұқсатынсыз, оларды басқа деректер базаларымен байланыстыратын желілерге қосуға жол берілмейді.

Этиканың медицина саласында маңызы зор. Өйткені дәрігер мен науқас, дәрігер мен дәрігер, дәрігер мен медбикелер, дәрігер мен кіші қызметкерлер, дәрігер мен науқастың туыстары арасында қарым-қатынас жасау үшін этикалық және адамгершілік қағидаларын сақтау . Дәрігер мен науқас арасындағы қарым-қатынас ережелері және модельдерін, командамен жұмыс жасауды, команда құруды, осы команда құру арқылы

көптеген жетістікке жетуді, командада көшбасшы болуды үйрету. Дәрігерлік қарым-қатынастың белсенді немесе одақтас түрі, емдеу процесіне науқастың белсенді түрде қатынасуын мүмкін етіп, оның ем таңдауда  дербестігін  және жауапкершілігін дамытады. Бұл ынтымақтастық қатынас, ауруға қарсы күрес жүргізген науқастарда  нәтижелі болады. Дәрігердің іс-әрекеті пікірлесуге, соңғы шешімді өзі қабылдауға даярлыққа бағытталған. Бастапқы кезде дәрігер, қатынас құруға оның басқару түрін қолданып, кейін ол серіктес қатынасқа көшуі мүмкін. Біртұтас ұжым – ортақ мақсат, мәселе, адамдардың  жандүниелік  жақындығын туғызатын түсінушілік орнаған жағдай негізінде құрылады. Аталған жағдайда ұжым басшысының, яғни көшбасының рөлі ерекше.
Ұжымда көшбасшының беделі жоғары болуы керек, себебі ұжымдағы адамның адамгершілік қасиеттерін бейнелейтін қоғамның бір бөлігі болып саналады. Көшбасшының беделділігі мен шынайы адамгершілігі коршаған адамдардың, ұжымның ортақ ойына негізделеді. Сенім және беделге дәрігер өзінің білімімен, қабілетімен, жүмысқа деген шынайы ниетімен, түрлі мәселелерді шешу жолдарын іздестірумен, ұжым мүшелеріне жақсы қарым-қатынасымен ие болады. Осыған байланысты, қалыптасқан ұжым басшысының беделділігі әрбір администраторға ауадай керек екені сөзсіз.
Ұжымға жалған достық қажеттілік емес. Айта кететін бір жайт, ұжымдағы тиісті моральды климат болғанда, қаталдылық, ұжым мүшелеріне ауырлық әкелмейді.

Медицина саласында көптеген жағдайда этикалық- құқықтық мәселелер туындайды, соның ішінде: Адам өмірі басталуының әлеуметтік, құқықтық және этикалық аспекттері, аборт, стерилизация, жаңа репродуктивті технологиялар , ЖИТС-ң этикалық-құқықтық проблемалары, эксперименталді медицинаның этикалық және құқықтық проблемалары, клиникалық трансплантология мен трансфузиологияның этикалық-құқықтық проблемалары, медициналық генетика және гендік инженерияның  этикалық-құқықтық  проблемалары.

Мысалы: Оборттағы этикалық мәселе моральдық жіберілген қателіктердің нәтижесінде адам өмірінің дамуына қол сұғушылық болып табылады. Бұл мәселе адам өміріндегі ойландыратын сұрақ, бұл сұрақтың шешімі басқа көптеген мәселелердің биоэтикалық шешімі –адам өмірі қашан басталды? Адамның өмір сүру, сүрмеуін кім шешуге құқылы?

«Медбике-емделуші» арасындағы қарым-қатынастар:

• Медициналық бике емделушімен сабырлы әрі ашық жарқын сөйлесуге міндетті. Дөрекі, тұрпайы немесе тым ресми сөйлесуге тыйым салынады. Науқастарға «Сіз» деп және аты мен әкесінің атын атап сөйлескен жөн.
• Науқастың жанында тұрып оның диагнозын, емдеу жоспарын талқылауға, палатадағы өзге де науқастардың денсаулығын әңгімелеуге тыйым салынады.
• Күрделі және ауырсындыратын емшараларды бастамас бұрын медбике осы емшаралардың мәнін, мағынасын және қажеттілігін түсінікті түрде науқасқа түсіндіруі және тыныштандыруы қажет.

«Медбике – емделушінің туысқандары (және жақындары)» арасындағы қарым-қатынастар:

• Ұстамдылықты, сабырлылықты, тыныштықты және әдептілікті сақтауы қажет;
• Күрделі науқастарды күтушілерге емшара мен манипуляцияларды дұрыс орындау тәртібін түсіндіруі тиіс;
• Тек өз құзыреті шеңберінде сұхбаттасуы (науқастың сырқаты, болжамы жөнінде әңгімелемей, дәрігерге жолдау) тиіс;
• Қойылған сұрақтарға сабырлы жауап беруі қажет, күрделі науқаста дұрыс күте білу ережелерін шыдамдылықпен үйретуі тиіс.

«Медбике-дәрігер» арасындағы қарым-қатынастар:

• Сұхбаттасу кезінде дөрекі сөйлесуге тыйым салынады;
• Дәрігерлік тағайындаулар уақытында нақты, нақты және кәсіби орындалуы тиіс;
• Науқастың денсаулық жағдайындағы кенеттен болған өзгерістер туралы дәрігерге жедел хабар берілуі тис;
• Тағайындалған дәрігерлік емді қолдану барысында күмән туындаған жағдайда , науқас жоқ уақытта, сыпайы түрде, осы жөнінде дәрігермен мән-жайды талқылауы қажет.

«Медбике-медбике» арасындағы қарым-қатынастар:

• өз ұжымдастарымен жұмыс істеу барысында дөрекілікке, тұрпайылыққа жол берілмеуі тиіс;
• Қандай да бір ескертулер, науқас болмаған уақытта, әдепті түрде айтылуы тиіс;
• Тәжірибиелері мол медбикелер жас мамандарға тәлімгерлік көмек көрсетулері қажет;
• Қиын жағдайларда бірі біріне көмектесулері тиіс.

«Медбике-кіші медицина қызметкері» арасындағы қарым-қатынастар:

• өзара сыйластықты сақтаулары тиіс;
• кіші медицина қызметкерінің жұмысын сыпайы түрде бақылауы қажет;
• Әдепсіздікке, дөрекілікке, тәкаппарлыққа жол беруге болмайды;
• Науқастар мен келушілердің көзінше ескертулер жасауға болмайды.

Адам өмірі басталуының әлеуметтік, құқықтық және этикалық аспекттері. Аборт, стерилизация, жаңа репродуктивті технологиялар. 

Аборт (лат. abortus — түсік) медицинада — құрсақтағы ұрықтың 28 апталық мерзімге жетпей тіршілігі үзілуі немесе түсік түсуі. Жүктіліктің 14-15 аптасына жетпейұрық тіршілігінің үзілуін ерте, ал 14-15 аптадан кейін үзілуін кеш түсік дейді.

Аборт өздігінен түсік тастау және жасанды түсік жасату болып бөлінеді. Қолдан жасалатын аборт медициналық мамандардың әйел адамның өмірін және денсаулығын сақтап қалу мақсатында, зорлау немесе инцест салдарынан болатын еріксіз жүктілік кезінде, сәби ауыр науқасқа шалдыққан кезде немесе әйелдің жатырындағы сәбиді асырай алмайтын жағдайы болған кезде жасалады. Ру-486 препаратын жүктіліктің алғашқы бірнеше аптасында қабылдаса, қолдан түсіктің болуына мүмкіндік жасайды. Жүктіліктің 19 аптасына дейін жатырды қысқарту мен іштегі нәрестені түсіру үшін тұз ерітінділерін немесе гормондарды шашуға болады. Жатырдағы сәбиді хирургиялық жолмен алдыру жүктіліктің екінші немесе үшінші айында ғана жүзеге асыруға болады. Жатыр мойыншығын кеңейту мен ұрықты экстракациялауды жүктіліктің үшінші айында жасауға болады. Бұл «Жартылай босану арқылы аборт жасау» деп те аталады. Түсік жасаудың басқа түрлері: қол шприці көмегімен қолмен жасалатын вакуумдық экстракция және кеңейткіш пен механикалық сорып алғыш құрылғысы арқылы жүзеге асатын вакуум-түсік; бұл екі түрлі емдеу шарасы жүктіліктің ерте кезеңінде жасалады.

Қоғамның жасанды түсікке деген, бала тууды бақылау құралы ретінде тарихи қатынасы әртүрлі елде әр кезеңде түрліше өзгеріп отырған. Антикалық дәуірде жасанды түсік бала тууды шектеу әдісі ретінде пайдаланылса, ал христиан діни қызметкерлері жасанда түсік жасауды Құдай ісіне қарсылық деп бағалаған. Орта ғасырларда Еуропада мұндай жолды айыптаушылардың пікірі қоғамдық өріс алып, ауқымы кеңейген. 19 ғасырда жасанды түсік жасатқандарға қатал жаза қолданылған. Алайда 20 ғасырда бұл тыйымдар жұмсартылып, біртіндеп өзгертілді. 1973 жылы АҚШ-та Роу Уэйдқа қарсы ісінің шешімі бойынша жүктіліктің алғашқы үш ай мерзіміндегі жасалатын жасанды түсік заңдастырылды, алайда штаттар алғашқы үш ай мерзімінде түсік жасатуға өзіндік заңды шектеулер енгізуге құқылы болды. Осы сот шешімінен кейін қарқынды түрде абортқа қатысты саясатты ырықтандыруда қарсыластар мен жақтастар арасында қарқынды пікірталас басталды.

Әйелдің өздігінен түсік тастауы әртүрлі жағдайларға (жығылу, ренжу, шошыну, ауыр жүк көтеру т.б.) байланысты болады. Алдын-алу шаралары: қыз балаларының денсаулығына жас кезінен көңіл бөлу, науқас әйелдерді диспансерлік бақылауға алып, емдеу. Жасанды түсік (медициналық Аборт) жасату арқылы екіқабат әйел өз еркімен ұрық тіршілігін үзеді, мұндай Аборт тек дәрігерлік мекемелерде ғана жасалады. Одан тыс жерлерде жасалған Аборт қылмыстық әрекет болып саналады. Көп мемлекеттерде жасанды түсік жасатуға рұқсат берілмейді. Қазақстан Республикасында қолданылатын заңдарға сәйкес жасанды түсік жасатуды 12 апталық мерзімге толғанға дейін әйелдің өзі шешеді. Егер жүктілік мерзімі көрсетілген уақыттан асып кетсе, жасанды түсік дәрігерлік кеңестің шешімімен ғана жасалады. Аборт әйел денсаулығына зиян тигізеді, әсіресе алғаш рет көтерген баласын жасанды түсік жасату арқылы алдырып тастаған әйелдер болашақта бедеулік зардабын тартуы мүмкін.ауруларға (бруцеллез, туберкулез, сүзек, жыныс мүшелерінің аурулары т.б.), кездейсоқ шалдығуы мүмкін.

Жасанды түсік – бұл ана құрсағынан тыс жағдайда өмір сүре алмайтын, өсіп жетілмеген нəрестені «түсік» ретінде тастату жəне жатырдағы нəресте жұмырт-қасын немесе нəрестені алып тастау, басқаша айтқанда — тірі жанды өлтіру деген сөз. Дегенмен, əйелдің өз ер-кімен түсікті жасауына біздің елде еш кедергі жоқ. Баласынан безінген əйелдер медициналық тəсілмен шарананы алдыртып құтыл-ғанымен, айықпас дерт жамайды. Тіпті өміріне қауіпті.

Жасанды түсіру – хирургиялық әдіс болғандықтан, жыныс мүшесінің зақымдануы мүмкін. Соның салдарынан жатыр тесілуі, оның мойнының жыртылуы және тарылуы мүмкін. Жасанды түсіктен кейінгі жүктілік қалыпты, қиындықсыз өткеннің өзінде босанатынуақытта асқынулар көбейіп кетеді. Әйелдердің емшек безі қатерлі ісігіне ұшырауының ең басты себебі – жасанды түсік.

Жасанды түсік әдетте 12 аптаға дейін жасалады. Ал әйелдердің денсаулығы бала көтеруге жарамаған жағдайда 22 аптаға дейін жасалады. Операция неғұрлым кеш жасалса, соғұрлым зардабы көп. Жасанды түсік жасатқаннан кейінгі жүктілік ана жатырындағы баланың өсуін 3,7 есеге дейін азайтып жібереді. Ондай балалардың әрбір үшіншісі жеңіл салмақпен дүниеге келіп, нәрестелердің 77 пайызы қан аздық және экссудативтік диатез дертіне шалдығады. Әрбір әйелге контрацептивтік дәрі-дәрмектерді пайдалану туралы кеңес берілуі керек.

Стерилизация
Әйел денсаулығын сақтауға, түсік және өлім санын азайту үшін 1990 ж. біздің елде ерлерге және әйелдерге арналған хирургиялық стерилизация бар. Хирургиялық стерилизацияны науқас қалауымен, сонымен қоса осы жағдайға арналған себеп болған жағдайда қолданады. Хирургиялық стерилизацияға байланысты бірнеше көптеген медициналық қарсы көрсеткіштер бар. Әлеуметтік жағдайға байланысты тек үш көрсеткіш бар ол – жасы 40 тан жоғары болуы; үш және одан көп балалы болуы және 30 жыл бойы екі балалы болса.
Стерилизацияны тиімді жүктіліктен сақтану ретінде қарастыруға болмайды, және бұл әдіс халық арасында кең тарамаған әдіс

Контрацепция
Экономикасы дамыған елдерде, әсіресе батыста 70%-ға дейін ерлі-зйыптылар контрацепт қолданады. Дамыған елдердің 400 млн-ға жуық әйелдер орынсыз жүкті болып қалудың алдын алу үшін әртүрлі әдістегі контрацепт қолданады. 30 жылдың ішінде жанұяны жоспарлау ұйымы 400 млн-ға жуық бала туудың алдын алуда.
Қазақстанда ерлі-зайыптыларды орташа есеппен, экономикасы дамыған елдермен салыстырғанда контрацепция қолдануы төмендеу, бірақ статистика бойынша бұған себеп жоқ. Статистикалық қажеттілік бойынша бізде жатыр ішілік спираль және гормональды контрацепция қолданады.
2000 жылдан бұлшықетішілік спираль бар 17% фертильді жастағы әйел адамдар және 7,5% гармональды контрацепцияны қолданады. 1990 жылмен салыстырғанда бұлшықетішілік контрацепі бар әйел адамдар саны өзгермесе, гармональды контрацептер қолданатындар 4,5 есе жиілегенін ескерген жөн. Арнайы зерттеу көрсеткіші бойынша Қазақстандағы жүкті болудан сақтанатын некедегілер 50-55 % ды құрайды.

Қазақстанда экстрокорпоральды ұрықтандыру (ЭКҰ) орталығы алғаш рет 1995 жылы ашылды, қазір үш мемлекеттік, он жеке ЭКҰ орталығы жұмыс жасайды. Он біріншісі жақында Ақтөбеде ашылды.Сол 1995 жылы алғашқы орталық ашылғаннан бері республика бойынша 20 000 отбасы оның көмегіне сүйеніп, нәтижесінде алты мыңнан астам «түтікшелік нәресте» дүние есігін ашты.

Қосалқы репродуктивтік технология бойынша емделіп, бала көтеру өте қымбат қызмет болып есептеледі. Яғни, еліміздегі жеке клиникалардағы баға бойынша ол —  850-900 мың теңге көлемінде. Ал әйелдердің барлығының бірдей жасанды ұрықтандыру әдісі арқылы әп дегеннен бала көтеріп кете алмайтындығын, кейбірінің ЭКҰ орталықтарының көмегіне кемінде 4-5 рет жүгінуге мәжбүр болатындығын ескерсек, үйінде «базары жоқ» отбасылардың бала сүюі үшін қаншалықты қаржы қажет екенін бағамдай беріңіз…2010 жылдан бастап экстрокорпоральды ұрықтандыру жаңа Денсаулық Кодексінің тегін медициналық кепілді көмегінің тізіміне енді. Соған сәйкес былтыр елімізде сәби сүйе алмай жүрген отбасылар үшін республикалық бюджеттің қаржыландыруымен 100, биыл 300-ден астам квота бөлінді.2012 жылы бөлінетін квота 600-ге, ал 2015 жылы 750-ге жетеді.Қазақстанда қосалқы репродуктивті технологиялар 1995 жылдан бастап пайдаланылып келеді. Елде эмбриондарды криоконсервациялау (пайдаланылмаған ұрықты болашақта пайдалану үшін мұздатып қою), жыныстық клеткалардың донорлығы және суррогат ана бағдарламалары іске асырылып жатыр.

Дәрігер мен науқас арасындағы қарым-қатынас ережелері және модельдер.

Медициналық этика үш негізгі бағыт бойынша тұлғаралық қарым-қатынастардың әртүрлі мәселелерін зерделейді және шешеді:

медициналық қызметкер – емделуші,

медициналық қызметкер – емделушінің туысқандары,

медициналық қызметкер – медициналық қызметкер.

Дәрігер – науқас арақатынасының екі түрі белгілі: императивті және диалог.

Императивті қатынас– бұл науқасқа авторитарлық және директивтік әрекетжасау. Қарым-қатынастың бұл түрініңмақсаты – науқастың тәртібін бақылау және белгілі бір әрекет жасауға оны мәжбүрлеу. Императивті қатынастың негізгіерекшелігі – науқасты мәжбүрлеу мақсатыжасырын емес ашық түрде жүргізіледі. Мұнда әсер ету құралдарына жататындары – бұйрық, нұсқау, талап.

Императивті қатынас түрін қолдану, мақсат және этика тұрғысынан, әлеуметтік әрекет түрлерінде ғана қолайлы болады. Мысалы, төтеншежәне жедел жағдайларда. Команда, бұйрық және тыйым салу арқылы,сырттай бағынышты жағдайды жәнеталанты орындату- адамның ішкі ойы мен сенімінен,оның интровертті мотивациясынан (өзіндік ықпалынан) тумайтыны анық. Дәрігер – науқас арақатынасында императивті тәсілді қолдану көбінесе орынсыз және этикаға сәйкес емесболады.

Диалогтық қатынас. Бұл арақатынаста, науқасқа дәрігер тарапынан ұстамдылық көрсетіліп, тепе-тендік жағдайы туады. Өзара әрекеттесудің келесі ережелерін айнытпас орындағанда ғана диалогты қатынасқа нәтижелі түрде жетуге болады:

1. Науқастың өзекті жағдайына өзінің толық көңіл-күйін аудару.
2. Науқасыкпалдарына априорды (алдын ала) сенім білдіріп, оны бағалаусыз қабылдау.
3. Науқасты өзіне тең деп есептеп, оны «өз жекешелік ойы мен меншікті өз шешімі бар» деп қабылдау.
4. Қатынасуды жеке тұлғалау (персонофикациялау) – қарым-қатынасты, сұхбатты өз атынан жүргізіп,басқалардың пікірлеріне жәнебеделділердің көзқарасына сүйенбей, тек өзінің нақтылы сезімдері менталаптарын көрсету.

Арақатынастың ішкі құрылысы да өте күрделі болады. Мұнда біріне бірі байланысты үш жағын айқындауға болады: коммуникативтік, интерактивтік, перцептивтік.

Арақатынастың коммуникативтік жағы науқаспен ақпарат алмасуды, ақпарат беру және кабылдаудан құрастырылады. Арақатынастың интерактивтік жағынан («интеракция» – әрекеттесу) мағынасы – қатынасқа түскендәрігер мен науқас әрекеттерінің алмасуы, яғни тұлға аралық әрекеттіұйымдастыру. Ал перцептивтік қатынасу жағы – бұл дәрігердің науқасты түсінуі,білуі. тәрбиелеуі негізінде тұлға аралық нәтижелі қатынас орнатуы.

Сөзсіз қатынасу. Қатынас жасаған кезде басқа адамның физикалык бейнесінің жекеше белгілеріне назар аудару (бет әлпеті, қол, иық қимылдары, жестілері, позасы, интонациясы) арқылы қосымша мәлімет жинастырып, қатынасу процесін дұрыс бағытта жүргізуге мүмкіншілік алады, әсіресе көп мәліметті (сигналдарды) тындаушы адамның бет-жүзі береді. Бұл сөзсіз қатынасу арқылы дәрігер ойын ауру адам қабылдап,я кабылдамағанын, оның түсініп сенім білдіргенін немесе күмәнданғанын көрсетеді.

Қосақтастыру техникасы — бұл пациентпенбір дәрежелі психологиялық жанасу арқылы ем тиімділігін іске асыру. Басқа адамды түсіну және сезіну дәрігердің жеке тұлғалық психологиялық қасиеттеріне, яғни эмпатия қабілетіне байланысты болады. Сондықтан, бұл әдісті игеру үшін, дәрігер алдымен өзінің жекеше тұлғалық эмпатиялық қасиеттерін дамытып жетілдіру кажет. Егер науқаста, дәрігерді таңдау кұқығы болса, дәрігерде ондай мүмкіншілік жоқ, ол әр ауру адаммен қатынас жасауға даяр болуы керек. Мұнда, дәрігердің науқаспен алғашқы қатынасуы өте мағыналы бола­ды, себебі бір қалыптасқан алғашқы пікірді өзгерту оңай болмайды.

Тыңдау тәсілінің техникасы. Мақсаты – науқасты сөйлестіру арқылы қажетті ақпарат жинастыру. Тыңдау тәсілінің екі түрі белгілі:

• бағалай отырып тыңдау;
• бағалаусыз тыңдау.

Дәрігерлік тәжірибеде бағалай отырып тыңдау жиі колданылады.

Сұхбаттасу үстінде дәрігердің дене қалпы (поза), оның толық назар аударып, тыңдауға әзірлігін калыптастыру керек. Дәрігер науқас адамның көзіне үнемі тесіле қарауға болмайтынын ескере отырьш, оған тек анда-санда ғана көз тастағаны дұрыс болады. Бағалау­сыз тыңдау техникасы бойынша ең маңызды шарт – үндемеу, икемдеу, ымдап қолдау және қызыққанын білдіру. Сұхбат кезінде аурудың қобалжып қапалануы, келесі жайлар арқылы бейнеленеді: оның сөз ырғағының өзгеруі, паузалардың пайда болуы, мысқал сөздерді жиі қолдана бастауы. Психологиялық жайсыз жағдай болғанның маңызды белгісіне жағатыны – аурудың сұраққа жауап беруден кашуы немесе жалпы мағынасыз фразаларды қолдануы. Науқас адам дау, таласнемесебасқадай психологиялық конфликт, шиеленіс болғанынжасыруға тырысады.

ДӘРІГЕР – НАУҚАС ТҰЛҒА АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ

Мұнда ең жауапты және маңызды болатыны ~ дайындық кезеңі. Қатынасудың уақытын, орнын дұрыс таңдап, оның нәтижесінде өз ұстамаларын анықтап, жоспарлау қажет.

Қатынасудың бірінші кезеңі – көзбен, қас-қабағын бақылап тұлға аралық жанасуға ену. Мұнда дәрігердің өзін-өзі дайындауы, науқастың  жағдайы мен көңіл-күйін сезуі, өзін еркін сезінуі өте маңызды. Науқастың өзіне бейімдеу, сұхбаттың біркелкі басталуын қамтамасыз ету де маңызды болады. Бұл кезең психологиялық жанасуды бекітумен аяқталады.

Қатынасудыц екінші кезеңінде назарын тікелей науқастың дертіне аударып, әңгіменің тақырыбын анықтап, мотивациялық қазбалауға (зондажға) көшеді. Оның мақсаты – науқасты ашық пікірлесуге қызықтыра отырьп, тарту.

Келесі, үшінші кезеңде науқастьщ ойында әртүрлі күмәндік болған жағдайда, дәрігердің аргументті түрде оны өз пікіріне сендіруі.

Төртінші фазада, дәрігер мен науқас бір нәтижеге жетіп, оны бекітуі. Бұл арақатынастың ең бір күрделі ксзеңі. Егер қатынас ажыраса, жанасу да осымен аяқталады.

Дәрігер – науқас арақатынасының құралдары.

Қатынас құрудың негізінде, ақпарат алмасу жатады. Бұл қарым-қатынастың ең маңызды жағы. Нәтижелі арақатынас құруүшін вербальды және вербальды емес құралдар қолданылады.

Топпен жұмыс жасау

Медицина маманының маңызды  дағдысының бірі – ол науқасқа көмегі тиетіндей, белгілі бір топпен жұмыс жасау,солармен бірге жетістіктерге жету,көздеген мақсаттарды орындау, болып табылады.

Топпен жұмыс жасаудың дәрежесінің өсуі төмендегі доктриналарға байланысты:

Топтың менеджментінің доктринасы  – тіл табысу, стандартқа сай емес есептерді шешуде творчестволық  активтілікке топтық көзқарас таныту. Оңай тіл табысу жұмыскерлердің әлеуметтік және мәдениетті творчествосын көтеруге мүмкіншілік береді,олардың өзін-өзі ұйымдастыруда және өзін-өзі басқарудағы көзқарасы, оларға ортақ мақсаттар мен табыстарды, түсінісумен, бірін бірі алмастыра алуында, ортақ мақсаттарда, әр топ мүшесінің жұмысын, табысын, ұтымды жемісін көруге мүмкіншілік береді.

Индивидуалды жауапкершіліктің доктринасы– тіл табысу, мамандықтың жеке қызығушылығындағы және персоналды жауапкершілігіндегі индивидуалды профессионалды реттелуі болып табылады.

Ғылыми басқару доктринасы– тіл табысу, тәжірибие жүзінде өткізілетін, жұмыс барысын үлкен ауқымда өтетін өндірушілердегі жүйелермен жүргізіледі.

«Х» доктринасы – механизм бірлігіндегі аналогия бойынша ұйымдастыру шараларының адами тұрғыдан көзқарасы.

«У» доктринасы – адамды жеке тұлға ретінде қарастыратын, жеке өзіндік мотивациялары бар, өнімге бағытталған, түсініп шешім қабылдайтын ұйым.

Адами қарым-қатынас доктринасы- гуманнитарлы тіл табысу, еңбек істеріне гумманитарлы түрде бағытталған, жұмыскерлердің, жұмысқа қатысты сұрақтарды елейтін ұйым.

Питер Сенге өзінің « Бесінші тәртіп» еңбегінде, 1990 жылы білім беретін ұйымға былай сипаттама берген: «ол жер адамдар үшін үнемі өзінің мүмкіншіліктерін жасай алатын, жетістіктерге қол жеткізетін, терең ойлап, ауқымды түрде ақылдасатын орын және ылғида бірге топпен әрекет етеді» деген.

Питер Сенге анықтаған, бір бірінен айырмашылығы бар  бес тәртіп үлгілері мыналар:

Жеке шеберлік.Бұл тәртіп адамдарды шабыттындыра отырып оларға өмірде не маңызды екенін және қазіргі өміріне ненің қатысы бар екенін түсінуге мүмкіндік береді.

Ортақ көзқарас құру. Бұл тәртіп бір мақсаттағы адамдарды біріктіруді, ғылыми ұғынуға , болашақтағы армандарына жетуге мүмкіншілік береді.Ортақ көзқарастарымен шабыттандырады.

Топпен білім алу. Топта бірлесіп жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Ортақ әңгімелермен ,ойталастар арқасында топ бірігеді.Бірлік болмай- тірлік болмас дегендей.

Когнитивті модельдер.Барлығымызда жасырын ойлар бар, олар біздің санамызды улайды, өкінішке орай, біздің ары қарай білім алуымызға кедергі келтіреді. Егер сол жасырын ойларымызды өзгертсек, біздің санамыз кеңейе түсер еді.3

Жүйелі ойлау. Бұл дегеніміз бесінші тәртіп, алдыңғы тәртіптердің барлығын біріктіретін,адамдарға қиындықтан шығуға ортақ жол беретін тәртіп үлгісі болып табылады.

Егер ұйымда топ болса, онда топ мүшелері:

1.Топпен бірлесіп жұмыс жасауға мотивациясы бар;

2.Топтың бірлігін сақтап, бірге жұмыс жасауға;

3.Әр түрлі дәрежеде топ бойынша жұмыстарға араласуға;

4.Келісім беруге немесе қарсыласуға толықтай құқығы бар болып табылады.

Топ дегеніміз не?

Топ – бұл бір қатар адамдардан құралған, бірлесіп жұмыс жасайтын, мақсаты бір адамдар тобы. Команда мен топтың негізгі айырмашылығы: Команданың адамдары ортақ мақсатқа жету үшін бірлесіп жұмыс жасайды.

Іс барысында сұрақтар мен жауаптар айтылып, бірлесіп шешім қабылдайды.

Команда дегеніміз – шағын адамдар тобынан құралған ( көбіне 5-7, кейде 15-20 ға дейін жетеді) топ:

• Мақсаты ортақ, қадір тұтатын ұстанымдары бір адамдар
• Бір бірін толықтырып отыратын дағдылары бар
• Функционалды-рөльді бірлесіп жұмыс істейді
• Топта өзіндік орны бар топ мүшелерінен құралған

Топ не үшін қажет:

Медициналық көмек көрсетудің мақсаты әр түрлі мамандық иелерінің бірлесіп жұмыс жасауында.

Топпен бірлесе жұмыс мыналарды талап етеді,сондай-ақ қамтамасыздандырады:

• Жетік түсіністік, әр адамнаң жеке жұмыс барысыда,сонымен қатар биліктері мен тәжрибелерін бір араға біріктіру.
• Болып жатқан оқиғада еркіндік танытып, бөгдені айыптау.
• Көп деген туындылар дауды шешу мақсатына бағытталған.
• Аса жоғарғы дәрежені енгізу үлкен көлемді пайданы көздейді.

Сонымен қатар, топпен жұмыс әр топ мүшелеріне оңтайлы және көптеген мүмкіндіктерді қамтамасыз етеді.

• Жұмыс барысында шешімі табылмай жатқан сұрақ немесе жұмысқа әсері тиетін түйінді мәселелерді түсініп, шешімін табу.
• Творчествалық түрде жұмыс жүргізіп,туындылармен бөлісу.
• Әріптестермен берік қарым-қатынас орнату.
• Жаңа білім мен дағдыларды игеру.
• Осы мәселені шешуге қосқан үлесі үшін әріптестердің сенімі мен құрметіне ие болу.

Команда ішілік мәдениетті контекстінің индикаторы:

-бүкіл топ мүшелерімен бірге қабылданған тәртіптер тізімі.

-билік құру жолдары.

-команда мүшелерінің бір бірімен байланысы.

-ұйымның жетістіктері , топ мүшелерінің мінездемелері.

-билікті ұйымдастыруды реттеу.

Топтың ұйымдастырылу сатылары мен, топ өсімін анықтауға болады:

-топ жетістіктерінің шынайы дәрежесін анықтау үшін.

-топ та болып жатқан мәселелерді шешу үшін топ мүшелерінің өзіндік санасын өсіруге көмектесу үшін.

Әдеттегідей, топтың мақсатына жету барысында олар бұрынғыны елемейді;топ қиындыққа тап болғанда оның өсуі бұзылады,топ,әдеттегідей, бұрынғы даму сатысына оралады.Топтың өсуі бірқалыпты болуы үшін, топ мүшелері әртүрлі эмоцияларға төтеп беріп жеңе білуі тиіс. Оларға көмек беру үшін жаттықтырушылары оларға қазір қай сатыда екенін түсіндіріп,алуға қандай сатылар кездесетінін айтып түсіндіруі қажет.Жаттықтырушы ретінде басқарушы немесе медициналық жоғарғы оқу орнының ұстазы сайлана алады.Топтың негізгі жетістігі болып,олардың сауатты түрде мемлекеттік медициналық білім алуы және мемлекеттік стандартқа сай білімді болы болып табылады.

Топты ұйымдастыру тәртібі:

1-саты.Ұйдастыру топ ұйымдасқан кезде, топ мүшелері, олар үшін бірлесіп жұмыс жасаудың қай жолы тиімді болатынын ойластырады.Олар «жеке тұлға» рөльін «топ мүшесі» рольіне ауыстырады.

Олар өзімен қатар топтың да, топ басшысының да абройын ойлау қажет.

Ұйымдастыру кезінде топ және оның мүшелері әдетте келесі эмоцияларда сезінеді:

-таң қалу,күту,оптимизм,

-осы топқа сайланғаны үшін көкіректілік

-топқа алғашқы жақындық

-қобалжу,қорқыныш және тіпті күмән да келтіруі мүмкін.

Және келесі әрекеттерді жасайды:

-спайылық, топ мүшелерімен жақсы қарым-қатынас орнату.

-мәселенің шешімін табу немесе шешімді іздестіру

-болып жататын ұрыс,қақтығыстардың алдын алу, топ үшін қолайлы тәртіптің стреотиптерін анықтау.

-ақпарат жинауда алғашқы шешім шығару

-концепциялармен мәселелердің шешімін табу.

-сұрақтарды қайта толықтау,шешім шықпаған жағдайда; шешім таппаған жағдайдаға қиындықтар;

-шешімін табудағы кемшіліктерге арыздану.

Топ үшін пайдалы ұйыдастыруға көзқарастардың келесі түрлері жатады;таныстыруды ұйымдастыру түрлі, жобаның дәл уақытын анықтау, топ тәртібін белгілеу, қажет білімді беру.

2-саты.Дауыл сатысы топтың өсуі үшін өте маңызды,әдеттегідей,ол топ мүшелері үшін өте қиын болып табылады. Бұл міндет олар айланғананда қиын болады.Топ мүшелері ұрысуға дайын тұрады,шыдамсыз болады,кейбіреулері топ болып жұмыс істеуге қарсы болады. Сол уақытта әр топ мүшелері бір-бірін силап,түсініп,бірін-бірінің ойын тыңдайтын болады.Егер топ осы сатыда тұрақтап қалса, онда олар ешқашан оңтайлы жұмыс сатысына көше алмайды. «Дауыл» сатысында топ мүшелері көбіне мынадай сезімдерді басынан өткізеді:

-жұмысын орындағысы келмей, сапасын жақсартуға қарсыласу,

-топқа көзқарасын өзгерту, оның мүшелеріне,жобаны жүзеге асыруға көзқарасын өзгерту,және келесі әрекеттерді жасайды:

-негізгі мәселе бойынша топ мүшелерімен сөзге келу.

-бақталастық, топтан кету т.с.с.

-жобаның орындалу мақсатында, күмән келтіру.

-ақылға қонымсыз үлгелерді ұсыну, қосымша жұмыстан бастарту.

Бұл сатының пайдасы;даудың алдын алатын техниканы пайдалану, сапаландыру барысын үйрету,жобаға дағдыландыру болып табылады.

3-саты:Орталықтандыру.Бұл сатыда барлық топ мүшелері топты қабылдай бастайды, өзінің топтағы орынын түсіне бастайды. Өзара қақтығыстар азайып, жұмысқа деген ында көбейе түседі.Егер топ осы сатыда, қалып қойса,онда топ мүшелерінің бірін-бірі силап, жақсы сөйлеуі көбейіп, жұмысқа қызығушылығы азаяды.Ол кезде топ басшысы топқа барлығын түсіндіріп тиісті шаралар қолдануы тиіс.

Бұл сатыда көбіне топ мүшелері мынадай күйде болады:

-топқа мүшелікке қабылдану,

-барлығы жақсарғанына жеңілдену және келесі әрекеттерді жасайды:

-жұмыс істеуге ынталы болуы,топтағы айырмашылықтарды бақылау

-шешім қабылдауға дайын болуы

-өз пікірін айтудағы еркін сезім

-топ мүшелерімен ойнақы түрде араласу

Бұл этаптың пайдасы мынада:топта жақсы қарым-қатынасты жалғастыру,жалпы жауапкершілікті сезіну,жұмыстың барысын,топпен жұмыс жасауды сезіну.

4-саты.Көзқарас.Бұл этапта топ мүшелерінде шешім шығаруға және мәселені шешуге қабілет пайда болады.Таңдау жасай алады,өзгерістер енгізе алады.Топ мүшелері өздерінің кемшіліктерімен қабілеттерін біледі.Топ басшысы оларға бұл мәселеде көмегін береді.Бұл сатыда топ мүшелері;мынадай сезімдерді бастан өткізеді:

-топқа сенімділік,көңіл тоқ болады

-бір-біріне сену.

Және мынадай әрекеттер жасайды:

-мәселелерді шешуде қатысу.

-тәуекелге бас тігу

-мақсаттарға жетуге қызуғышылық

Бұл сатының пайдасы мынада:

Қажетінше білім алуды жалғастыру мүмкіншілігі.

Ерекше сатысы:көзқарастың аяқталуы.Жауапкершілік пен сапаның жұмысы аяқталып,мәселелер шешіліп барлығы аяқталады.Топ жетістікке жетіп немесе жеңіліске ұшырайды.Бір-бірімен қарым-қатынастарын үзбей жалғастырады.

Бұл сатыда топ мүшелерінде мынадай эмоциялары болады:

-жұмыс сәтті аяқталғанда:қуаныш,аброй,көтеріңкі көңіл күй,мүшелермен айрылысқысы келмейді.

-жұмыс сәтсіз аяқталса:ашу,таңырқау және мынадай әрекеттер жасайды:

-жұмыс сәтті аяқталса:алғыс білдіріп,қоштасуға қимай жүру.

-жұмыс сәтсіз аяқталса:жеңілгенін мойындамау,жеңілгеніне біреуді айыптау;

Бұл этаптың пайдалы жағы:алдағы болатын істерді талқылау,өз істеріне баға беру,қортынды жұмысты бағалау.

Осы топтармен салыстыра келгенде,бұл этаптарға медицина студенттерінің 4 жылдық оқу жылын қойсақ та болады.Ең бастапқы кезден бастап,студент болғаннан диплом алып оқуды аяқтағанға дейін,этаптардан өтеді.

Топтағы қағидалар, әрекеттер мен нормалар.

Топтағы табысты жұмыс жасау үшін төмендегі әрекеттер мен қағидаларды білу керек

• Команда құрамының мүшелерінің тәжірибесі мен қабілетіне қарай іріктер алынуы
• Команда мүшелерінің ортақ мақсаттағы, (қатаң ережелерін сақтай білуі) бірігіп жасаған жұмыстарында белгілі бір ережелерді сақтай білуі.
• Команда мүшелерінің барлығының өз құқықтарымен таныс болуы
• Команда мүшлерінің қарым – қатынаста болуы, жаңа ақпараттармен алмасу үшін арнайы уақыт бөлуі
• әріптестердің арасындағы жақсы қарым – қатынас орнауын қамутамасыз ету. Марапаттау, құттықтау шараларын жүргізу.

Топтық әрекет түрлері (Л. Ушинский)

1. Бірігіп және өз бетінше жұмыс. Әр адам өзіне тиесілі жұмыс жасайды және ол қалғандарынан тәуелсіз болады.

2. Ортақ және өрбу түрінде жүреді. Ортақ тапсырма бірігіп үрдісімен жүреді.

3. Бірігіп ықпал жасау әрекет ету. Бір уақытта барлық мүшелердің тапсырманы орындау.

4. Бірігіп әрекет етудің ерекше түрі.

Бірігіп шығармашылық тұрғысында жұмыс жасау.

Командалық – топтық нормалар бұл ережелер мен шарттардың

жиынтығы топ мүшелеріне тікелей қатысты және айналасында болып жатқан іс – әрекеттер және қағидалар жинағы. Топтық нормалар командада рұқсат етілген және тиым салынған дұрыс немесе бұрыс жәйттерлі анықтайды. Нормалар топтың дамуы барысында өзгерістерге ұшырауы мүмкін, әсіресе қиындықтар туған кездерде бірақө топ мүшелерінің тіл табусынсыз олар ұйымдасқан түрде белсенді бола алмайды. Этикалық топтық аспектілер психотерапевттік нормаларға ұқсас келеді.

1. «Қазір және осы жерде» қағидасындағы қарым – қатынас

Көпшілікке тән мінез, бұл бұрын болған оқиғаның және т.б. жағдайларды ойлау барысынла ортақ пікірмен санаса кету. Бұл жағдайда психологиялық қорғаныш механизмі іске қосылады. Бірақ тренингтің басты мақсаты, топ мүшесінің әрбірі өзін жаңа қырынан танылуы кезінде көруі және тани білуі. Бұл дегеніміз топтағы мүшелердің арасындағы қарқынды байланыс бар екендігіне көз жеткізу.

2. Өз пікірін жеткізе білу қағидасы. Оның мәні әр тұлғаның өз пікірін жасырудағы, таңдау еркіндігі. Нақтырақ айтсақ «ол негізі…» «біреулер ойлайды» деген ойлардан арылып «мен ойлаймын» «мен есептеймін…» деген жөн.
3. Сезім қағидаларына жүгіну әдісі. Әр қатысушы өзінің және әріптесінің эмоциясына көңіл бөлуге тиісті. Және қарама – қарсы қатынас жасаған кезде, өзінің және жолдасының күйін ескере білгені жөн. Мысалы: «Сенің сөйлеген сөздерің дөрекі болғандықтан, менің жүйкеме тиіп жатыр» деген сенімді және т.б.
4. Белсенділік қағидасы. Белсенділік – тренингтегі тәртіптің негізгі нормасы және команданың беріктілігін нығайта түсетін, әр қатысушының қатысуын керек ететін талаптардың бірі.
5. Қарым – қатынастағы сенім қағидасы. Сенімді қарым – қатынас бұл тапсырманың нәтижесін беруге көп ықпал жасайды. Қолайлы жағдай қалыптастыру үшін жетекші ең лдымен қатысушыларды өздерін еркін ұстауға үйрету керек. Сенімді қарым – қатынас орнату үшін «Ешқашан өтірік айтпау, әрдайым шындықты айту» ережесі сақталады. Алайда медициналық әріптестер арасында бұл ережені сақтанғанда мұқият болу керек. Ол субердиноцияны бұзуы мүмкін.
6. Жасыру қағидасы. Бұл қағиданың мәні топта болған жасырын жағдайларды оқытылу барысында алған ақпаратты басқа жағдайда жария етпеу.

Сондай-ақ психотерапевттік нормаларға төмендегілер жатады.

• Эмоциялық шынай болуы жеткізу.
• өз пікір көзқарасын ашық түрде жеткізу.
• Басқа мүшелердің де көз қарасымен, пікірімен санасу және оларға төзімділікпен сабырмен қарау.
• Белсенділік
• Этикалық нормаларды сақтай білу (дөрекі сөйлемеу, зорлық көрсетпеу т.с.с.)

Соңғы кезекте командада топ мүшелерінің жұмысы тиімді болуы үшін                                    жеке мүдделердің үш жиынтығы сақталуы қажет.

• өзіңе баға беру
• айнала мен айналадағы қарым – қатынасқа, ортақ көзқарастарға баға беру;
• тапсырма мен жұмысқа баға беру;

Команданы білікті маман иелерінеайналдыру процессі команда құрылымы деп аталады. Көптеген топтарға өзін толыққанды нәтижеге қол жеткізу үшін оған көмек керек. Көп жағдайда командаға әсерлі коммуникацияны пайдалану үшін және шешім қабылдау әдістерін меңгеру үшін, ұрыс – керістен аулақ болу үшін бір адамның көмегі қажет. әдетте бұл функцияларды топтың сапасын жақсарту жөніндегі жаттықтырушы жасайды, бірақ көбінесе бұл процесстерді медициналық оқу орнының топ жетекшісі орындайды.

Командадағы жұмыс барысындағы ең маңызды мінездемелер:

• ойлау барысында командадағы жұмыс әлдеқайда қолайлы себебі көптің пікірі жалғыз адамның пікірінен өнімдірек. Топтағы басқа да мүшелерінен жаңа идеялар туындауы мүмкін.
• Топтағы көпшіліктің қабылдаған шешімдері, команданың жалғыз мүшесі қабылдаған пікірден дұрысырақ.

Алайда көп командалардың жұмысы нәтижелі бола бермейді. Бұл командалардан нәтижелі жұмыс істейтін топтардың айырмашылығы неде?

1. Жұмыс барысына қатысты:

Қызығушылықты көбірек білдіру. Топ мүшелерінің барлығы ортақ мақсатқа жетуді көздейді және сол мақсатқа қол жеткізу үшін аянбай жұмыс жасай біледі.

Команда жұмысына қатысты жақсы көзқарас. Команда жұмыс істейтін мекеме, топтың жұмысын сыйластықпен қабыл көреді.

Сенімділік ортасы. Команда мүшелері бір – біріне сенеді және бір – біріне сенім артады. Бұл барлық мәселеге қатысты негізгі элемент болып табылады.

Топтағы  әр қызметкердің жұмыстағы жетістігін мойындау: Команда әр адамның пікірімен санасады. Ал қателіктер кеткенде ол алдағы күнге сабақ болады.

Жақсы қарым – қатынастар. Бейресми жайлы қарым – қатынас және жолдастық қалып. Топтағы жұмыс оның мүшелеріне қызықты себебі командада ауызбіршілік бар. әр қызметкердің мұқтаждығы мен пікіріне көңіл бөлу. Команда мүшелері әр қызметкерлің көзқарасына құлақ салып, оның ой – пікірін құрметтейлі. Команда өзіне кедергі жасайтын жұмысына шек қоятын ережелерді ұстанбауы керек.

Ұйымға мәселелеріне қатысты сұрақтар

Тапсырмаларды нақты көрсету. Топтағы мүшелердің барлығы қанлай қызмет атқаратынын және алдағы мақсатына жету үшін қаншалықты йжұмыс істеу керек екенін біледі. Командадағы  тапсырмалар теңдестірілген және жұмыс тиімділігін арттыру үшін үйлестіріледі. Көбінесе тапсырмалар команда мүшелерінің арасында, әрқайсының ортақ жұмысқа қосар тапсырмаларлы болуы үшін үйлестіріледі.

Уақытты мұқият қадағалау. Жиналстар уақытылы басталып дер кезінде аяқталады. Уақытты ұсақ – түйекке шығындамай тиімді қолдану және тапсырмаларды орынлауға жіберу қажет. Жұмысқа қажет мәліметтер алдын ала дайындалады және ертерек үлестіріледі.

Командалық үзіліске аз уақыт кетіруі керектігін жеткізу. Команда мәселені шешу үшін, және т.б. мәселелерге алаңдамай жұмыс жасауы қажет.

Тіркеулер мен жазбаларды жүргізу. Бұрын соңды қабылданған шешімдерді еске алуға тетірмей, әрдайым тіркеулер қолда болуы қажет. Команда жұмысының ағымдағы бағалары. Топ мүшелерінің өз жұмыстарының бағалануына қызығушылық білдіреді және қиындықтарды шешуге атсалысады.

Командадағы коммуникация. Коммуникация бұл – хабаруламаларды алу және жіберудегі акт. Коммуникацияның мақсаты – ой-пікірлермен аямау (жіберу, қабылдау, талқылау ) және оны түсіну мүмкіндігі. Коммуникациядағы практика маңызды рөльге ие. Жіберілген ақпарат пен қабылданған мәліметтер екі жақтың білім деңгейін, машықтанғандығын көрсетеді. Тығыз қарым – қатынастағы өзін – өзі бағалау әдісінде, әр адамда таңдау және «Мен білмеймін» немесе «Мен түсінбедім» деп айтуға құқығы бар. Оған қоса қателесуге, сол қатемен жұмыс жасауға осы жағдайларда мен білетініме сенімді емеспін бірақ сонымен жұмыс істеп көргім келеді деуге де мүмкіндік бар.

Мұндай көз жеткізу өзін – өзі бағалауды күшейте түседі және қарым – қатынастағы қиындықтардың алдын алады. Хабарлама жіберуші хабарламаны алушыға деген жақсы көзқараста болса, қарым – қатынас тиімділігі арта түседі. Бірақ бұл әрдайым бола бермейді. Сондықтан, нашар көзқарас қалыптасқан әріптестермен қарым – қатынас орнатуда ешқандай қорқыныш жоқ екенін түсіну қажет.

Тыңдау және қабылдау шеберлігі де, хабарлама жеткізу сенімді маңызды.

Тыңдау сөйлеп тұрған адаммен әрекеттестік үдерісі. Бұл үдеріс ой – әрекетін, сөз шеберлігін, бет икемділігі, дауыс ырғағы, ишаратты қажет етеді. Бөлек, дара сөздерді емес бүтін бір ойды тыңдау маңызды.

• бөгде тірліктерді ысырып қою (телефон қоңырауларына алаңдамау және т.б.)
• өз эмоцияларыңды бақылау. Жиреніштік, ашу, және т.б. сезімдер тыңдау үдерісіне кедергі жасайды, қарым- қатынасты қиындатады.
• Команда мүшелерінің өзін – өзі қадірлеуіне қолдау көрсету
• Тілектес болу
• өзіңіздің дұрыс түсінгеніңізді, әңгіменің не туралы айтылып жатқандығын тексеру (қосымша түсініктемелер сұрау)
• Қарым – қатынас жақсарту барысында ұсыныстар қосу.

Тиімді қарым – қатынас орнатуға не кедергі болады?

• мезгілсіз тұжырым мен ертерек баға беру. («Сізге былай істеу керек еді…», «Сіз дұрыс айтпадыңыз…», «Сіздің міндетіңіз бұл емес» деген секілді мезгілсіз тұжырымдар тиімді қатынасты бұзады)
• Кеңес беру секілді жауап қайтару («Сізге былай … дұрыс болар еді», «Сіз мынаныф … істеп көрсеңіз қалай болады?», «Менің сізге берер кеңесім…») сұраған жағдайда әңгіме аяқталған соң берілген кеңес дұрысырақ.
• Басқаның білімін, тәжірибесін елемеу («Бұл дұрыс бо лмады, сіздің пікіріңіз қате», «Сіздің орныныңда мен болсам… т.с.с.) Мұндай амалдар, сөйлеп отырған адамның назарын кері аударады.
• Диогнастикалық , психоаналитикалық тәсіл. («Сіздің мәселеңіз мынада…», «Мұның себебі, сіз…» т.б.) Көпшілік адамдар өздерінің мәселесін талдағанын ұната бермейді.
• Сұраққа сұрақ ретінде жауап қайтару немесе жауапты сұрақ ретінде беру. («Неге…», «Кімге…», «Қалай…» және т.б.) Бұл қарапайым сұрақтар, бірақ кей кездерде адамды «тергеуде» отырғандай сезінуге мәжбүрлейді, сол арқылы әсерлі, тиімді қатынасқа бөгет жасайды. Мұндай сұрақтарды қосымша ақпарат үшін қолданған жөн.
• Бұйрық беру, бопсалау ретінде жауап қайтару. («Сіз мұны жасамасаңыз…», «сіз міндеттісіз…» «Тез арада кірісіңіз» және т.б.) әдетте мұндай жауаптар жағымсыз әсер тудырады.
• Дәріскерлік ықпал жасау. «Сіз қала түсінбейсіз, қазір мен сізге түсіндіремін», «Алынған деректер басқа…» және т.б.) Мұндай амалдар сөйлеушіні төмендетеді. Басқа адамдардың да дұрыс шешім қабылдайтынына сену керек.
• Бағалаушылыққа беталыс. «Барлығы жаман емес», «Бұл маңызды емес», «Бұл сізге солай көрінген шығар» және т.б.) Бұл сөздер сөйлеушінің көңіліне нұқсан келтіреді.

Төмендегі жаттығулар тілдесу барысында шешім қабылдауға ой түйуге, іштей ойды қорытындылауға мүмкіндік береді.

І кезең. Тілдесу барысында адам әлдеқайдағы ойларға түседі. Ол іштей сөйлеу кезінде кідіріп, өз сезімдерін, осы кездегі өз әрекетін бақылайды өзінен іштей «Мен не сезіндім?» деген сұрақ береді. Бұл эмоциялардың құбылысы. Осы арқылы өзіне керегін әрдайым алуға болады.

ІІ кезең. Келесі сауал өз- өзіне қойылуы керек: «Бұл сезім менде неден туындады? артынша – «сөйлеушінің айтқанынан ба? әлде сөздің айтылуынан ба? Мүмкін мен бұл сауалмен жұмыс істегісі келмей тұрған шығар?»

ІІІ кезең. Тұлға өзінің қалай жауап беретіндігін шешеді.

Коммуникация үдеріс, өте қиын, сол секілді мәселені шешудегі өзара қатынастағы мәселеде өте маңызды. Ол айқын көзқарасты, білімді, түрлі – тәсілдерді коммуникацияны жақсартудағы ықылас пен ақылды талып етеді.  Бұл әрдайым жетілдіруді тоқтаусыз қажет ете алатын үдеріс.

Кері байланыс. Топтың жұмыс істеуді үйрену әдісінің бірі – бұл тәжірибесін сараптау. Егерде өз тәжірибеңді талдап тұрмасаң жұмысты жақсартуға ешқандай шара қолданылмайды. Кері байланыс – бұл қабылдаушыгың жіберушіге жұмыс барысын жақсарту үшін ақпаратты өңдеп жіберудің бір түрі. Кері байланыстың көмегімен команда мүшелері өз жұмыстарының әлсіз және жақсы жақтарын талдайды, ашық түрде өз – өзіне баға береді, сынды жағымды қабылдайды. Бұл процесс топ мүшесінің өзін басқа команда мүшелерінің қабылдағанын сезінгенле ғана мүмкін болады. Мұнсыз жоба  нәтижесіз және қауіпті болуы да мүмкін. Жиі кездесетін жағдайларда команда бір тапсырмадан екінші тапсырмаға өздерінің істеген жұмысын талдамай – ақ өтіп кетеді. Командалардың көшбасшылары мұның артық екеніне және кері байланыстың керек еместігіне сенеді, бұған уақытты да жеткізе алмайды сондықтан команда бұл жіберген қателігін  қайтадан, бірнеше рет қайталауы мүмкін және бұл команда мүмкіндігін толық жүзеге асыруға кедергі болады.

Кері байланыс нәтижелі болуы үшін және жетістікке жету үшін команда айқын өлшемдер орнатуы керек. Талдау барысы, команда мүшелерінің алға қойған мақсаттарын, жеткен жетістіктерін айқындап алуынан басталады. Олар өз жұмыстарын ең нәтижелі немесе ең нашары деп баға береді.

Келесі маңызды қадам: жұмысты жақсартудың себептерін, ол үшін не істеу керектігін алдағы жоспарын айқындап алуы қажет. өз жұмыстарын талдау барысында, команда келесі сұрақтарға жауап беруге міндетті:

• Алға қойған барлық мақсаттарға қол жеткіздік пе?
• Жетпеген болсақ, неліктен?
• Сәтсіздікке ұшырауымыздың себебі біз болдық па әлде біздің болмауымыздан тыс нәрсе ме?
• Жетістіктердің барлық өлшемдеріне қол жеткіздік пе?
• Барлық табысқа жетудің көздері, алға қойған тапсырмаларға қатысты болды ма, олар қол жетімді болды ма?
• Олай болмаса, ол неліктен?
• Қажетті қордың ең азын пайдаланудық па?
• Қажетті қор тепе – тең жұмсалды ма?
• Басқа топтардан осындай тапсырманы алып қойып, оны орынлай, бізден жақсы орындай білді ме?
• Олай болса біздің жұмысымыздың кемшілігі неде?
• Жұмысты сараптау кезінде біз не байқадық?
• Алдағы кезде біздің не істеуміз керек?

Кері байланыстың екі түрі бар: жақтаушы жағы және түзету жағы. Жақтаушы жақ кері байланыстың жақсы жағы ретінде қарастырылады. Ал түзетуші түрі жақсы болып саналмайды. Себебі жұмыс барысын тапсырманы ойдағылай орындау үшін өзгертеді. Кері байланыс тек көп нәрсе орындалмай жатқан кезде қажет деген басшының қате пікірінен олар ешқашан жақтаушы  жақтағы кері байланысты қолданбайды. Негізінде ол түзетуші байланыстан гөрі маңызды болып анық саналады, себебі жұмыстағы тәртіптің қандай болу керектігін анық көрсетеді. Кері байланыстың түзетуші жағы көбінесе ескерту ретінде, тәртіптің қандай болу керектігін түзету ретінде қолданылады. Ол көбінесе сенімділіктің барысда, жылы ниеттің бар кезінде тепе – теңдік ретінде қабылданады. Жағымсыз жағдайларда команда мүшесі ескерту алған болса ол адам ұялу сезімін сезінеді немесе қорғаныш әрекетін түзеді.

Кері байланыстың жақсы немесе жаман жағын абайлап қолданған жөн. Шамадан тыс дәріптеулер жұмысты орындаудағы жауапкершіліксіздікке, ал сын көзімен қаралған ескерту жанжалға әкеп соқтырады.

Әрқашан есте сақтау қажет, сын айтылғаннан кейін жақсы көзқарастар айтылуы керек, олай болмаған жағдайда команда жұмысын жақсарту үшін ынталана алмайды. Анық сынға алу команданың тәжірибелі мүшесіне кері әсерін тигізуі мүмкін, себебі ол болып жатқан жәйттерге көбірек жауап береді.

Кері байланыс үшін уақыт пен орамды дұрыс таңдаған абзал. Нәтижелі кері байланыс кейінге қалдырылмаған кезінде ғана бола алады. Себебі оны ұзақ күткен сайын ол маңызды жоғалта береді. Байланыс үздіксіз әрі тоқтамайтын процесс болып саналмайды, ол кезекпен болатын жүйелі түрдегі жоспарланған болуы керек. Жақтаушы және түзетуші байланысты кері байланыстың қажеттілігін кезінде қиыстырып отыру қажет. Алғашында қандай байланыс қолданылса да, соңында бәрібір  жақсы нәрсе есте қалатынын ескерген пайдалы.

Тұтас алғанда команда – бұл әр түрлі маман иелерінен құралған. әр қайсысының белгілі бір міндеттері бар, ортақ бір мақсатқа жету үшін атсалысып жүрген адамдардан  тұратын  қауымдастық. әр командада ішкі үйлесімділік болады, бұл дегеніміз әр адамның тұтас топқа қосатын үлесі, әр қатысушының өз рөльдері болады, олар әртүрлі және ауыспалы.

Команда көшбасшысы – көшбасшы қалған мүшелер секілді қызмет атқарады, сонымен қатар ұйымдастыру шараларын орындайды.

• жиналыстарды даярлау (не туралы, қашан, қайда және т.б.)
• жиналыстарлы өткізу
• жұмысты бүтіндей алып бағыттау
• тапсырмалардың орындалуын қадағалау
• құжаттарды ұйымдастыру, яғни жазбаларды енгізу

Көшбасшының рөлі командаға қажетті шешімді қабылдау емес, оны қиын мәселелерден алып шығу. Соның өзі шешім қабылдау барысын анықтайды және түсіндіреді. Топтың көшбасшысы міндетті түрде сайланған адам емес, еркін түрде таңдалған немесе сол орынға келген адам болуы да мүмкін.

Команданың әрбір мүшесі

• жақсы көңіл – күйде болуы керек
• сенімді әрі адал жан болуы міндетті
• тәртіпті қатаң сақтануы қажет
• жұмысқа салауатты түрде жағдай жасайды
• жұмыстағы кедергілермен күресе білуі керек
• командадағы жұмыстың күшті жақтарын біледі
• команда мүшелерін қолдап жүреді және сыйлайды
• басқа да команда мүшелерінің қабілеттіліктерін қолдана біледі
• команданың нәтижелі жұмыс істейтіндігіне сенеді.

Топтық (командалық) рольдің түрлері.

Командалық қызметтің сарапшылығының бөлек-бөлек жағдайларында ыңғайлы топты рөлдің бірнеше топтастыруы өмір сүреді.Солай, 4 топты рөлдерді  Шиндлер бойынша ажыратады:

Альфа – топқа айбынды көшбасшы, оны белсенділікке итереді, бағдарламаны әкеледі, жібереді, оған сенімділік және дұрыс шешім қабылдауды береді.

Бета – арнаулы білімді, дағдыларды, топқа немесе топ  жоғары сұранысқа бағалайтын қасиеттері  бар сарапшы. Сарапшы саралалайды,  жағдайды  жан-жақтан қарайды, ол іс- қимылы тиімді, сыншыл, қатынаспайды.

Гамма – өзінің анонимдығын сақтауға тырысушылар,  топта көбіне бейтарап және жеңілтектікке жақын мүше; көпшілігі оларды альфамен теңдестіреді.

Омега – топтан қабілетсіздігінң себебінен қалып, өзгелердің немесе қорқыныштың себебінен ұжымнан  ең «шеткі» мүшесі.

Ең сәтті классификация.  Есептеу бойынша  команданың мүшелерінің психологиялық суретін былай есептеуге болады:

Айғайшы – жаңа идеяны және тіл табуларды мәселе және топтың мақсаттарына ұсынады. Зордың және мақсаттың шешімінің жеңуінің әдіс-айлаларын ұсынады.

Әзірлеуші – егжей-тегжей топтың сырттың мүшелерінің ұсынған идеяны және сөйлемдерді қорытындылайды.

Координатор – идеяны және сөйлемдерді қиыстырады және топтың сырттың мүшесінің қызметін үйлестіруге қарайды.

Бақылаушы – топты оның мақсаттарына жібереді, қорытынды жасап және ауып кетулердің болмауын қамтамасыз етеді.

Бағалаушы – қысылшаң топтың және сөйлемнің жұмысын сырттарда бағалайды, оларды құрулы мақсаттың орындалуының бар қалыптарымен салыстырады.

Айдаушы – топты ынталандырады және оның мүшелерін әрекетке, жаңа тынымдарға итермелейді, бар нәрседен неғұрлым жақсы нәтиже алу үшін

Рухтандырушы – бастауларды сырттарда қолдайды, жат-жаланың идеясының және пікірдің түсінушілігін айтып жеткізеді.

Гармонизатор – дәнекермен жағдайларда қызмет етеді, топтың мүшелерінің арасында шалғайлықтар туағанына қарамастан және ақырында топта татулықты сақтайды.

Жарастырушы – өзінің пікірінің айтып жеткізеді, сәйкестендіру арқылы өзгелердің пікіріне қарамастан және ақырында топта татулықты қолдайды.

Диспечер – мүмкіндіктерді жанасушылық үшін жасайды, топтың сырттың мүшелерін оған деген итереді және оларға көмектеседі және жанасушылықтың үдерістерін реттейді.

Мөлшерлеуші – тұжырымдайды немесе қалыптарды болып жатқан сарапшылығы үшін топта қолданады

Көруші –   топта пассивті. Топты талас-тартыстарда  тамашалаушының және тыңдаушының рөлін алады және шешім қабылдауда қатыспайды.

Команданың жұмысының кезеңдерінде  шешім қабылдау үрдістері. Командада  жұмыстың барысында  жиі-жиі шешім қабылдау қажет. Олар жұмыстың, мақсаттың қойылымының әдістерінің, барысында жұмыстың тәртіптің, жиналыстың, мәселенің шешімі жөнінде негізгі шешімдеріне қатысты болуы мүмкін.  Қабылданған шешімнің қорытындысы команданың жұмысының сапасын анықтайды.

Команданың көпшілігі келесі тізбектілік  мәселенің шешімін  ұстанады:

1.Бағдарлау

2.Мәселенің ұйғарымы

3.Шешімнің үдерісінің жоспарлау

4.Сарап

5.Ақпараттың жиыны

6.Баламаның басын ашылуы

7.Баламаның сарапшылығы

8.Шешім қабылдау

9.Шешімнің нұсқасының талғамы

10.Енгізу

11.Шешім бірізділігі

12.Шешімнің бағасы

Бас кезеңде бағдарлаудың  түбегейлі таныстырылымдық мақсатпен барлық мүшелернің жұмысының команда, ал оның таныстық  арасында уақыт бөлу маңызды.  Үдеріс барысында жұмысты  жоспарлау және талқылау  қажет. Көптеген командалар уақытты түрлі ұйымдық сұрақтарға жұмсамай, таныстырылымнан соң айтар-айтпастан жұмысты  бірден бастайды. Дайындық аса маңызды емес , бастысы – мақсаттың орындалуыны, ал барлық қалғаны – уақыттың бос шығысы деп олар есептейді. Алайда мынадай жол үлкен мәселелерге келтіреді, себебі  команда орындаған жұмыс бойынша жоспарланған мерзімде аяқтау басты мақсат болғандықтан. Зерттеулер көрсеткендей, жоспарланған ілгері үдеріс  командада жақсы  қарым-қатынастарға әкеледі.

Баламаның үлкен санын бас кезеңде сараптың  түбегейлі талқылау және неғұрлым көп ақпарат жинау маңызды.    Көп мүмкіндігі бар нұсқалар көп болған сайын, соғұрлым дұрыс шешім қабылдау мүмкіндігі басым.   Көп мүмкіндігі бар нұсқалар көп болған сайын, уақыт бөліп  барлық көзқарастарды тыңдау өте маңызды.

Шешім қабылдау кейінге ысырылып немесе керісінше тым тез қабылданғанда  қабылданған өзге нұсқаның  қасиеттерін  қажетті сарап жасайтын  жағдайлар кездеседі. Анда-санда команда енжарлық танылып өздеріне жауапкершілік алмас  үшін маңызды сұрақтарды қозғамай,  ұсақ мәселелерді қанағатетіп  шешім қабылдайды. Команданың мүшелері мынадай жағдайларды болдырмас үшін оларды анықтап және түзетіп отыруы керек. 

Командада шешім қабылдау әдістері.

Ең жиі мыналар қолданылады:

Дауыс беру:  дауыс берудің бірнеше әдіс-тәсілі бар

А. көпшілікпен.  Осы  әдісте шешімнің бірнеше (көбіне екі) нұсқасы ұсынылады; бас-басы қатынасушылардан арада бір- бірден сайлайды, кейін  адамның саны немесе өзге нұсқаны таңдағандар саналады.  Қатысқандардың көпшілігінің таңдаған  шешім қабылданады. Осы әдіс ең жиі пайдаланылады.

Б.  Ұпайлар бойынша. Бас-басы сөйлемге топтың бас-басы мүшесі ұпай тағайындайды, кейін орта арифметикалық есептеледі  және  ұпайдың көпшілігі санымен басым нұсқа таңдалады.

В. Көпшілік дауыс беру.  Көпшілікпен немесе  ұпайларға байланысты дауыс берген  бірақ бірнеше рет қайталаған идеяның саны қысқартылады.  Кейінгі кезеңде екі идея таңдауға ұсынылады. Ақырында,   ең маңыздылары қалады. Осы шешім қабылдауда  қатынасушылар  өздерінің жеке пікірін айта алады. Осы әдіс тез  және тиімді.  Алайда ол шешім қабылдау үшін ең жақсы нұсқа емес,  себебі, команда  мүшелері  арасында  толық үрдіс әрекеттестік болмайды .

Сарапшымен(сарапшылармен) қабылдаған шешім. Анда-санда командада бір немесе бірнеше адам қатысады, Топта талқыланып жатқан мәселеге қатысты білімі барлары қатыстырылады. Команданың мүшелері өз ойларын топ көшбасшысына айта алады. Бұл тиімді жол, бірақ  топ мүшелері қанағаттанбауы мүмкін, себебі  мынадай әдіс жұмыс, олардың пікірімен санаспайды.

Шешім. Осы әдісте шешіммен команданың барлық мүшелері  келіседі. Осы әдіс  белсенді қатысудың барлық, тыңдау ұсталықтар және шығармашылық қатынастан кейін қабылданады.  Барлығы бұл таңдаудың барлық аспектілерін мақұлдамайды, бірақ  қабылданған шешім үйлесімді болып табылады. Осы әдіс ең тиімді болып  саналады.

Ұсынылған идеяға байланысты қабылдаған шешімнің кемшіліктері. Сол жиі кездеседі, әйтсе де байқаусыз әдіс. Біреу идеяны ұсынады, кейін,  ол талқыланбас бұрын, басқа  идея ұсынылады. Топ бір  шешімге тоқтамайынша осылай созыла береді. Топтың әр мүшесі жауапты күтеді. Осы әдісте шешім тез қабылданады, көбіне үйлесімді болып табылмайды, себебі  жіберіп алынған идеялар болуы мүмкін, барлық идеялар талқыланбағандықтан.

«Топтық ой». Осы әдісте команданың барлық мүшелері шешіммен келіседі. Алайда сол өзінің ішкі ойларын айтып жеткізбегеннен  команда  мүшелерінің бейтарап келісімінен болып жатады. Жиі ол топта мәртебелі адамның қатысуынан болады .Ол бір пікір қалдырса, кейін  оған қарсы пікір айтудан басқалары жүрексінеді. Барлығы сөзсіз келіседі. Мынадай жағдайларда шешім тым тез қабылданады,  анализдың және сарапшылықтың жеткіліксіз болуынан.

Осындай келеңсіздіктерді  болдырмау үшін  команданың мүшелеріне ұсынылады:

– нейтральды формада (үш беттен)  дербес пікірді ашық білдіру;

-кім қысылшаң, тәуелсіз көзқарастарды айтып жатса оларға қолдау білдіру;

-үдерісті бақылау мақсатпен мынадай келіспеушіліктердің басын ашу сияқты: кім келіспеуге тырысса оған қысым көрсетпеу, өз ойын жеткізуден сескенушілік, көшбасшыға жағу мақсатында  және т.б.;

-команда мүшелеріне шешім қабылдау үдерісінің маңыздылығын түсіндіру, көмек көрсету

-команданың бір мүшесіне сөнген талас-тартысты ұстау  рөлі»ақиреттік скептизмді»( немесе  осы рөлді өзіне алу) беру

Пәтуаның және «топты ой» нұсқаның арасындағы айырмашылықты түсіну өте маңызды . Пәтуада команданың барлық мүшелері сарапта араласады, өзінің ішкі күмәнін және идеяларды ашық айта алады, белсене араласады және қабылданған шешіммен келіседі . «Топтық ойлауда» осылар болмайды , қабылданған шешім  команданың барлық мүшесінің арасында талқыланбайды.

-миның штурма әдісінің негізгі мақсаты жұмыс топтарда(8 қатысқандарға дейін) ұйым және ұсынылған  және креативті идеяның сарабының стимуляциясінде құралады.  Не «шабуылшы» команданың мүшелері келесі жөн-жосықтармен ұйғарылады:

1. Идеяның барынша ықтимал санының генерациясы.
2. Бейнешілдіктің, аңдағыштықтың, тапқыштықтың айқындалуы .
3. Белсене ұсынылған сөйлемдерді толықтырады, барлық ең құнды идеялар пайдалануға тырысады.
4. Қандай да бір сыннан деген іркіледі.

Миның штурма табысы  топқа қатысқандардың, ұсталықтың жаңа идеяларды қабылдау, оларды меншікті сөйлемнің генерациясы үшін пайдалану   және оларды ұжымдастарына жеткізу.

Миның штурма әдісінің негізінде екі негізгі ұстаным жатады. Бірінші – кісінің пікірінің қадірлеу, қаншалықты пайдасыз және тәжрибесіз болса да, сөйлемдерде топ тиімді дәнді табуға тырысады. Ауызекі барысында әр қызметкер өзінің идеяларының және мамандастың сөйлемдерінің сарапшылығының жазып алады соңында(идеяның және оның сарапшылығының «туғыз-» үдерісінің айыруы) «штурма». Айтылмыш ұстанымның жүзеге асуы топтың мүшелерін түрлендіріп батыл, бірегей идеяларды итереді,, не сырттан қатысқандарлары туралы ойланбай  шешім қабылдау. Екінші ұстаным санның өткелінің шарасызын сапаға болжайды, өйткені жаңа идеяның тасқынында сөзсіз ақиқаттық қызықты сөйлемдер бітеді. Арада салыстырмалы және дәстүрлі тіл табулармен (болжам ықтимал танымның және оның сарабының ұсыныс үдерісінің қосарлануын) миның штурм тұжырымдаманың алып санының «тууына-»  әрекет жасайды. Миның штурм жай 10нан  60 минутқа дейін апарылады.

Соңғы уақытта кең қолданыстағы электрондық миның штурма әдісі алынады, қашан айтып тасталатын идеяның сарабы арқылы компьютерлік терминалдардың жүзеге асады. Зерттеулер  көрсеткендей, бұл айтылмыш әдістің игерушілігі топтың әр мүшесінен түс- сөйлемнің( күш генерацияның және идеяның жазбасының үдерісінің қосарлануының) санының аумақтауына деген келтіреді. Басқа , респонденттер нұсқайды, бұл айтылмыш әдіс оларға тығыз араласады, ұжымдық «атакаларда» қояды және үлкен майысқақтықпен(«кездесу» зардың болмағандығы бір және баяғы уақытты) ажыратылады. Осы әдістің игерушілігі оқытушымен студенттік ортада  біледі, командаға бұл, айталық, үйдің тапсырмасы. Қатысу номиналды топта болжайды, не  әрекеттестік кезде ол мүше ең көп дәрежеде шектеледі. Әншейін мынадай топтың жұмысы: сәйкес мен келесі жөн-жосықтармен жүзеге асады

1. Топтың қатысқандарлары бірлескен жиналыста мәселемен танысады.
2. Бас-басы олардан өздігінен-өзі шешімді әзірлейді.
3. Топтың мүшесінің сөйлемдері құрылған форматта(мәселен, ұсынылған нұсқаның аноним сарапшылықтары, бұл қысымды тарапынан тәжірибелі қызметкерлердің шығарады) дейін мамандастардың шығарып салады.
4. Қатысқандарлар тапсырма беру мүмкіндікті анықтады сұрақтарды(бой уақыттың шектеулі арасының) алады.
5. Шешім нәтижелер сөйлемнің аноним сарапшылығының жинақтала қабылданады.

Номиналды топтың әдісі қызметкердің қатысуының түрлі дәрежелерін ара мәселенің шешімінде болжайды, қысымның болмағандығы на мамандастарға барысында талас-тартыстың, қатал уақыттың тексерісі. Оның міндеріне апару тиіс рәсімнің формалдауының, бұл айырбастың пайдаларының идеялармен пайдалануын қоймайды. Номиналды топтарда ең нарықты(іскерлілік, әсердің кеңдкі, ұзақ уақытты ықпал) идеялар ара түп талас-тартыстың ұсынылады, ал шығармашылық(сапаның ортаның деңгейі) – сараптың соңында ұсынылады. Ұсынылған екі ықтимал түсіндірме болды. Біріншіден, сөйлеушінің мамандасының мысалы сөйлемдермен жағымды сырттың қызметкерлеріне деген ықпал етеді. Екіншіден, ақырын-ақырын сараптың қатысқандарлары сезінеді, не үдерістің биік құрылымдығы идеяның және мамандастың қысымының сынын тыйады.

Сараптамалық сарапшылықтың(дельфийский әдіс) әдісіне болжайды, не үшін мәселенің шешімі үшін белгілі нысанға келеді, топ айтылмыш сұраққа сарапшылардан, нешіншінің бастығы ілгері баптаулы сұрақ-жауаптарды ара қатысқандарлардың арада немесе қажетті ақпарат бар қызметкертаратып жіберсе. Айырбас топтың мүшесінің пікірлерімен әншейін арада жазба пішінде болып жатады. Айтылмыш әдіс жаядай базардың немесе компанияның(айталық, сатудың көлемінің сарапшылығы ең жақын он жаста) дамуының болжамының келгенін пайдаланылады. Қатысқандардың тұжырымдары жинақталады және тағы, қосымша ақпаратты пайдалана, өзінің болжамдарын анықтайтын респонденттерге жібереді. Айтылмыш үдеріс бірнеше  рет қайталанғанға дейін басқа кездердің, әлі де ал- түйінді баяндама дайындалып біраз жақын болжамдар болады. Дельфи әдісінің тиімділігі сарапшылар  уақыт, оның тәжірибесінің, коммуникацияның және қызметкердің қозғамдамасының деңгейлерімен анықталады. Оның артықшылықтарына жай апарады:

-топтың мүшесінің дербес жанасушылығымен тоқулы – мәселелердің болмауы;

-сарапшының уақытының -ұтымды игерушілігі;

-жеткілікті толғанушылық және мәселенің анализы үшін уақытты;

-түрлілік  және түрлендірушілік идеяның сапасы;

– болжамның биік дәлме-дәлділігін.

Дельфи әдістің экстраполяциясы медициналық білімге ашады, мәселен, ғылыми мақалалар, ғылыми пікірдің, қандай да бір ғылыми-зерттеу мәселенің шешімінің түрлі жолының біткен күресінің қысылшаң сарапшылығының мүмкіндіктерін аяқтайды.

Диалектикалық әдіс шешім қабылдау. Арада біреулерде уақиғаларда қызметінің топтар, тез тынымдардан дербес әрекеттестіктерде негіздейді бірге деген  көрініске тиімді( күш мәжілістің немесе талқылау көңілдің болмағандығының тобының қатысқандарларымен бас олардың өткір сұраққа зауқы болмағанын анықтайды) Негізгі қадамдар диалектикалық әдіс

Бірінші кезеңде бастық ашық тұжырымдарды талқылау мәселесі міндетті. Кейін топтың  екі кісі ұсынады немесе қатысқандар ықтимал оның танымдарының. Үдерістің негізгі кезеңі – ұстанымның(айқын немесе емесашық) тобының бас-басы сөйлемнің негізінде жат- мүшелерімен ұйғарым. Комитеттің қатысқандарлары олар салыстырмалы абзалдықты және сөйлемнің міндерін таныс бірнеше топшаға деген құрайтын. Бас-басы нұсқаның «соң және қарсы» деген ұсынылған дәлелдермен танысып, топ ақырғы шешімді(әрекеттің ұсынылған нұсқаларынан деген бірдың талғамы, ымыра немесе жаңа сөйлемнің ұсынысын) қабылдайды.

Осы әдіс топтың мүшелерінің ұқыпты саралауға сөйлемдерді, өлшеуге «соң және қарсы» деген дәлелдерді қояды, сенімділік себе идеяның авторларының өсіп келеді. Әдістің міндеріне апару тиіс артық икемді топтың мүшесінің ымыраларға аулақтатып тайталасудың және көтеріңкі көңілді болуын көрсетеді.

Арада біреулерде уақиғаларда командаға бапкердің(біздің уақиғамызда – оқытушының) көмегі: керек

көшбасшының шектелмеген  үстемдігі;

– топшалар;

-біркелкі емес  қатысу және топты қамбаның тиімсіз игерушілігі;

– қатты немесе функциялық емес топты шамалар және рәсімдер;

ригидті  қорғаныстық айқындаманың көрінісі;

–  мәселенің шешімінде  шығармашылықтың болмуы ;

-шектеулі коммуникация;

-түсініспеушілік және әлеуетті шатақтар.

Жұмыстың әлеуетті топтарда міндері . Сұрақ, как ең жақсы бейнемен пайдаланған жұмыс топтарда  құралады. Демек, бізге саралауға қажетке оның негізгі әлеуетті міндерін ақырындық және биік шығындар. Сияқты бір менеджер: байқады «комитеттер минуттарды үнемдейді және сағаттарды» жұмсайды. Көрінген үлгінің кездесулері әуелі болжам уақыттың және қамбаның биік  қиюының мақсатқа шығындарын қозғалыста болады. Арада біреулерде уақиғаларда ақиқаттық қажет ұқыпты ойлау мәселе, объективті  әрекеттің түрлі нұсқаларын қарау. Бірақ қашан «уақыт шыдамайды», созбалаудың айбатында арада командамен бар.

Топтық ойлау. Бір команданың ең қорқынышты «күнәлерінен» –  конформизм және ақталмаған ымыраларға икем

Топты ойдың классикалық белгілері

Арасында жұмық топтың қойын-қолтық тоқулы мүшелері қарама-қайшы пікірдің көпшілігінің көрулер айтып таста- тәуекел етпейді әлде даярлықпен  көзқарасқа ең ықпалды(пайдаланылатын беделмен, сеніммен немесе жайдан-жай өжет  өзінің дәлелдерінде тұратын) ол қатысқандар біріктіріледі. Айтылмыш үрдіс топты ойдың атауын алды, қарамастан немесе бітетін нәтижесінің. В болмағандық қарсы әрекеттің ол ұжымдық «продукттің» сапасының байыпты төмендет- шарттандырады.

Бір күрестің ең тиімді «профилактикалық» ақы-пұлдарынан топты оймен – кіріспе лауазымның тобында сайтанның адвокатының, нешіншінің міндеттеріне ұсын- идеяның сындарлы сыны ауыстырылады. басқа да, емескері өздерін мынадай әдіс, сияқты тарту в жаңа мүшенің топтарына ұсынған, шақыру на «тамашалаушының» мәжілісінің және ақырғы шешімнің қабылдағанда ғана кейін, как топтың қатысқандарлар жетерлік уақыт үшін ол анализ үшін алынады.

Топтық ойдың баламасы – олай атаулы топты поляризация, қашан индивидтар төзімді көрулерімен (салмақты немесе жағымсыз) мәселеге топқа деген келеді.

шара жұмыстың топта олар жаңа алашордашылдарды тартады. Ақырын-ақырын қондырғылар қысылшаң пішіндерді( барлық агрессивті тайталасудың уақиғаларында алдын) қабылдайды. есептеу қабылдау, не топтың мүшесінің қондырғылары  көрінген бағытта( жақ тәуекел немесе консерватизмның айқындалуы) поляризоваться біледі, бірақ біреудің зерттеушілері пікір туралы үрдістің тіршілігінің  жылжудың басымдығына  жақ қатерлі тыным(топтың мүшелері арада үлкен дәрежеде ұйымның қамбаларымен «эксперименттерге» деген бейімді еш егер  олар жеке тынымдарды қабылдайды) ұстанады.

Қатысудың эскалациясы. мен топты ойдың мәселесімен қойын-қолтық өжет қорғау қабылдау курстың тобының біреудің мүшелерінің тоқулы, тіпті арада, қашан объективті деректерлер, бұл ол туралы  терең «тұңғиыққа» деген уақиғада  айғақтайды.

Түрліліктің көрсеткіші. Командаларда шешім қабылдаған сияқты, ешқайда түрлілікте мұндай қажеттілік сезілмейді. Бір оқытушының мақсаттарынан – индивидтың белсендіруінің, мәселеге деген көзқарасы зейінді бер түрлі көзқарастардың жиынын көрсетеді . Қысқа мерзімді кезде айтылмыш тіл табудың игерушілігі шатаққа, кернеулікке деген келтіруі мүмкін болады, алай-түлейге; ұзақ мерзімдіде – түрліліктің табысына деген күш жұмсалады команда топты танымның қабылдауы ең тиімді және сындарлы әдісін ұсынады.

Жауапкершіліктің айыруы – топты танымның «ақиреттік» мәселесі, қарамастан немесе «ортақ жауапкершілікті  жауапкерсіздікті»білдіреді. Топты танымдар дербес жауапкершіліктің сезімін ақиқаттық жұмсартқызады, өйткені комитеттің мүшелері жиі емес: «неғып пікір айтады мен осы шешімнің жүзеге асуында қатысуға керекпін ғой? мәжілісте мен қарсы шешім қабылдаған едім ғой»деген пікірлер болады.

Зерттеулердің жаңа даму  бағыттары. Жаңа   формалдық бағыттардың бірі және бейресми топтың зерттеуі ең жаңа бағыттарынан  ұйымдарда – топтың жіктелуінің альтернативті әдісінің кең алабы, негізгі көңіл  басқарма бағдарлама сапа жағынан қарастырылады. Олардан  біреулер  креативті идеяның стимуляциясіне бағытталған, сырттан келген ажырымның ықпалының минимизациялауына топтың мүшесінің мәртебесінде,  басқармаға аттанудың уақытынын көрсетеді.   Осыған қарамастан және ақыры, топты тынымның сүйенішінің жүйелері компьютерлік технологияның игерушілігін көздейді, бұл коммуникатив кедергілерді, құрылымын тынымның үдерісін және басқарушы топты талас-тартыстармен еңсерту қояды. Мәселен, топ әдейі жабдықталған бөлмеде жұмыс істейді, қайда алып экранда лезде біткен ұсынынылған сөйлем, комитеттің  мүшесінің жолдаулары біледі, дауыс беру нәтижелері көрсетіледі .

Медициналық (дәрігер) қателіктер

Медицина тәжірибесінде «дәрігерлік қателік» термині кең таралған.Дәрігерлік қателіктің  негізгі критериі болып белгілі объективті жағдайларға байланысты дәрігердің қателесуі жатады, бірақ «дәрігерлік қателік» терминіне профессиональді білімсіздік,салақтық және науқасқа деген салдылық енгізілмейді.

Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» демекші, деннің саулығынан асқан байлық жоқ. Алайда жанының саулығымен мақтана алатын адамдар аз болып тұр бүгінде. Әр күнін дәрінің күшімен, дәрігердің егуімен итшілеп жүргендер емхана мен дәріхананың есігін тоздыруда. Бірақ жасалған емнің шипасы болса деңіз… Өйткені қазіргі таңда ақ халаттылардың қателігінен талай адам зардап шегіп, өлім құшуда. Сауатсыз дәрігерлердің салдыр-салақ ісінен сау басына сақина тілеп, ауруының үстіне ауру жамап алғандар көбейіп барады…
Дәрігерлік қателіктер объективті және субъективті жағдайларға байлансты дамиды.Көптеген аурулардың диагностикасындағы объективті қиыншылықтар ауру ағымының бүркемелі өтуіне,атипиялық ағымына,басқа аурулармен қатар дамуына,кей жағдайда аурулар мен жарақаттар диагностикасы науқастың алкогольді мастық жағдайына да байланысты болады. Тәжірибе жүзінде көптеген қателіктер дәрігердің білімінің таяздығына және тәжірибесінің жеткіліксіздігіне байланысты екені анықталады.Бірақ дәрігерлік қателіктер жұмыс тәжірибесі  жоғары, тәжірибесі мол дәрігерлерде де болып жатады.Сондықтан дәрігерлік қателіктер тек жас мамандардың үлесі деп білуге болмайды.Сирегірек қателіктер зерттеу әдістерін толық меңгермегендіктен, қажетті аппаратураның жеткіліксіздігіне байланысты және орындауының техникалық қиыншылықтарына байланысты кездеседі.

Дәрігерлік қателіктің түрлері

Деонтологиялық                     диагностикалық                            емдік

1.Дионталогиялық қателіктер дәрігер мен науқас арасындағы қатынас ережелерін бұзудан пайда болады.

2.Диагностикалық қателіктердің ең басты себептері :  науқастың анамнезін толық сұрамау, науқасты толық тексермеу болып табылады

3.Емдік қателіктердің болуы  қате клиникалық диагноз қойылуына байланысты. Тиімді ем ала –алмайды, соның әсерінен пайда болады.

Қателіктердің себептері

Объективті                                                                                 Объективті емес

Из важнейших объективных причин следует отметить непостоянство отдельных постулатов и принципов в области теоретической и практической медицины, в связи с чем меняются взгляды ни этиологию, лечение заболеваний. Даже опытные врачи могут быть введены в заблуждение неправильными результатами исследования, например за счет нечетко налаженного метрологического обеспечения эксплуатируемой медицинской техники. Могут иметь значение отсутствие объективных условий для использования необходимого метода обследования или лечения, недостаточно четкая организация работы в лечебном учреждении. Хотя объективные причины  достаточно изучены, их не всегда можно предупредить.

Из важнейших объективных причин следует отметить непостоянство отдельных постулатов и принципов в области теоретической и практической медицины, в связи с чем меняются взгляды ни этиологию, лечение заболеваний. Даже опытные врачи могут быть введены в заблуждение неправильными результатами исследования, например за счет нечетко налаженного метрологического обеспечения эксплуатируемой медицинской техники. Могут иметь значение отсутствие объективных условий для использования необходимого метода обследования или лечения, недостаточно четкая организация работы в лечебном учреждении. Хотя объективные причины  достаточно изучены, их не всегда можно предупредить.

Дәрігерлік қателіктермен күресу.

Дәрігерлік қателіктерді азайту мақсатында дәрігерлік тәжірибені жоғарлату, әсіресе күнделікті жұмыс барысында.

Экспериментальды медицина.

Этикалық-құқықтық проблемалары.

Эксперимент – латын тілінен аударғанда «үлгі, тәжірибе» – деген мағынаны береді. Белгілі бір құбылысты зерттеу мақсатына сәйкес келетін жаңа жағдайлар жасаумен, оларға белсенді ықпал ету арқылы немесе процестің барысын қажетті бағытты өзгерту арқылы зерттеу. Эксперимент адамзаттың тарихи тәжірибесінің бір қыры. Сондықтан болжамдар- теориялардың танымдық көзі, шыныйы өлшемі болып табылады. Теория экспериментпен салыстырғанда танымның салалық жаңа деңгейі болып табылады. Ол ойдың құбылыстар арқылы заңның мәнісін түсінуге, оларды неғұрлым танып білуге жол ашады.

Гигиена ғылымы тәжірибеде сұрақтарының алдында қарыз жағдайында тұр. Су қоймасы суындағы химиялық зат регламентациясы өндірістің жаңа қосылыстарынан артта қалады.Ашық кесте бойынша жоғарыда айтылған эксперимент көп уақыт алады және оны өткізуге қабілетті зертхана саны шектеулі. Нәтижесінде жүздеген және мыңдаған заттар өз нормативтеріне ие бола алмайды және әрі қарай өндірісте қолданыла алмайды. Кейбір жағдайда норматив орнату үшін затты ашық кесте бойынша оқып білу талап етіледі.ПДК-ны негіздеу үшін міндетті ақпарат көлемін қысқа мерзім ішінде алуға болады. Бұл 1974ж. С.Н.Черкинский ұсынған су қоймасы суындағы химиялық затты кезеңді нормалау методмкалық кестесін жасауға көмектеседі. Осы методикаға сәйкес, нормалау  4 кезеңмен жүргізіледі:

1 кезең – нормалаудың қысқартылған кестесі.

Зат туралы барлық ақпарат жиналады және зертханалық жануарларға жедел эксперимент жүргізіледі, ЛД50 және жануардың орташа өлім уақытын анықтау үшін қолданады. ІV класс қауіптілік заты үшін осы кезеңде эксперимент аяқталып рұқсат етілген концентрациясы саналады. Егерде зат аса токсинді болса, онда келесі кезеңдік зерттеуге көшеді.

2 кезең – нормалаудың жеделдетілген кестесі.

Токсикодинамика және токсиндік табалдырығын анықтау үшін жеделдеу тәжірибе жүргізіледі. Егер жедел және жеделдеу тәжірибенің нәтижесі бойынша қосылыстар – токсигенділігі жоғары болса 3 класс қауіптілігіне қарағанда, келесі кезеңге көшеді.

3  кезең – созылмалы эксперимент.

Зертханалық жануарларға 6 ай бойы жасалады.Егер жедел жеделдеу және созылмалы тәжірибе нәтижесі бойынша, қосылыс 2 класс қауіптілікке жатқандығы анықталса эксперимент аяқталады.Егер зат жоғары токсигенді болса, келесі соңғы кезеңге көшеді.

4  кезең – толық ашылған кесте.

Аса қауіпті заттарды нормалау үшін канцерогенді және басқа да алыстатылған эффектіні орнатуда өмір бойы эксперимент жүргізіледі. Кезеңді нормалау ПДК орнату мерзімін 10-20 рет қысқартады, көптеген заттар үшін толық эксперимент жүргізу дәрежесіне ие болмайды.

Кейінгі жылдары су объектілерінде химиялық заттарды этапты нормалау С.Н.Черкинский ұсынған әдіс құрылымы негізінде жаңа ғылыми еңбек аспектілері қатарымен толтырылған, олар өзгеріссіз қалды.Қазіргі уақытта 6 кезеңнен тұратын нормалау кестесі ұсынылған.Ол зат трансформациясының және тұрғындардың денсаулық жағдайын ескере отырып ПДК-ны өңдеу үшін эпидемиологиялық бақылауды зерттеуді қарастырады. Соңғысы су күзет шарасының жоғары эффективтілігі бойынша гигиеналық шараларды бере алады.

Эксперименттік әдістердің негізгі мүмкіншіліктері.

1. Аурудың пайда болу себептері мен себептік байланыстарын тексере алады.
2. Аурудың экперименттік үлгісінде ең алғашқы пайда болу сатысынан бастап соңғы нәтижесіне дейін байқауға болады. Клиникалық пәндердің мұндай мүмкіншілігі жоқ. Науқас адам дәрігерге әбден сырқаттанған соң ғана келеді.
3. Аурудың емделмеген түрін байқап, толық тексеруге болады. Клиникаға науқас адам келісімен оған ем тәсілдерін қолданылады да, көрсетілген мүмкіншілік жоқтың қасы болады. Ал, бұл мүмкіншіліксіз аурудың патогенезін анықтау мүмкін емес.
4. Жаңа ашылған қандайда болмасын ем тәсілдері ең алдымен тек жануарларда тексерістен (эксперименттік терапия) өткеннен кейін ғана клиникаға алынады. Сайып келгенде, патофизиологияның басты мақсаты – аурулардың пайда болу себептерін, даму жолдарын, оларды тиімді емдеудің жолдары мен әдістерін түсінуге жеткізу.

Патофизиологиялық эксперимент үш сатыдан тұрады:

1. Бастапқы, яғни ағзаның немесе организмнің қалыпты қызметін зерттеу;
2. Аурудың экспериметтік үлгісін алу. Оның дамуын зерттеу;
3. Эксперименттік емдеу. Соңғысы арқылы аурудың даму заңдылықтарын түсіну, өзінділік бір тексеру десе де болады.

Эксперимента кездейсоқ жануарларға жасауға болмайды. Жануарлардың түрі, оның жасы, жынысы, орталық нерв жүйесінің түрі, күтім жағдайы (азықтануы, сыртқы температура жағдайлары ж.б.) маңызды. Мәселен, асқазан жарасының даму механизмін зерттеу үшін қоян мүлде жарамсыз жануар болып табылады. Себебі оларда асқазан жарасы өзбетінше жиі кездеседі. Бүл үрдісті егеуқүйрықтар мен иттерде тексерген дүрыс. Анакфилаксия-бәрінен ақ тышқандар мен теңіз тышқандарында жақсы дамиды. Егеуқүйрықтар бұл мақсатта ең қолайсыз жануарлар.

Әрбір эксперименттік зерттеу міндетті түрде бір уақытта салыстырмалы тәжірибелерімен қабаттасуы тиіс. Бақылау тәжірибесі өте таза болуы керек және оған өте жоғары талап қойылуы шарт. Сонда ғана бүл тәжірибенің нәтижелерімен негізгі тәжірибенің нәтижелерін салыстыруға болады.

Кейбір жағдайда практикалық медицинаның талабы жануарларда жасалатын тәжірибелермен шешілмеуі мүмкін. Сондықтан ерекше жағдайларда, аса бір ұқыптылықпен және жоғары жауапкершілікпен, тәжірибе өз еріктерімен келіскен адамдарда өткізілуі мүмкін. Бұл тәжірибелік сынаудың ең жоғары дәрежесі, жаңа шыққан дәрі-дәрмектерді, жаңа медициналық зерттеу қүралдарды жануарларда жан-жақты тексерілген соң клиникада алғашқы қолдану тәжірибенің бір түрі.

Әрбір эксперименттік зерттеу міндетті түрде бір уақытта салыстырмалы тәжірибелерімен қабаттасуы тиіс. Бақылау тәжірибесі өте таза болуы керек және оған өте жоғары талап қойылуы шарт. Сонда ғана бүл тәжірибенің нәтижелерімен негізгі тәжірибенің нәтижелерін салыстыруға болады.

Кейбір жағдайда практикалық медицинаның талабы жануарларда жасалатын тәжірибелермен шешілмеуі мүмкін. Сондықтан ерекше жағдайларда, аса бір ұқыптылықпен және жоғары жауапкершілікпен, тәжірибе өз еріктерімен келіскен адамдарда өткізілуі мүмкін. Бұл тәжірибелік сынаудың ең жоғары дәрежесі, жаңа шыққан дәрі-дәрмектерді, жаңа медициналық зерттеу қүралдарды жануарларда жан-жақты тексерілген соң клиникада алғашқы қолдану тәжірибенің бір түрі.

Бұдан бұрын жүргізілген зерттеулерде мидағы жүйке жасушалары адам анасының құрсағында жатқан кезінде түзіліп қояды және оны өзгерту мүмкін емес деп айтылып келген болатын. Алайда, британдық ғалымдар тышқандарға жүргізген эксперимент барысында гипотоламус нейрондарын түзе алатын жаңа жасушалардың барын анықтады.

Енді Хаджихоссейни алдағы уақытта адамның жүйке жүйесін басқаруға болады дегенді айтып отыр. Ал, осының арқасында ас қорыту ауруларына да төтеп беруге болады дейді ол.

Жақын күндері ғалымдар осы зерттеулерді негізге ала отырып, жаңа дәрі түрін ойлап таппақшы. Оны ішкен адамның ас қорыту процесі ретке келіп, тәбеті тым қатты ашылып кетпейді.

Медициналық генетика және гендік инженерияның

Медициналық генетика – тұқым қуалайтын аурулар, олардан сақтану,оларды анықтау және емдеу туралы ғылым, генетиканың бір саласы.медициналық генетиканың дамуына молекулалық генетика ашқан ғылыми жаңалықтардың тигізетін  әсері зор.осы заманның молекулалық генетиканың негізгі шешетін мәселесі –  тұқым қуалаушылықтың молекулалық негізін анықтап оның механизмн зерттеу. Бұл – жасуша тіршілігін және тірі жүйедегі организмдердің барлық деңгейдегі биологиялық бағыну тәртібін анықтайды. Бүгінгі таңда тұқым қуалайтын аурулардың 1 мыңнан аса түрлері бар.соның 400-ден астамы бір ғана ген мутациясының себебінен болады. Жаңа туылған нәрестелердің орта есеппен 5%-ындағы кемтарлық олардың генетикалық материалына тікелей байланысты. Гендік терапия ауру адамның соматикалық немесе ұрықтық клеткасындағы кемістікті түзетумен байланыстырыла жүргізіледі.

Бірақ мұндай емдеудің қиыншылығы – геннің жеткізілу механизмімен тығыз байланысты, яғни ген қажетті  жасушаға дұрыс жеткізіліп, организмнің жұмыс істеу қабілеті жақсарып,оған ешқандай қауіп – қатер төнбеуі керек. Қазіргі уақытта гендік терапия тұқым қуалайтын ауруларға бейім адамдарды, жұқпалы т.б ауруларды емдеуде жиі қолданылады. Мысалы, меланома, гемофилия, анемия, паркинсон ауруы, Дюшени бұлшық ет дистрофиясы, атеросклероз.

Болашақта молекулалық генетиканың  жетістіктерін тек тұқым қуалайтын ауруларды ғана емес қатері ісік және созылмалы вирустық инфекция ауруларын емдеуде қолдану көзделіп отыр Тұқым қуалайтын аурулар – ата – аналарына ұрпақтарына берілетін аурулар. Тұқым қуалайтын аурулар гендік, хромосомалық және геномдық мутациялардың әсерінен генетикалық материалдың өзгеруіне байланысты қалыптасады. Генетикалық жіктеу бойнша тұқым қуалайтын аурулар моногендік, хромосомалық, мультифакторлық болып бөлінеді. Моногенді аурулар генетикалық ақпарат жазылған құрылымдық гендердің мутацияға ұшырауынан туындайды. Бұл аурулардың ұрпақтарға берілуі Г.Мендельдің тұқым қуалау заңдылықтарына сәйкес  жүретіндіктен мендельденуші тұқым қуалайтын ауру деп аталады.  Моногенді түрі аутосом – доминантты, аутосом – рецессивті, және жыныстық Х – және У – хромосомалармен тіркескен тұқым қуалайтын аурулар болып бөлінеді. Хромосомалық аурулар геномдық мутацияларға байланысты қалыптасады.

Жиі кездесетін хромосома ауруларының қатарына трисомиялар жатады. Бұл кезде хромосома жұптарының  бірінде 3-хромосома пайда болады. Мысалы Даун ауруында аутосом 21 – жұп бойынша трисомия болса, Патау синдромында 13 – жұпта, Эдварс синдромында 18 – жұбында болады. Гаметогенезде мейоздық бөлінудің бұзылуына  байланысты әйелдерде жыныстық Х – хромосомалардың біреуі болмаса, Шерешевский – Тернер синдрмы, керісінше бір хромосом артық болса – трипло –Х синдромының қалыптасуына әкеледі. Жасы 35 – тен асқан әйелдердің бала көтеруінде нәрестелердің хромосом, аурумен туу қауіптілігі жоғары болады.

Мультифакторлық аурулар  бірнеше геннің мутацияға ұшырауы мен өзара әрекеттесу нәтижесінде, ауруға бейімделуі артқан кезде және қоршаған орта факторларының әсеріне байланысты туындайды.

Мұндай ауруларға подагра: қант диабеті, гипертония, асқазан және ішектің ойық жарасы, атеросклероз, жүректің ишемия ауруы, т.б жатады. Тұқым  қуалайтын ауруларды клиникалық жіктеу паталогиялық  өзгерістерге ұшыраған органдар мен жүйелер бойынша жүгізіледі. Мысалы, жүйке және эндокриндік жүйенің қан айналым жүйесінің, бауырдың, бүйректің терінің т.б органдардың тұқым қуалайтын аурулары деп жіктеледі.

Генетиканың бұл саласы бойынша зерттелетін маңызды бір мәселе – адамда тұқым қуалайтын өзгерісті қандай факторлардың тудыратынын және адамзатты көптеген ауыр зардаптардан құтқару үшін  оларға шара қолданудың жолдарын зерттеу.  Зерттеудің арқасында бірнеше тұқым қуалайтын аурулар анықталды. Олар хромосомалық аурулар деп аталады. Ондай ауруларға: Клайнфельтер, Шершевский – Тернер, даун аурулары және т.б жатады. Клайнфельтер ауруымен тек ер адамдар ауырады. Оның белгісі жыныс бездері дұрыс жетілмейді, ақылы кем болады  және аяқ – қолы шамадан тыс ұзын, денесіне сәйкес келмейді. Бұл аурудың болу себебі жыныстық хромосомаға  бір Х-тың артық қосылуына байланысты. Ауру адамның хромосомаларының жалпы диплойдты жиынтығы – 47, жыныс хромосомасы – ХХУ. Дүниежүзілік санақ бойынша  1000 ер баланың екеуі осы аурумен ауыратындығы анықталды.

Шершевский – Тернер ауруы әйелдерде кездеседі. Мұнда жыныстық жағынан пісіп- жетілуі баяулайды, сондықтан бедеу болады, әрі бойы тапал келеді. Ақыл – есі кем, ашуланшақ, жұмысқа қабілеттілігі төмен болады. Аурудың хромосомаларының диплойдты жиынтығы – 45, жыныс хромосомасы – ХО. Дүниежүзілік  санақ бойынша 1000 қыздын төртеуі осы аурумен ауыратындығы дәлелденді.

Даун ауруының белгісі: адамның аұылы кем, бойы аласа, беті дөңгелек, көздері қысыңқы, әрі бір – біріне  жақын орналасқан және кішкентай аузы үнемі жартылай ашық жүреді. Бұл ауру 21-ші хромосоманың екеу емес, үшеу болатындығына байланысты. Сонда ондай баланың барлық клеткаларында 46хромосоманың орнына 47 хромосома болады.

Тұқымқуалаушылық дегеніміз организмнің көбеюі кезінде өзінің қасиеттері мен даму ерекшеліктерін ұрпаққа беруі. Тұқым қуалаушылық құбылысымен қатар генетика пәніне өзгергіштікті зерттеу кіреді. Өзгергіштік организмнің тұқым қуалаушылық, қасиеттерінің әрдайым сақталып, отырмауының көрінісі болып табылады.

Оның зерттейтіні балалардың психологиясы мен интелектуаллдық, қабілетін генетикалық детеррминациялану болу керек. Балалардың қабілеті және психологиялық ерекшеліктерін кез – келген басқа белгілері сияқты тұқым қуалау арқылы алады.

Космостағы зерттулерге байланысты радиациалық генетиканың даммуы аса қажетті болып отыр. Космосқа ұшқанда адам космостық сәулелер әсеріне ұшырайды. Бұдан космостық генетика проблемаларының бірі – осы  сәулелер қаупіне генетикалық, баға беру проблемасы шығады. Антибиотиктердің ашылуына байланысты генетика фармацевтік өнеркәсіпте ерекше роль атқарады. Миллиондаған өмірге араша болған антибиотиктерге тек генетиканың арқасында ғана жетіп отыр.  Генетиктер үшін табиғат қорғау мәселесі көкейкесті мәселе болып отыр.

Гендік инженерия – генетикалық және биохимиялық әдістердің көмегімен түраралық кедергілері жоқ, тұқым қуалайтын қасиеттері өзгеше табиғатта кездеспейтін жаңа гендер алу. Гендің инженериядағы тұңғыш тәжірибені 1972ж американ биохимигі Т. Берге  іске асырды. Ол маймылдың онноген вирусы SV – 40-тың толық геномын, бактериофаг – Lгеномының бір бөлігін және Е.Coli бактериясын галактоза генін біріктіру арқылы рекомбинантты ДНҚ алды. 1973-1974жж Америка биохимиктері с.Коэн, Г.Боэр т.б түрлі ағзалардан бөліп Алынған генді бактерия плазмидасының құрамына енгізді.

Бл тәжиребе басқа организмдер гендерінің  жаңа ағза ішінде жұмыс істей алатындығын дәлелдеді.

Гендік инженерияның теориялық негізіне кодтық әмбебаптылығы жатады. Ауыл шаруашылығында өсімдіктің атмосфералық азотты өзіне жинақтап алуы – үлкен мәселе. Осыған байланысты 1970ж ылдары азотты фиксациялауға қабілеті жоқ пішен таяқшасына азотты жинақтай алатын, басқа бір бактерияның гені салынып, азотты жинақтау қасиетіне ие болды. Медицина саласында жаңа гендерді енгізу арқылы тұқым қуалайтын ауруларды емдеуге болады. Қазіргі кезде ауру адамдардан зат алмасудың 1000-нан аса түрілі тұқым қуалайтын өзгерістері табылған.

Гендік инженерияның мәні жеке гендерді бір организмнен алып, басқа организмге көшіп ораластыру.

Гендік инженерияныңдамуына негіз болған молекулалық биология мен молекулалық генетиканың мынандай жетістіктері бар:

1. Рестриктазалар мен лигаза ферменттерінің ашылуы

2.Гендерді химиялық заттарды және ферменттерді қолдану арқылы синтездеу.

3. Бөтен генді клеткаа тасымалдаушы векторларды пайдалану.
4. Бөтен генге ие болған клеткаларды таңдап бөліп алу жолдарының ашылуы. Алғашқы рет рекомбинаттық ДНҚ 1972 жылы АҚШ – та П: Бергтің лабараториясында жасалды.

Жаңа заман медицинасы

Денсаулық сақтау – мемлекет саясатының маңызды бағыттарының бірі. Елбасы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» Қазақстан халқына жолдауында денсаулық сақтау ұйымдарының жаңартылуына, ауруханаларға жөндеу жұмыстарын жүргізуге, олардың заманауи құралдармен жабдықталуына, білікті мамандар даярлауға ерекше мән беріп отыр.
Мақалада балаларды емдеу және балалардың стационарларда шетінеуін төмендету жөніндегі жаңа технологиялық әдістерді қолдануды берілген.

Стационарлық медициналық көмек көрсету үшін, елімізде барлық ауруханалар Бірыңғай ұлттық денсаулық сақтау жүйесімен жұмыс атқаруда.
Елбасымыз «ХХІ – ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық» деп айтқанындай,заман талабына сәйкес,бәсекеге қабілетті,сапалы медициналық көмек көрсету үшін,ауруханамыз жыл сайын Республикалық және жергілікті бюджет есебінен бөлінген қаражат арқасында және демеушілік көмекпен қажетті медициналық құрал-жабдықтар,аппараттармен жабдықталады. 2010-2011 жылдар аралығында Республикалық бюджеттен 11 088 800 теңге,
жергілікті бюджеттен 34 115 880 теңге, демеушілік көмектен 21 549 070 теңгеге медициналық құрал-жабдықтар,аппараттар алынды.
Қызылорда облыстық балалар ауруханасы 2002 жылдан бастап,облыс балаларына медициналық көмек көрсетуде.Бiр жылда ауруханадан 7500-нан астам науқас бала ем қабылдап шығады. Олардың 25 пайызы  ауыл тұрғындары,70 пайыздан астамы қала тұрғындары.Жас өлшеміне қарай, 39 пайызы 1 жасқа толмаған балалар.

Стационарлық медициналық көмек көрсету үшін, елімізде барлық ауруханалар Бірыңғай ұлттық денсаулық сақтау жүйесімен жұмыс атқаруда.
Елбасымыз «ХХІ – ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық» деп айтқанындай,заман талабына сәйкес,бәсекеге қабілетті,сапалы медициналық көмек көрсету үшін,ауруханамыз жыл сайын Республикалық және жергілікті бюджет есебінен бөлінген қаражат арқасында және демеушілік көмекпен қажетті медициналық құрал-жабдықтар,аппараттармен жабдықталады. 2010-2011 жылдар аралығында Республикалық бюджеттен 11 088 800 теңге,
жергілікті бюджеттен 34 115 880 теңге, демеушілік көмектен 21 549 070 теңгеге медициналық құрал-жабдықтар,аппараттар алынды.
Қызылорда облыстық балалар ауруханасы 2002 жылдан бастап,облыс балаларына медициналық көмек көрсетуде.Бiр жылда ауруханадан 7500-нан астам науқас бала ем қабылдап шығады. Олардың 25 пайызы  ауыл тұрғындары,70 пайыздан астамы қала тұрғындары.Жас өлшеміне қарай, 39 пайызы 1 жасқа толмаған балалар.

Ультрадыбыстық зертеулерiн кеңейтудi, яғни мойын омыртқасының зерттеулерiн еңгiзудi жоспарлап отырмыз. Көру органдарын ультрадыбыстық зерттеу әдiсiмен зерттеудемiз.
Биылғы жылы допплермен зерттеулер жасау эхокардиография тәсiлi еңгiзiлiп,1128 науқас балаға жүрек қан-тамыр жүйесiнiң ауруларын анықтауға оң ықпалын берiп тұр,оның ішінде 47 баладан біріншілік жүрек ақаулары осы зерттеу арқылы, аурулары нақтыланды.
Жапон  гранты бойынша алынған гастрофиброскоп аппаратын балалардың асқазан-iшек жолдары ауруларын терең анықтап, емдеу барысына оң ықпал бергенi сөзсiз.