Емдік туризм диплом жұмысы

Кіріспе 5 
1 Емдік туризмнің даму тарихы мен мәні 8
1.1 Емдік туризм және туризм жүйесін дамытудағы орны 8
1.2 Емдік туризмнің түрлері 13
1.3 Әлемдік тәжірибедегі және ТМД-ғы емдік туризмнің дамуы 20
2 Қазақстан Республикасындағы емдік туризмнің дамуы 38
2.1Қазақстан Республикасындағы емдік орныдардың дамуы (Солтүстік Қазақстан облысы Бурабай өңірі) 38
2.2 Санаториялық-курортық орындарды ұйымдастыру мен басқару салалары 45
2.3 Емдік туристік-рекреациондық ресурстарды меңгеру 52
Қорытынды 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 61 

Кіріспе

 Тақырыптың өзектілігі. Санаторлы – курорттық емделу табиғи емдік ресурстарды және физиотерапиялық – медикоментоздық қағидаларды қолдану арқылы жүзеге асырылған дегенмен емдік ресурстар негізгі рөлді атқарады Табиғи емдік ресурстардың құрамына кіретіндер: ландшафттар биоклиматтар гидроминералды  ресурстар (минералды сулар және емдік батпақтар).

Емдік сауықтыру орындары халықтың ұлттық игілігі болып табылады. Олар халықтың демалуы мен емделуіне арналған және де қатаң түрде қорғауға алынған табиғи обьектілері мен өзіндік ерекшелітері бар аймақ болып келеді. Көптеген табиғи факторлардың шипалы қасиеті менерте заманнан белгілі;су емшілік жорамалдары мен құрастырылған және де олар балнеологиялық курорттардың минералды суларының прототиптері тектес болып келген. Ол судың емдік қасиеті туралы құлақ қағыстар көптеген аурушаң адамдарды өздеріне назар аудару мақсатында шет аймақтарға тез қарқын мен таралуда «Ғажайып» бұлақтар мен басқа да емдік факторлары емдік құпиялардың негізі бола тұрып кей бір жағдайларда діни мәдениеттің қағидасы ретінде саналып келді.

Қазақстан Республикасындағы емдік туризмнің дамуының қажеттілігін тұтынушыларға әлеуметтік тапсырыс көптеген бүтіндей жүйесін жуықтап алғанда денсаулық мәселесі мен бос уақытты өткізуге байланысты салауатты өмір салтынареспубликадағы патриоттық тәлім-тәрбиені үйретуге жағдайлар жасалған.

Қазақстан Республикасының кең байтақ территориясында ерекше физико-географиялық және геологиялық жағдайлары емдік туризмдегі әр түрлі факторлар мен таралған. Емдік туризмді дамытуға  Қазақстанның мүмкіншілігі зор. Оның негізгі ғажайып табиғи жағдайларын көптеген емдік батпақтар мен минералды бұлақтар кұрайды.

Қазақстан Республикасындағы емдік туризмнің даму қарқыны шикізат базасы мен дағдыланған.

Емдік туризмнің аймақтағы қарқынды дамуы халықаралық  стандарттар деңгейінде дипломдық жобаның тақырыбын таңдауға себепші болды. Қазақстан Республикасының аймақтарында санаторлы-курорттық шаруашылығын емдік туризмнің хал ахуалын зерттеу обьектілері ретінде талқыға салуға мұрша берді.

 Жұмыстың көкейтестілігі: Туризм индустриясының құрылымдық құрамында танымдық  және спорттық туризмнен басқа емдік сауықтыру туризмінің өзіндік ерекшеліктері.

Туризм саласының мамандары туризм классификациясын әр түрлі топтарға бөліп жүр

Жұмыстың мақсаты: Туризм саласының болашағына оң көзбен қарай отырып Қазақстан Республикасының ішкі туризміне жағымды жағынан көмек қолын созу.

Жұмыстың міндеті: Емдік туризмнің даму тарихын анықтай отырып, курорт санаторий шаруашылығы саласының менеджмент пен маркетинг мәселелерін қарастыру, және  Қазақстан Республикасының емдік туризмді дамыту жолдары мен болашағын айқындау.

Мысалы: туризм географиясының оқулығында  Авторы Ердәулетов С.Р. классификацияда емдік туризм жеке спорт сауықтыру туризмі деп топтастырылған. Кейбір авторлар емдік туризмді және спорттық туризмді жекеше қарастыруда.

 Зерттеу нысандары– аймақтағы емдік туризмнің даму перспективаларының меңгерудің дәрежелері мен танысу.

Дипломдық жобаның ең басты мақсаты Қазақстан Республикасы бойынша емдік туризмнің даму факторлары мен хал-ахуалын игере отырып қазіргі заманғы туризмнің жағдайы мен перспективаларына баға беру.

Тапсырмалары:

• Қазақстан Республикасы мен ТМД аймағы бойынша және Әлемдегі емдік туризмнің даму тарихын қарастыру
• Қазақстан Республикасындағы курорттық санаториялық шаруашылықтың қазіргі заманғы жағдайын зерттеу
• Облыс пен аймақтағы емдік туризмнің даму деңгейін жобалау
• Курорттық-санаториялық шаруашылықтың дамуындағы жағдайларды қадағалау
• Қазақстан Республикасы бойынша емдік туризмнің даму перспективаларына мінездеме беру

Дипломдық жобаны жазу кезінде мынадай ғалымдардың еңбектері қолданылды Полторанова В.В, Парфенова А.П. Царфиса П.Г, Данилова Ю.Е. А.С.Вишневского, В.А.Александрова, работы Мироненко Н.С, Твердохлебова И.Т., С.Р.Ердавлетов, Белой Н.А, Лебедевой И.П., Ким А.Г т.б., Соны мен бірге Қазақстандық ғалымдардың емдік туризмнің деңгейін жоғары сатыға көтерудегі еңбектері қарастырылды Нургалиева, К Темирханова, М.Железников, И.Г С.И.Замятин, А. Хасенова т.б еңбектері талқыланды

Қазақстан Республикасының статистика және ақпарат агенттігінің мағұлматтары қолданылды Қазақстан Республикасының Денсаулық министрлігі кардиология және ішкі аурулар бөлімі Ғылыми-зерттеу институтының материалдары пайдаланылды

«Давид Азия тур». Туристік фирмасының  дипломдық тәжірибиені туристік фирмада жинау кезінде автордың шығындалған мағұлматтары.

 Зерттеудің әдіс – тәсілдері: Қазақстан Республикасының туризімін дамыту үшін атқаратын жұмыстар өте көп:

1. Санаторлы – курорттық орындарының тазалық жағдайына назар аудару
2. Емдік туризм саласын қолға алу
3. Шетел асып Алматыға келген қонақтарды қарсы ала отырып оларды Қазақстанның мәдениет астанасындағы емдік туризмнің саласы мен таныстыру

Практикалық әдіс – тәсілдері. Қазіргі таңда әлі де өз шешімін таба қоймаған сұрақтарға зер салып қарайтын болсақ – бұл емдік сауықтыру туризмының даму сатысын бірнеше мәртебелі орыннан көрінуіне жағдай жасауымыз қажет. Бізде 1000 – ға тарта әр түрлі су бұлақтарын республикамызда тиімді түрде қолданысқа енгізуіміз керек.  Дүниежүзілік сауда орталығының сарапшыларының қорытындысына сенетін болсақ Қазақстанда мынадай мүмкіншіліктер туындап отыр (ДСО) – олар Талдықорғандағы (Қапал – Арасан), Павлодардағы (Моялды), Сарыағаш             – Рахманов бұлақтарын ғажайып радонның бірнеше орындарына саяхат жасауға мүмкіндіктер туындайды

Терминдері мен түсініктері: Рекреация –бұл адам баласы өзінің бос уақытын танымдық сауықтыру спорттық және мәдени-көңіл көтеру іс-шараларын өткізу мен шектелмейді және осы шаралар бір күндік, апталық, жылдық сонымен қатар өмірлік циклдерді жүзеге асыру мақсатында орындалады

Бальнеологиялық курорттар: Мұндағы ең негізгі факторлар шипалы сулар іш құрылысты тазалау мен мұрынды қыздыруға арналған.

Бальнеология – (бұл лат. Тілінен аударғанда balneum – шомылу), деген мағынаны береді,

Балнео емханалар: Егу жұмыстарын өткізуге арналған дәрігерлік орындардың бірі (мұрынды булауға іш құрылысын қалпына келтіру үшін) және т.б. қолданылады, мұның басты қаруы шипалы су болып табылады.

 Балнетехника: саласы техника мен балнеология және табиғи балнеологиялық ресурстарды қорғау мен айналысады, (шипалы сулар мен    емдік батпақтар) одан басқа топырақтың ластануына жол бермейді.   

 Бальнеотерапия – (лат. тілінен balneum – шомылу және терапия), минералды сулар мен сыртқы жағынан емделу табиғи және жасанды жолмен дайындалатын минералды сулар тәжірибие мен әр түрлі ауруларды емдеуге және дәрігерлік толық тексерулерден өту үшін қолданылады.

  Аэротерапия – ұйқыны қалпына келтіріп жүйке жүйесінің ағзаның долдануын төмендетіп қан тамырларының жоғарылауына жол бермей қан қысымын өзінің бастапқы қалпына әкеледі.

 Гелиотерапия – ағзаның белсенді түрде сауығуы емдік және тәжірибие ретінде қолдануға сәуле энергиясы арқылы күнді дененің жоғарғы бөлігіне сіңіру кезінде тез қарқынды түрде жүзеге асуы мүмкін.

Талассотерапия – (грек тілінен аударғанда thalassa – теңіз және терапия) деген мағынаны білдіреді. Теңіз климаты мен емделу сонымен қатар күн ванналарын біріктіре алады.

 Батпақ пен емделу – емдік мақсатта қолданылатын батпақтың әр түрлі шығу тегі мен құрамына қарай илолық шым тезектік тікенек тектес және т.б пайдалана аламыз. Емдік батпақтар май тәріздес және тест түріндегі консистенциядан құралады.

1    Емдік туризмнің даму тарихы мен мәні

 1.1 Емдік туризм және туризм жүйесін дамытудағы орны

Курорттық емделуді ғажап физиолог Павлов И. П. былай деген “Емделушіге жазылған барлық дәрігерлік анықтамалар орнында қозғалмай қалушыларға әсер етеді себебі негізгі аурудың ошағы әлі қалпына келе қойған жоқ. Мұндағы ең басты талпыныс – адамды отырған орнынан дереу түрде алып шығу, күделікті атқарып жүрген жұмысынан босату, оның ойын денсаулығының сау болуына қарай итермелеу ондай жағдайды бірнеше күндей қалпында қадағалап отыру”.

Емдік туризм – бұл тұрғылықты жерден алшақтап демалу мен емделу мақсатында табиғи факторларды өзіне сіңіру. Сонымен қатар санаторлы-курорттық жерлер мен емдік орындарға саяхат жасау.

Санаторлы-курорттық емделудің негізі мынада жатыр ол: біріншіден адам баласы өзінің өмір сүру қалпынан ауытқып, жаңадан құрылған жерге келіп қоныстанады, және табиғи жанға-жайлы жағдайға кеңеледі, екіншіден ауруға төтеп бере алатын арнайы емдік режимді орнатады, үшіншіден бұның мәні мынадан тұрады оған негізінен табиғи емнің факторларын қолдану мақсатында – минералды сулар мен емдік батпақтарды және жайлы климатқа толығы мен ем алып шығуына себепші болады.

Курорттық немесе курорттық емес санаторияларға барудың ең басты мәні науқасты өзінің бұрынғы өмір сүргенжәне де ауруы асқынған ортасынан алшақтатып оны жанға жайлыкөңілінен шығатын аймаққа апару керек.

Бұл қоршаған орта мен табиғи жағдайдың (климаттық т б) тұрақтануы жұмыстағы адамдар мен қарым-қатынастың орнықты болуы әсер етеді.

Осындай кезеңде қоршаған ортаның жағдайы адамға оңды әсер қалдырса және адамның сол аймаққа бейімделуі көбінесе оның денсаулығына байланысты. Адам салмағының нашарлауы қоршаған ортада әр түрлі ауруларды жұқтыруына себепші болады.

Ал одан өзге ортада курорттағы науқасқа ең маңызды емделу жолдарын ұсына алады. Оның әсер ету күші адамға курортта салауатты өмірі мен тәбетінің дұрыс сақталғаны үшін жағымды әсер қалдырады.

Табиғи жағдайдың орнығуы науқастың психикасына әсер етіп ғана қоимай оның жүйке жүйесі процестерінің қалпына келуіне жол ашып ағзадағы өмірлік талпынысын арртыруда басты рөл атқарады.

Осы орайда жанға жайлы психикалық және физиологиялық түрі денсаулықты қалпына келтіру мақсатында әр түрлі емдік факторлардың әсері және минералды сулар мен ем батпақтарын қолдануға мүмкіншілік береді.

Табиғаттың адамға жағымды әсері үшін алыс жаққа сапар шегу маңызды емес. Мысалы Кавказ бен Қрым курортын айталық. Тұрғылықты тұрған жеріңіздегі жақын маңда орналасқан курорттар науқастарға өзіндік ерекшелігін және көптеген жағдайда науқастардың халдары нашарлап басқа аймаққа қоныстанған адамдардың денсаулығына үрей тудырады. Келгеннен кейін бірнеше күн өткен соң жаңа климаттық жағдайға бейімделіп жатқан адамның хал ахуалының сыр беруіне әкеліп соғуы мүмкін, сонымен қатар бейімдірек емделуінің мерзімі қысқарып емнің толық нәтижесі болмауы анық.

Курорттан кейін бастапқы қалпына қайта келу үшін акклиматизациядан өтуі керек.

 Рекреация – бұл адам баласы өзінің бос уақытын танымдық сауықтыру спорттық және мәдени-көңіл көтеру іс-шараларын өткізу мен шектелмейді және осы шаралар бір күндік, апталық, жылдық сонымен қатар өмірлік циклдерді жүзеге асыру мақсатында орындалады [3].

Адам өзіне бірнеше рекреациялық аспектілерді бірітіре алады Олар: Медико-биологиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық, политикалық, және экологиялық болып бөлінеді.

Рекреациялық аспектілердің маңыздылары мыналар болып табылады: Ол мынау; медико-биологиялық олар мынандай құрамдардан тұрады:

1. Осы ауруға шалдыққан денсаулығын қалпына келтіруге курортология әдісімен емдік процестің аяқталуын күтетін зиялы қауым.
2. Дені сауыққан адамдардың шаршағанын басатын аурудың әдістемесінде және кәсіби маман ретінде қабылдауға болады.

Туризм арқылы сауығу – бұл адамның өндірістік және өндірістік емес психологиялық жағынан шаршауын кетіре алады. Дені сау адамның жұмыстағы және үй шваруашылығындағы ауырпашылықтан шаршауы адамның жұмыс істеу қабілетін төмендетіп жібереді.

Орындалып жатқан жұмыстың талпынысына қарай отырып оннан екі түрлі шаршау белгілерін анықтауға болады Олар: Интенсивті және тәулік бойы жұмыс істеу барысында функционалды потенциалдың төмендеуі салдарынан жүйке жүйесі орталығының және жұмыс істейтін ағзаның тежелуіне әкеліп соғады. Осы орайда жұмыстық қабілеті дереу қалпына келеді. Ең аз деген интенсивті ұзақ жұмыста функционалды потенциалдың әлсіреу тереңдігі күрделеніп жұмыс бабына ұзақ мерзімдей дайындалады [4].

Физиологиялық өзгерістердің болуын қадағалау мақсатында еңбегі демалысқа ауысуы керек

Рекреациялық әрекеттің қасиеті шаршағанын басатын оның белсенділігін арттырады. Белсенді қасиеттің қалпына келу процесінде пассивті демалысқа қарағанда өтуі анық байқалады.

Келесі бір түрі ағзаның жасына қарай әр түрлі рекреациялық қасиеттердің түрлеріне тәуелді болуы керек. Мысалы: Балалар рекреациялық қасиеттің хал-ахуалынан әр түрлі әсер алу мақсатында жүктің физиологиялық және психологиялық жасының негізінде ауыр болуы ғажап емес.

Тәулік бойы  ауыр салмақтан күшті әсер алуы жасөспірімдер жасына байланысты.

Орташа жас пен жасы келген адамдардың салмақты көтеруі бірдей болуы керек және тыныштық қалпында өтуі тиіс.

Осыған орай әр бір жасқа арнайы цикл тәрбие мақсатында жүргізіледі. Емдік сауықтыру туризмінің түсінігі И. В. Зориннің және В. А. Квартальныйдың анықтаулары бойынша бұл: біріншіден емдік және демалу мақсатындағы туризм, екіншіден жалақылары төмен тұрғындардың туристік саяхатында тұрмыстық жағдайы нашар, әлеуметтік жағынан қорғалмаған емделу мен рекреациядан өтуді қажет ететін адамдар саны.

Демалу зонасы мен қала сыртына жақын орналасқан қолайлы жағдайы және (орманды массивті өзен-көлдері) тек демалуға арналған.

 Курорттық орындар: Жанға жайлы табиғи факторлары мен денсаулықты қалпына келтіру үшін профилактикалық ауруларды емдеуге арналған.

Куроттық емделу: Адам денсаулығын бастапқы қалпына келтіру процесінде әр түрлі курорттық ресурстарды пайдалану арқылы жүзеге асырылады.

 Емдік рекреация: Ол өзінің негізгі емделу факторлары мен көзге түседі, климат минералды бұлақтар емдік батпақтар т.б.

Осыған орай ол 3 топқа бөлінеді. Климаттық емдеу, бальнеологиялық емдеу, және батпақпен емдеу. Емдік-курорттық рекреацияның мақсаты медико-биологиялық нормаларға қатаң түрде сай болуы.

Адамды емдеуге бөлініп алынған курортологиялық территориялар қатаң түрде жинақталған қасиетіне тиісті болып келеді.

Каз СССР-дің табиғи ландшфтылы курортты зоналарына сәйкес келесі типтерге бөліп қарастырған.

1. Түзу примориялық

Жерорта теңізінің климаты.

Жазық дала климаты.

Бетпақ дала климаты.

Салқын субтропиктік климат.

Жартылай бетпақдала климаты.

Ауа-райының кеңістігі.

2. Курорттық континентальді жазықтар мыналардан тұрады

Ормандық қыратты зона

Біркелкі белдеулерлерден

Муссонды ормандардан

Климаттық ауа-райы кеңістігінен

Жазықты және орманжазықты субтропиктік  ормандардан

Жартылай бетпақдалалардан тұрады.

3. Таулы курорттар мыналардан құралған

Тау етегі аласа таулар (теңіз деңгейінен 500-1000 м биіктікте)

Орташа таулы төменгі белдеудегі (1000-1500 м биіктікте)

Орташа таулы жоғарғы белдеудегі (1500-2000 м биіктікте)

Биік таулар (2000 м жоғары)

Қазіргі заманғы туризм классификациясында емдік туризм басты рөлде қамтып отыр. Туризмдегі қоғамдағы функция мен өндірісті шығару технологиясының негізін 3 топқа бөлеміз олар: емдік, спорттық – сауықтыру, және де танымдық туризм болып саналады. Осы формаларды назарға ала отырып туризм классификациясын класқа, типке түрге, және әр түрліліге бөлуге болады. Қолға алынатын мақсаттарға байланысты туристік саяхаттағы туризм мынадай түрлерге бөлінеді. а) рекреациялық туризм б) экскурсиялық туризм в) арнайы туризм Рекреациялық туризм өзіне емделу мен сауықтану саяхатын қосады. Ол мынандай бөліктерден құралады курорттық емделу оның ішіне климаттық емделу, балнеологиялық емделу, қымызбен емделу және батпақпен емделу, спорттық сауықтыру және оның құрамына пансионаттар демалыс үйіндегі сауықтану және де спорттық жорықтардағы болып бөлінеді (1 сурет).

Сонымен қатар климаттық емделу туризмі мынадай түрлерге бөлінеді Олар: талассотерапия (теңіз климаты мен шомылу және күнге қыздырыну мен емделу) гелиотерапия (күн ваннасы), аэротерапия (ауа ваннасы).

ТУРИЗМ

Қазіргі заманғы курортология бойынша белгіленген факторлардың механизімінің географиялық ортаға әсері адамзатқа мәлім.

Құрамы мен қасиеті бойынша кеңінен таралған әр түрлі қоспалардан тұратын ағзаға әсері мол минералды су емдік батпақ және жайлы климаттық жағдайы көптеген аудандарда курорттық орталықтардың ашылуына негіз болды.

Қазіргі таңда емдік туризмнің деңгейі төмендеп барады. Негізінде осы жағдай ТМД елдеріне дәп түсіп тұр. Оған қарамастан санаториялық-емдік рекреациялық орындар ішкі және халықаралық туризмнің негізгі факторларының бірі болып қала бермек.

Осыған байланысты санаториялық-емдік рекреация бұл – туризмнің Еуропалық түрі. Өкінішке орай жер шарының басқа бөліктерінде аса қатты дамымаған. Ал АҚШ-та туризмнің өте көп бағытта таралмаған түрі болып келеді.

Соңғы кезде тау шаңғысының курорты белең алып барады. Олар мынандай табиғат факторларына тән: қар жамылғысының көптігін жылына 3 айға дейін биіктігі 50-60 см болуын қадағалайды. Сонымен бірге жайлы климаттық жағдай әлсіз немесе белсенді түрде бөлшектелген рельефтер жартасы мен орташа температурасы 17⁰, қар көшкінінен сақтану шараларын қарастырады. [3].

Қазақстан Республикасында емдік факторлардың ресурстарға бай 10% зерттелген. Ал 6 бальнеологиялық топтағы шипалы суларынан (жағымсыз иісі жоқ қасиетті компоненттері мен) сулфидті бромды кремнийлі радонды йодты темірлі, негізгі қолданылатындары радонды және кремнийлі болып табылады.

Республикамызда емдік батпақтың негізгі түрі сульфидті (құрамы–60 млн м³) дейін жетеді. Сонымен қатар теңіздік примориялық түрлері кездеседі, бірақта Арал теңізінің суының тартылуына байланысты кей біреуі құрамындағы байлықтарын жоғалтқан.

Туризмді дамытуда емдік туризмнің түрлерін географиялық жағдайға байланысты зерттеуіміз қажет. 

 1.2 Емдік туризмнің түрлері

Курорттағы емдік факторлардың түрлері бальнеологиялық батпақты және климаттық болып келеді.

 Бальнеологиялық курорттар: Мұндағы ең негізгі факторлар шипалы сулар іш құрылысты тазалау мен мұрынды қыздыруға арналған. Минералды сулар әлі толық қанды зерттеле қоймаған өте күрделі бөлшектерден тұрады, Сонымен қатар көптеген критерийлер арқылы анықтау және құрамында ионы бар минерализациялануы көгілдір отыны көбірек қосылған фармакологиялық активті микроэлементтер мен әр түрлі қарым-қатынастардың белсенділік ортасында болғандығы ішкі байланыста белгіленген элементтердің радиоактивтігінен қышқылдығын қалпына келтіретін температураның потенциалын айтады.

Шипалы судың әр түрлі типтері өзінің физико-химиялық негізімен ерекшеленіп келе оның емдік сапалығы талаптарына сай болуын қадағалайды.

Емдік мақсат негізінде жер астының шипалы сулары көптеген тығырықтан шыға алатын бұрғылау скважиналары мен әр түрлі тереңдіктегі  су бетінен тұзды өзендерден көре аламыз.

Бальнеология мен байланысты көптеген анықтаулар көзге көрініп ғана қоимай өзін-өзі ақтау барысында бұл курорттық салаға толығы мен сипаттама бере аламыз

 Бальнеология – (бұл лат. Тілінен аударғанда balneum – шомылу), деген мағынаны береді, медицина ғылымының бөлімі шипалы сулардың физико-химиялық қасиеті мен оны емдік-профилактикалық мақсатта қолдану тәсілдері мен дәрігерлік көрсеткіштің ішкі және сыртқы оң мен кері әсерін көрсетеді

Кей кезде балнеологияны пиелотерапия (емдік батпақтардың оқылуы) және талассотерапия (теңізде шомылу туралы оқылулар) мен шатыстырады. СССР–де қабылданған классификациясы бойынша балнеология мен балнетерапия және климатерапияны қоса алғанда курортологияның ең негізгі құрамдас бөлігі болып келеді. Балнеологияның құрамына балнетерапия балнеотехника балнеография (курорттардың жазба нұсқасынан) тұрады. Балнеология басқа да пәндер мен тығыз байланыста олар: физиотерапия, гидрогиология, метеорология, физика, химия, биология, физиология, клиникалық медицина және архитектура т.б. [9].

Балнеологияның да адамдар сияқты өзіндік жасы бар. Ерте кезеңде емдік қасиеті бар сумен сұхбаттасу әдетке айналып кеткен болатын. Әлемнің көптеген аймақтарында мәдениет бұлақтары әлі күнге дейін сақталуда. Сол аудандағы техногендік өркениеттің қабылданғанынан бері жер астынан сарқырап ағатын суға декоративті фонтан түрін келістіріп қойған, оларды мраморлық шыныларға қарай бағыттаған екен. Ол суда болу адамдар үшін әсемдікке сәндікке айналғандай. Бұлақтар айналасында курорттық қалашықтар бой көтеруде әлемге әйгілілердің өмірін кешу орталығына айналып емханалардың жан-жақтарына ипподромдар мен ойынханалар салынуда

 Балнео емханалар: Егу жұмыстарын өткізуге арналған дәрігерлік орындардың бірі (мұрынды булауға іш құрылысын қалпына келтіру үшін) және т.б қолданылады, мұның басты қаруы шипалы су болып табылады. Өзіндік біріккен курорттық балнео емхана шомылу ғимаратында орналасқаны мен санаторий құрамындағы балнео емдік бөлімшелер жұмыс істеп тұр. Балнео емхананы қаражаттары толығымен талаптарына сай келетін аймаққа орналастырады. Біріккен курорттық балнео емхана 20-70 шомылу орындарына дағдыланған. Кей бір балнео емханаларда емдік бассейдер орналастырылған. Табиғи емдікте газдық-тұзды құрамның қасиетін шипалы суды қыздыру үшін 45-50°С, аспауы тиіс осы мағұлматтардың балнетехникалық құрал-саймандары арнайы талаптарға сай болуы керек.

 Балнетехника: саласы техника мен балнеология және табиғи балнеологиялық ресурстарды қорғау мен айналысады, (шипалы сулар            мен емдік батпақтар) одан басқа топырақтың ластануына жол бермейді.                                                   Балнеологияның негізгі тапсырмаларына кіретіндер: технологиялық рационалды кестенің жобасы шипалы судың шығу тегінің эксплуатациясы мен емдік батпақтың; каптажды жөндеп салу шипалы суды жоғарыға шығаратын сыртқы құбыр жүйесін тұтынушыларға тасымалдау үшін жөнделген шипалы су қалдығын тастап шомылу ғимараттарының ішкі құбырын емдік жұмыстарын өткізу мақсатында балнеологиялық жабдықтар мен шипалы суды сақтауға резервуарларды орнату қыздырылуын қадағалау емдік батпақтарды жоюға батпақ емханасында регенерациондық бассейндерді орнықтыру.

Балнеотерапевтикалық емнің әсері негізінен рефлекторлық механизмдік жүйке жүйесінен қанға қарай тізбектеледі. Минералды суды сырқы қабаты мен қолданатын болсақ тері рецептрлеріне термалді химиялық радиациондық және басқа әсер етуден бұрын көбінесе терморегуляциялық механизмнің жылу алмасуын жоғары немесе төмен болуын қышқылдың-қалпына келтіру процесін түзейді.

Минералды сулардың әр бір типі ағзаға  негізгі жағдайда талқыланған  былайша айтқанда химиялық қоспалары бар иісті су болуы мүмкін.

Ішкі ағза мен сыртқы денеге қолдану барысында ең негізгі рөлді мынадай факторлар атқарады ішке қолданатын оның түсі судың иісі және де науқастың қандай жағдайда балнетерапиялық емді қабылдауы маңызды болып келеді.

Минералды сулар деп мыналарды атайды: Құрамында жоғары дәрежелі қоспалардан құралған әр түрлі минералды компоненттері немесе бір физикалық иісті қасиеті мен (радиоактивтердің қысымы жоғары) осы сулардың арқасында адам ағзасына емдік шипасы қонатын су болып табылады.

Химиялық және физикалық құрамына қарай минералды сулар ішке және сыртқа қолдануға арналған. Ең алдымен суды минералды деп есептеудің алдында төменгі қабатынан оның құрамында терапевтикалық активтік компоненттердің бар болуын қарап білу. Осындай бағалау критерийлары химиктер мен балнеологтар мен гидрохимиктер мен гидрогеологтар мен жобалануда.

Әлемге танымал болған минералды сулар классификациясының құрамында иондық қоспалардың болуы үлкен рөл ойнауда.

В.А. Александров иондық құрамы бар минералды суды 5 топқа бөлді.

I топ – гидрокарбонаттық су (натрийлік кальцийлік магнийлік)

II топ  – минералды хлорлы су, құрамында 25%,иондық хлорлы суды айтады, ал басқа иондар төменгі сапада (теңіз суы сонымен бірге натрийлік кальцийлік магнийлік)

III топ – минералды сулфидті су

IV топ – натрийлі минералды су

V топ – су құрамы өте күрделірек болып келеді (активті иондық газ қосылған су – көмірқышқыл, радондық, азоттық, термалды сулар – жылы және ыстық).

Сыртқа қолдану барысында теріге химиялық әсер етудің арқасында функционалдық хал ахуалы өзгеріп оның рецеторлері және терідегі қысымның  пайда болуынан әр түрлә дәрі-дәрмек методикасы салдарынан оның температурасы өзгереді. [7].

ТМД аймағындағы балнеологиялық курорттардың көмірқышқыл сулары мен кіретіндер: Арзни (Армения,) Дарасан (Кисловодск) Шиванда (Шмаковка), Ямаровка (Ресей)

Суына көмір – қышқыл қосылған курорттар: Арчман (Туркменістан) Горячий ключ (Ейск), ключи (Пятигорск), Сочи – Мацеста Сергиевтік минералды сулар Усть-Качка (Ресей), Чимион (Өзбекстан) т.б.

Радондық суы бар курорттар: Белокуриха Пятигорск (Ресей) Цхалтубо (Гүлстан), Хмельник (Украина).

Ең әйгілі ішуге жарамды суы бар курорттар: Сарыағаш (Қазақстан), Ессентуки (Ресей), Железноводск КАшин (Ресей), Пятигорск (Ресей),   Боржоми (Гүлстан), Саирме (Гүлстан), Джермук (Армения), Моршин (Украина).т.б.

Бальнеотерапия – (лат. тілінен balneum – шомылу және терапия), минералды сулар мен сыртқы жағынан емделу табиғи және жасанды жолмен дайындалатын минералды сулар тәжірибие мен әр түрлі ауруларды емдеуге және дәрігерлік толық тексерулерден өту үшін қолданылады. Балнеотерапияға тағы ішуге өт жолдары мен мұрынды булауға пайдаланады. Кей жағдайларда кейбір авторлар балнетерапияға қажеті жоқ батпақ пен емдеу теңіздегі шомылуды, лимон қышқылында шомылуды тұзды өзендерді кіргізіп жатады бұл дұрыс емес. Минералды сулар химиялық құрамы мен гидростатикалық қысымы мен ағзаға температура арқылы әсер етеді. Бұған қарамастан жүйке жүйесінің рецепторларын газдар арқылы қоздырып алуы мүмкін (CO₂, H₂S, NO₂) радиоактивті заттары мен радон теріге жұғу арқылы жастанатын орындардан өте тыныс алу жолдарынан қанға барады. Минералды сулар балнетерапияның арқасында шомылуға жүрек-қан-тамырларының ауруларын және ішкі ағзаның жүйке жүйесін нұқсан келтіріп тері аурулары мен қозғалу мен тірену ағзаларына зардабын тигізеді.

Балнеологияның одан ары шарықтай түсуінде ең маңызды рөл ойнайтындар Ресей және Батыс елдеріндегі ғылыми қоғамдық курортологтар, балнеологтар, физиотерапевтер: және Ресей қоғамындағы физиотерапевтер курортологтар, Халықаралық курортология мен климаология федерациясы, (Швеция), Халықаралық қоғамындағы гидрология және климатология медицинасы, (Париж), Медицина гидрологиясының американдық қоғамы (Вашингтон), Халықаралық физикалық медицина ассоцациясы, (Лондон), Поляктардың бальнео-климаологиялық қоғамы (Познань), Болгарлардың физиотерапевтер қоғамы (Пловдив), Яна Пуркине атындағы чехословактық дәрігерлер қоғамы (Прага), физиотерапевтер секциясы.

Курорттың енді бір түрі – батпақтық курорттар ерте заманнан емдік мақсатта әр түрлі батпақтардың түрлері қолданылған. Ертедегі Мысырда науқастар Нілдің арнасынан асқан кезіндегі лайды өздеріне жаға отырып ем қабылдай білген оңтүстіктен түскен ыстық күн сәулесіне қыздырынып өздеріне осы рахаттың ләззәтін қолдана білген. XVI-ғасырда батпақ пен емделу Италия жағалауына да келіп жеткен болатын мұнда негізінен жанартаудың батпақтарынан нәр алған. Ал XVII-ғасырда осы шипаны Франция одан кейін Германияда құлақ қағыс еткен.

Ал батпақ пен емделетін курорттарда ең негізгі емдік фактор ол лиман рапасы болып табылады, өзендер мен әр түрлі емдік батпақтар  тұзды су қоймаларында лимандар мен шығанақтарда теңіздердегі шипалы сулары аздап минералданған шым тезекті саз батпақтарда кездеседі.

 Батпақ пен емделу – емдік мақсатта қолданылатын батпақтың әр түрлі шығу тегі мен құрамына қарай илолық шым тезектік тікенек тектес және т.б пайдалана аламыз. Емдік батпақтар май тәріздес және тест түріндегі консистенциядан құралады. Ол жылуды көп уақыт сақтау мен қатар ағзаға тасымалдай алады. Бұл жәйт жылулық және емдік егу жұмыстарына жоғары температурада ал судың барысына келетін болсақ мұндай күшті ағза мүлдем көтере алмайды.» [5].

Батпақ пен емдеу әсерінен ферменттердің активтік қатары жоғарылап ол қышқылдық-қалпына келтіру процесін жақсартудың арқасында терінің демалу жолдарының газалмасуын орнықтырады. Емдік батпақтың антиқышқылдық әсерінен оның жағымдылығы көрінеді.

Батпақ пен емделу тамырлардың сырқаттанып ауруы мен жүйке жүйесінде және жарақаттың шығу тегінен онан соң гинекологиялық аурулардың қатарынан көрінуде. Қазіргі заманғы методтар мен технологиялардың арқасында батпақ пен емделу жоғары деңгейдегі медициналық нәтижелерге жетуге және осы курорттардың әйгілі болуына құлшыныс береді.

Ең әйгілі деген батпақтық курорттардың қатарына  кіретіндер: Бердянск, (Евпатория), Одестік лимандар, Сақтар, Көне Русь, Мулянды, Жаңақорған, Щучинск, (Қазақстан) және т.б.

Тағы бір ең негізгі емдік туризмнің түрі бұл климат.

Климаттық курорттар. Мұндағы ең басты фактор бұл жайлы климаттық жағдай күннің және ауаның шуағында теңізде өзенде және көлдерде шомылу. Климаттық курорттардың арасында ерекше курорттарды атайтын болсақ,  олар: примориялық, таулы, жазықтық, климаттыққымызбен емдеу және бетпақдаладағы климатқа назар салуға болады.

Науқастардың ауруға шалдыққандары туралы ескерту мақсатында кең көлемде әр түрлі климаттық және жеке климаттық факторлар тірек бола алады.

Климаттық емдеу режиміндегі ең негізгі құралы толық қанды түрде науқастардың климаттық әсерін қабылдауы (таза ауада ұзақ уақыт жүру серуендеу жолдары) гелиотерапия-күнмен емделу, ауамен ем қабылдау аэротерапия, теңіз ауасына зер салу-талассотерапия.

Климаттық факторларға (атмосфера қысымы, салқын температура, самал жел, күн рациациясы және т.б) теңіз деңгейінен жоғары болғанын көрсететін аймақтың ұзындығы мен кеңдігін көрсетуші негізгі тізімгеландшафт және осы ортаны құрайтын өзін-өзі ақтай алатын адамға әсер ететін фактор сонымен қатар климаттың өзгешелігі науқастың ағзасына шипа береді.

Климатотерапияны 2 топқа бөлуге болады, олар әдеттегі климаттық жағдайда өткізілетін жақын маңдағы курорттарға кеңінен танымал қала шетіндегі санаториялар мен арнайы климаттық курорттарда жүргізілетін атап айтатын болсақ таулы, примориялық және бетпақдалалы болып келеді. Осылай біріккен топтың негізгі формалары климатотерапия бұл ашық таза ауада болумен қатар аэротерапия екені мәлім. Негізінде климаттық әсерді демалыс үйлерінде пансионаттарда курорттық қалашықтарда көпшілігі демалатын орындарға адамдардың емделуіне арнайы жасақталған. Осы орындарға климаттық факторлардың тәжірибиелік әсерін бір сөзбен айтқанда шынығатын суыққа төзімділігін арттыратын аурудың алдын алу үшін ағзаға қорғаныс шегін қоятын бірден-бір емдік құрал.

Климат секілді климаттық курорттар да өзгеше болып тұрады. Курорттың жағдайына сайемдік қасиеті мол заттар мен көптеген ауруларды тез арада емдеу басқа дәрі дәрмектерге қарағанда нәтижесі жоғары болып саналады.

Курорттық емделудің табиғи факторларының кейбір түрлерін қарастырайық.

1. Аэротерапия – ұйқыны қалпына келтіріп жүйке жүйесінің ағзаның долдануын төмендетіп қан тамырларының жоғарылауына жол бермей қан қысымын өзінің бастапқы қалпына әкеледі. Ағзаның әр түрлі функциясына өте ауыр егу жұмыстарын жүргізу кезінде белсенді түрде суыққа төзімділігін арттырады.

Біркелкі ауа температурасы адамның жылуды сезінуі мен оған температураның ғана емес салқынауаның қозғалу жылдамдығына санаулы түрде әсерін қалдырады. Құрамында теңіз тұзы көп ауаны сіңіру жоғары деңгейдегі озонмен аэроионы бар жүйке жүйесінің соңғы белестерінде жастану мен демалу жолдарын ғажайып өзгерістерге адамның әр түрлі ағзасының қызметіне қарай бағытталады.

Аэроиондардың қалыптасуына көмектесетін негізгі процесс ауаның иондалуы болып келеді. Ауа ванналары суыққа төзімділігін арттыратын егу жұмыстарын және ауырлы көптік ағзаның әр түрлі функциясының әсері мол.

Терморегуляциялық құрылғының жаттықтыру шаралары    салқындықта интенсивті тітіркенуді ғана анықтамай дененің үстінгі бөлігіне әсерін жалғастырып отырады. Жеңіл және жылы теңіз климатының әсерінде демалу мен ем қабылдаудың арқасында жүйке және қан тамырларының жүйесі мен зат алмасу процесін жоғарлатып ағзаның сыртқы күшке тез берілмеуіне көмектеседі. Сонымен қатар денсаулықтың орнығуына көркем суреттер пейзаждар теңіз жартастары мен олардың өсімдіктері және гүлдерінің хош иісі жәрдемдеседі.

2. Гелиотерапия – ағзаның белсенді түрде сауығуы емдік және тәжірибие ретінде қолдануға сәуле энергиясы арқылы күнді дененің жоғарғы бөлігіне сіңіру кезінде тез қарқынды түрде жүзеге асуы мүмкін. Күн сәулесі ағзаға өмірлік процестердің жылдам жұмыс істеуіне ықпал етеді. Қысқа толқынды сәулелер ауруды өршітетін микробтарға өте қатты әсер етуі ғажап емес. Олар ағзадағы Двитаминінің ағзаның істен шыққан процестерін қалпына келтіруіне көмектесе отырып, балалардағы рахит ауруының қайталануына тосқауыл қояды.
3. Талассотерапия – (грек тілінен аударғанда thalassa – теңіз және терапия) деген мағынаны білдіреді. Теңіз климаты мен емделу сонымен қатар күн ванналарын біріктіре алады. Түндегі теңіздің жылуды ақырындап беруі таң ата теңіз суының жоғарғы жылуын ауа жылуы мен салыстырған сәттен бастап түсіндіріледі. Теңіз суы емдік минералды сулардың қатарына кіреді. Теңізде шомылу ағза функциясының қызметіне әр түрлі өзгерістер әкеліп олардың өмірлік тонустарын жоғары деңгейге көтереді. Олар тыныс алу аппаратының функциясына жағымды жағынан көмектесіп адам ағзасының негізгі зат алмасуын көтереді.

Теңіздегі шомылу барысындағы температурасы адам ағзасының химиялық және механикалық факторларына әсер қалдырады. Механикалық факторлары судың денені уқалаудың арқасында пайда болып, дененің жоғарғы бөлігіне судың жылдамдығынан бөлек ерекше ағыммен жылуды таратады. Теңіз суының химиялық әрекеті жүйкенің соңғы қабықтарының тітіркенуі мен теңіз суының тез арада таралуына жәрдемдеседі. Теңіз түбіне сүңгудің барысында ағзаның тосқауыли қоятын әрекеті іске қосылып, тері тамырларының тартылуынан соң қан ішкі ағзаларға таралып қан қысымы көтеріледі.

Теңізде шомылудан кейін қан тамырлары мен жүйке жүйесінің қызметі қалпына келіп қорғаныс механизмі мен иммуналогиялық белсенділік арта түседі.

4. Орман – Сонымен бірге сауығудағы табиғи емделудің емдік факторлары болып табылады. Жасыл өсімдіктер атмосфераның төменгі қабатының шаңдарын өзіне сіңіріп алу барысында ауаны әр түрлі қоспалардан тазартады. Сәуленің әсер етуінің арқасында өсімдіктер көмір-қышқыл газын сіңіріп алып оның орнына ауаның лайлануынан сақтайды.

Емдік және бактериялық шайырдың қасиеттері оның балзамдық құрамы ертеден әйгілі. Одан кейінірек ғалымдар өте күшті бактериялық қасиеттері бар фитоцидті қайыңды және теректік жусанды ағаштардың түрлерін ашқан болатын. Фитоцидтердің асқорыту жүйесіне жағымды әсері асқазандағы судың бөлінуіне көмектеседі. Бал қарағайы өсетін ормандарда өте аз мөлшерде микроағзалардың 700 ден астам микробтық денеден 1м ауа құрамынан тұрады.

Бұл жағыдай қылқан жапырақтық орманды бактериялық ауаның жоғары екенін дәлелдейді. Әр түрлі фитодцидтер біркелкі түрде әсер етпейді кейбіреуі бірден көзін жойса ал келесі бір түрі олардың көбеюіне әкеліп соғады.

Бұған қарамастан жасыл өсімдіктер өте күрделі жағынан психикалық ықпал қалдырады да жапырақтың жасыл түсі күннің жарығына тітіркенгіш болып келеді.

Өсімдіктер әлемі – табиғаттың әсем бір құбылысы және өзіндік ем қабылдау орны болып табылады. Ормандар мен шабындықтарда демалу кезінде керемет әсер алып құлпыруға болады. [15].

 Қымыз бен емдеу: Емдік мақсатта қолданылатын қымызды биенің сүтінен алады. Негізінде қымызбен емделу ТМД елдерінде жүргізіледі. Бие сүтінен сүтті-қышқыл бактерияларды ашыту арқылы алады. Қымыз ашыған кезде оның құрамынан белсенді түрде антимикробтық және антибиотикалық қасиеттері микроағзадан бөлініп шығады. Қымыз ағзадағы биологиялық процестерді қалпына келтіреді. Себебі оның дәмділік байлықтары мол екенін естен шығармаған жөн.

Қымыз бен емдеу негізінде ТМД-ның жазық және орманды жазық жерлерінде шоғырланған. Себебі бұл ауданда климаттық қымызбен емдеудің арнайы орталықтары ашылған (Шафронов Боровой және т.б.). Олар әдетте климатотерапия мен сәйкес келеді.

Физикалық және химиялық емдік факторлардан бөлек балнео батпақ пен емделу түрі климаттық терапия қымыз бен емделу сияқты науқастың қоныстанған және қоршаған ортасына әсер етеді.

Күнделікті әсер ететін арнайы емес рефлекторлық факторлар қатарына жататындар.

1. Табиғаттың ерекше күші су ауа және күн сәулесі.
2. Емдік дене шынықтыру, кең түрде таралып танымал болған серуен, мен экскурсия, спорт пен шұғылдану, гимнастика,
3. Емдік тамақтану
4. Курорттық аймақтағы табиғат әсемдігінің жағымды әсер етуі.
5. Өмірдің бұрынғы қалпының өзгеруіне әкеліп тітіркенудің көлемін азайтады.
6. Емделу мен демалыстың негізгі режимі рационал болып табылады.

 Климаттық қымыз бен емделу: батпақ пен балнеотерапия мен әсер етудің негізі болып табылатын тізбектелген факторлардың құрамының негізгісі курорттық санатории кешені ағзаны толығы мен тазартып жоғарғы жоғарғы жүйке жүйесінің қызметін орнықтырады

  1.3 Әлемдік тәжірибедегі және ТМД-ғы емдік туризмнің дамуы

БізІІ – ғасырынан Курорттардың алдына өзіндік тарихын ежелгі рим моншаларының шипалы бұлақтарынан алады. Олардың мақсаты денсаулықтарын қалпына келтіруге асыққан адамдарға көмек қолын созуға асығады.  Осы қолайлы жағдайға байланысты курорттардың шоғырланған әйгілі орындары жағажайлар, таулар, көлдер және емделу мен демалысқа арналған ерекше табиғи климаттық орындар сонымен қатар, спортпен шұғылдануға мүмкіншілік береді.

Курорттардың концепциялары да маңызды рөл атқарады демалысқа қанағаттанарлықтай қоршаған орта мен рекреациялық мүмкіншіліктерді ұсынады.

Асклепия ғибадатханасы – дәрігерлік құдайы болған ертеден бері көрініп классикалық кезеңді басынан өткізген, олардың қатары 60 жуық еді бұл кезең мына ғасырлардың арасын қамтыды, (Б.з.д.–V-VI). Осы ғибататхананы мекендегендер дәрігерлік кәсіппен шұғылданғандар болды.

Қажылар ғибадатханада құдайға құлшылық ету үшін ең алдымен емделуді мақсат еткен олар арнайы рәсімнің алдынан өтулері керек болды. Табиғаттың емдік күштерін қолдана отырып, су, ауа, күн энергиясын өзінің ағыны мен ежелгі тереңділіктен көре аламыз. Адамдардың климаттық факторларды қашаннан бері емдік мақсатта қолдана бастағанын болжап айту өте қиын. Осы дайындықтардан кейін күзетшілер ғибадатханаға түнеуге кіргізеді. Мұны – инкубация деп атайды. Таң атқанда дәрігерлер ғибадатханада науқастардың түнде не айтқаны және нені тыңдағандарын естіп осыған орай емделу курстарын тағайындап құдайдан тағзым алғанындай күйге әкеледі.

Көптеген емделу тұрғысында ғибадатхана бөлмелеріне бөлінгендерге ойылып жазылған аттар мен қоса кей кезде онда томдық әңгімелерді де кездестірулері ғажап емес.[18].

Тағы да мәлім болғанындай ежелгі мысырлықтар асириялықтар және т.б ежелгі әлемнің халықтары өзінің өзгеше кеңінен пайдаланылатын ауасы мен күні және су болып есептелген.

Ежелгі Мысыр денені күнге оқыту мақсатында арнайы терассаларды құрастырған екен. Негізінде кенңінен қолданыста болған климаттық факторлар антикалық Греция мен Римде көбінесе назарын дене  мәдениетіне аударған. Бұл мақсатта массаж шынығу теңізде шомылу және осында күн сәулесі таза ауаны дұрыс жағынан қолдана білген. Денені қатайту мақсатында гректер құмдағы күн ваннасын денесіндегі киімсіз жүруді примория аймақтарында сол түрді «аренария» немесе «гелиозис» деп атаған. Ежелгі гректер емдік тұрғыда климаттық факторларды діни тағайындаудан (қасиетті тоғайларда арнайы жабдықталған көрме залдарында күн ванналарын қабылдау). Ауа мен күн ванналары күнделікті тазалықты сақтау орындарына айналды. Олар осы қолайлы жағдайларға байланысты емді қабылдау үшін үй төбелерінде орналасқан.

Климаттық факторлар римдік курорттарда кеңінен қолданылған бұлар балнеоемделу мен теңізде шомылуды қоса отырып цезарлар дәуірінде пайда болған. Ежелгі деректерге сенетін болсақ шипалы сулар мен емделу Швейцарияның Санкт – Мориц  курортының аймағындағы көмір қышқыл суы мен құралдардың қалдықтары күміс ғасырына жатады. Емдік мақсатта басқа да табиғи факторлар қолданыста болды. Әйгілі және танымал римдіктердің ішінде примориялық климаттық емделу орны Анцио болып табылған екен.

Емдік мақсатта күннің және ауа ваналарын ең бірінші рет қолдануды ұсынған Гиппократ еді. Ерте ортағасырда ең танымал болған курорттар  Пломбьер- ле-Бен және Ахен Ұлы Карлдың ең сүйікті демалыс орындарының бірі болған. Кейінірек әйгілі болған шипалы бұлақтар Спа мен Котре қалпына келіп ежелгі Абано-Терме бұлағы одан ары танымалдылығын арттыра түсті.

Бұлақтар уақыт өте келе ғибадатхананың иелігіне өте бастады. Қайтадан қалпына келген курорттар ішінде көзге түскендері Карлсбад (Карловы – Вары) XIV-ғасырдың ортасында қаланған Баден- Баденге XIV-ғасырдан бастап келе бастаған, XVI-ғасырда оның иелігінде 12 ванналық ғимараттар болған.

«Климаттық емдеу туралы сұрақтарға қызығушылық XVIII-ғасырдың екінші жартысынан бастап қолданыла бастады. Осы уақытқа науқастарды теңіз климаты бар орындарда емдеу құлшынысы (Англия жағалауынан өз орнын таба білді.) Бірақ ғылыми зерттеулер климато емдеу сұрақтарын бөлек климатты қалыптастыру факторларын кешірек бастаған болатын.

 Humboldt (1769 – 1859) өзінің еңбектерінде бірінші болып теңіздің континенталді климатын ойлап шығарды. Бағасы зерттеулерге қосқан үлесі үшін аэрогелиотерапияны таулы климаттық орындарда әр түрлі аурулардың түрлерін кіргізгендер Bernhard (1902), Rollier (1903)және т.б.

XVIIІ–XIX ғасырларда сауда өнеркәсібінің дамуы мен қатар еуропалық курорттарда көлік түрлері интенсивті түрде негізінен коммерция жағына өтіп қарқынды өсуде. Курорттық жобаның кеңеюіне зиялы қауымның арқасында келушілердің саны артты. 1792 жылы ағылшын дәрігері Р.Рассел Маргите қаласында бүлдіршіндерге арналған бірінші примориялық санаторидің негізін қалады, одан соң кейінірек осыған ұқсас курорттар Италия мен Францияда ашылды. XIX–XX ғасырларда қазіргі заманғы еуропалық курорттардың көптеген түрлері ашылды.

Табиғи факторлардың емдік қасиеті ертедегідей науқастарды курорттық орындарға шақыруда. Туристердің ағымы емдік мақсатта демалуға келгендерге қарағанда өте көп емес бірақ олар күннен күнге өсіп жағрафиясы кеңеюде.

Курорттардың профильдерін ондағы емделетін аурулардың қатары мен анықтайды: кардиологиялық, өкпе құрты, асқазан мен және тыныс алу ағзаларын қалпына келтіреді.

Соңғы уақытта емдік туризм нарығы өзгерістерге ұшырауда.             Әдеп-ғұрыптық санаториялық курорттар қарттардың демалу және емделу орнынан жартылай функционалданған сауықтыру орталығына айналып тұтынушылардың кең ортасына лайықты есептелген.

Қазіргі заманғы курорттық орталықтың трансформациялары  мынандай жағдайға бейімделген олар: ең алдымен санаторлы-курорттық сұраныстың өзгеруі. Сәндікке айналған салауатты өмір салты, өзінің физикалық қалпын сақтау мақсатындағы адамдар саны ұлғаюда және олар өздігінен орнығу бағдарламаларын мүдде санайды. Бұлар орта жастағы адамдар көбінесе демалыстың уақытынан ауытқуын қалайтындар қатары болып келеді. Көптеген сарапкерлердің ойлары бойынша осы типтегі тұтынушылар XXI ғасырдың санаторийлары мен курорттарының ең басты клиенттері болуы ғажап емес.

Еуропаның емдік туризмі жоғары деңгейде дамыған. Мұнда емдік туризмнің барлық түрлері қолданысқа ие болған. Еуропада кең көлемді курорттар санаторийлар және демалыс үйлері бар. Осы аймаққа жыл сайын көптеген адамдар лық болып келуде. Негізгі емдік туризмнің аймақтары Еуропаның орталығы мен шығысында және батысында шоғырланған. Бұрынғы социалдық мемлекеттер курорттық жобаның әдеп-ғұрыптарына өте бай сонымен қатар емдік табиғи климаттық ресурстарының спектрлері кеңінен таралған және қазіргі заманғы қазіргі заманғы әсерлі методтарды науқастардың ауруларын емдеуі одан басқа пациенттердің қалпына келуін қадағалайды.

Туристік ағымның бетке ұстар мемлекетінің бірі Чехия. Ең үлкен көлемді танымал чехиялық емделу орны Карловы – Вары.

Ұлттық туристік әкімшіліктің мәліметтеріне сенетін болсақ Чехияны жыл сайын әлемнің 70 мемлекетінен 50 мың адам емдік мақсатта 2 млн экскурсант өз жұмыстарын тиянақты атқаруда. Соңғы уақытта Чехияда емдік орындарды белсенді түрде қолдану қолға алынуда. Курортта камералық театралды ойындар, мұражай, қойылым залдары ойын орындары түнгі клубтар өз есігін айқара ашуға әзір.

Белсенді демалыстың мүмкіндіктері кеңейіп ойын алаңдарына және гольф ойнына жағдай жасалынып жатыр. Еуропаның екінші мемлекеті Чехияның емдік туризмдегі айқындасы – Венгрия оны мемлекеттің термалды сулар қаласы деп атайды.

Өзі жарты миллиондай кубтық метрге жетер жетпес термалды су күніне табиғи бұлақтар мен скважиналардан ағады оның тең жартысын тұрғындар медицина саласында қолданады. ХІХ-ғасырда Венгрия еуропаның сумен емдеу және шомылу орталығына айналды. Бүгін де Венгрияның 22 қаласы мен 62 тұрғылықты бөлімшелерінде емдік дәрежесі анықталған бұлақтар жұмыс істеуде.

Батыс Еуропа мемлекеттерінде әлемге танымал курорттар орналасқан  олар: Германиядағы Баден-Баден және Висбаден, Франциядағы Виши Великобританиядағы Бат Бельгиядағы Спа курорттары т.б. Олардың әлемге танымал бола бастаған уақыты ХІХ-ғасырдың екінші жартысы болып есептелген осы орынды емделуге ғана емес сонымен қатар демалу мақсатында қолдана білген. Батыс Еуропаның курорттарының тең жартысы Германия Австрия және Швейцарияда шоғырланған. Олар негізінде екі тип бойынша ұсынылған: балнеологиялық және климаттық.  

Америкада емдік туризмнің лидері АҚШ болып табылады. Денсаулық сақтау аймағында олар көптеген жетістіктерге жетті. Әлемдегі ең керемет мамандықтардың бірі дәрігерлік ауруханалық кешендер техниканың соңғы жетістіктері мен жабдықталған. Балнеологиялық курорттар Солтүстік Американың ең негізгі типтері болып табылады. Олар көптеген штаттарда кездеседі. Минералды сулардағы әйгілі курорттар Маммот-Спрингс, Хибер-Спрингс, Хот-Спрингс АҚШ-тың оңтүстік орталығының Арканзас штатында орын тепкен. Сұранысқа ие болғандар примориялық климаттық курорттар демалысқа лайық болып келеді. Таяу Шығыста туризм Өлі теңіз жағалауында дамыған. Тұзға толы минералды құралдары мен оның суларында тірі жәндіктің өмір сүруіне де қауып төнеді. Туристер оған қарамастан израильдің Өлі теңіз жағалауында шоғырланған жерге терапевтикалық ем алу мақсаты мен курорттарына ағылып төгіліп келуге талпынады. Эйн-Букек, Эйн-Геди, Неве-Зохар.

Оңтүстік, Шығыс, және Оңтүстік Шығыс Азия мемлекеттерінде емдік туризм әлсіз түрде дамыған. Шығыста кеңінен таралған медицина саласы фитотерапия инемен емдеу сияқты жағдайлар шетелден келген туристерге өте қатты ұнайды. ТМД ның шекарасында ертедегі жазған жазушылардың қалдырған өсиеті секілді емдік орындар туралы мағұлматтар баршылық.

Колхидтық ойпатта шипалы судың бұлақтары Арзни, Джермук, Истису және т.б. Ең бірінші жиналыстар шипалы суларды бақылау және оларды емдік мақсатта Петр І нің бастамасы бойынша шетелдің курорттары мен танысқаннан кейін «ключевые воды» аймақтарын іздеуге кірісті.

1717 жылы «Ресей территориясынан минералды суларды іздеу» туралы жарлық басылымнан шыққан осы жарлық бойынша тұрғындар, «әр түрлі аурулардың түрлеріне» қолдануға болады деген сөздері бар екен. Дәрігер Г. Шобер Петр І тапсырысы бойынша тексерістер жүргізе келе Солтүстік Кавказ аймағынан термалді минералді судың бұлағын тапқан болатын. Бұдан ертерек 1714 жылы Карелияда жүрегінен науқастанған жұмыскер И.Рябоев құрамына темірдің молекулалары қосылған сумен емделіп аяғынан тік тұрғаннан кейін осындай емдік бұлақтың бар екендігін патшаға қол қусырмай жеткізуді ұйғарды. 1719 жылы Петр І Петразаводсктің қасындағы Мациалді Кончезерлік судың емдік қасиеті бар деген жарлыққа қол қойды. Осында патшаның жанұясына арналып сарай қаланған болатын, бұлақтың астынан су ішетін галерея келген адамдардың қонақ үйлеріне айналды. Бұл курорт Ресейдің ең басты курорты болып жарияланды. Осы кезде Петр І жарлығы бойынша Липецктегі тұзды суларда «бадерлік моншалар» құлпытасы қаланғаннан кейін бұл курортты әлемдегі екінші демалыс орнына айналдырды.

Жерді жаулап алғаннан соң кавказ тұрғындары мен ертеде емдік минералді сулардың бұлақтары ашылды: бұл сулар жарақаттанған солдаттарды емдеуге арналған. ХVIII-ғасырдың екінші жартысында ал негізінде ХІХ-ғасырда курорттық жобаның тез қарқынмен өсу кезеңі басталды, ТМД-ның әр түрлі аймақтарында минералды бұлақтар мен батпақтық өзендер зерттелу сатысынан өтіп, курорттардың ашылу салтанаты жариялана басталды. 1828 жылы Ескі Русса курорты, 1830 жылы Одессялық батпақ курорты, 1833 жылы Сергиевтік Минералды сулар, 1837 жылы Друскининкай, 1838 жылы Кемери, 1848 жылы Услье, 1867 жылы Белокуриха, және т.б. ХІХ-ғасырдың екінші жартысында Қрымның емдік-климаттық аймақтары зерттеле басталды, Сақтық және Тинақтық батпақтық өзендері, ал Сібірде – Ямаровка, Дарасун, Орталық Азияда Ыстық Көл, Ақсу, Жалал – Абад, ал Қазақстан шекарасында Алма – Арасан, Гүлстанда Боржоми, Цхалтубо.

Барлық ашылып салынған курорттар мемлекеттің қазынасынан қаржыландырылды, бірақ осы аймақты қалпына келтіру туралы жоспарға сүйене қойған жоқ.  Ережелерге сүйенетін болсақ емдік орындары қалаларға жеке емденушінің патшалы үйлердің қоластына жалға берілген болатын. Гагра Боржоми Алупка Абастумани Гурзуф Ливадия курорттары патшалы жанұяның қарамағында еді.

СССР дегі Кеңестер өкіметінің жылдарында жаңартылған әлеуметтік мәні мен негізгі медико-биологиялық жүйесі науқастарға емдік курорттар орнықты. Олар қағидалар жүзінде өзгеріп патшалы Ресейдің курорттарды қолдану үшін кластық сатыға бөлініп отырды.

В.И.Ленин Кеңестік өкіметті курорттық жерлерді қалпына келтіріп ғана қоимай курорттық жобаны қолға алу мен қатар еңбек етушілерге курорттың орындарын жеткілікті етуді талап етті. В.И.Лениннің денсаулықты сақтау ортасына қосқан үлесі курортологияның әлеуметтік мәнін түп тамыры мен өзгеріске ұшыратып, еңбек етушілерге кеңестік курорттық жүйені орнату мақсатында емдік – ауруханалар мен санаториялық – курорттардың арасында профилактикалық жұмыстармен жіберілгені табиғи факторлар дың емдік мақсатын құлшына пайдаланды.

Ұлы Қазан әлеуметтік төңкерісінен кейін курорттар мен санаторийлар бүкіл халықтың ииелігіне өтті. 20 наурыз 1919 жылғы В.И.Ленин декретке қол қойды “мемлекет аралық маңызы бар емдік орындары” осы бағдарлама бойынша курорттық аймақтарды дамыту ұйымдастыру принциптері курорттық және санаторийлік орындарда медициналық көмек көрсету болып табылады. Ал 13 мамыр 1921 жылы “Демалыс үйлері туралы декретке қол қойылды”.

Осындай тарихи маңызы бар құжаттарға қол қойылғаннан кейін СССР де мыңдаған емдік орындары бой көтере бастады: көп профильді санаторийлер, пансионаттар, санаторийлік-профилакторийлар, демалыс үйлері мен туристік базалар жұмыс істей бастады.

ХІХ – ғасырдың 80-жылдарында өкіметтегілер курортты аймақтарды сатып алуға кірісті. ХХ – ғасырда курорттардың иелері пайданың көзін көп табу мақсатында санаторийлер мен емдік орындарын қайтадан жаңартуға көше бастады. Негізінде салынғандары Пятигорсктегі және Кисловодсктегі сумен емдеу орны балнеотехникалық нормаларға сай және батпақпен емделу Ессентуки қаласына қарайтын болып есептелді.

ТМД –дағы климаттық емделудің даму сатысы XVIII – ғасырдың әйгілі клинистері қол ұштарын созды олар С. П. Боткин, В. Ф. Снегирев, Г. А. Захарин, А. А. Остроумов және т.б.

1965 жылы СССР де (Баку) Бүкіл Кеңестік курортологтар мен физитерапевтердің отырысы болып өтті онда талқыланған жағдайлар актуалді теоретикалық балнеологияны ұйымдастыру мәселесі қаралып курортология мен физитерапияға да қатысты болды, ал СССР де физикалық факторларды профилактика мен емдік жолдарына атеросклероз ревматизм тамырлардың ауыру және перифериалық жүйке жүйесінің ауру жақтарын талқыға салды.

Балнеологияда курортологияда және физитерапияда ғылыми-зерттеу жұмыстарын үйлестіру әлеуметтік мемлекеттерде күн сайын симпозиум мен талқылануға жатқызылды. Осындай үйлестіру жұмыстары Мәскеу,  Марианске    -Лазне, Познани, Будапешт, Бад-Эльстере қалаларында болып өткен. Кеңес тарапына басқа да жобаларды талқылауға шақырылады, балнеология мен курортологияға бейтаныс институттардан әлеуметтік мемлекеттердің хатшылары келіп қатысады. 1960 жылғы Франтишкови – Лазнедегі (Чехословакия) Халықаралық конгрсте көптеген аурулардың түрлері қарастырылып торфтар мен емдік батпақтардың  микробиологияның химия физикохимиялық түрлерін әр түрлі ауруларға қолдану барысы шешілді. 1962 жылы Баден – Баденде (ГФР) Халықаралық конгрсте медициналық климатология саласынан балнеофактор механизмінің әсер етуі курорттық емделуге көрсетіліп, арнайы жобамен жасалған. 1963 жылы Венециядағы (Италия) Халықаралық конгрсте талассотерапия бойынша әр түрлі ауруларға теңіздегі шомылу жолдарын ұсыну (жүрек-қантамырлары) геронтологии (ағзаның тез қарқынмен қартаюы) зерттеуге атсалысты.

 Чехия. Бальнеологиялық курорттар: Францияның аймағы шипалы минералды судың қайнар көзіне бай, осының базасында балнеологиялық курорттар құрылған. Дүниежүзі бойынша ең әйгілілері Дакс пен Корте баурайындағы Перенейлер, Ла-Бурбуль, Мор-Дор мен Виши Орталық массивте, Экс-ле-Бен, Эвьян-ле-Бен, Тонон-ле-Бен Алпіде, Бурже мен Женева өзендерінің жағасында орналасқан.

  Курорттары: Дүниежүзіне әйгілі балнеологиялық курорттардан басқа (Карловы Вары Великие Лосины т.б.) Чехия мемлекетіндегі тау рельефтерінің басым болуы қарқынды түрде тау шаңғысының спорты мен таудағы демалыстары даму үстінде. Тау спортына арналып 6 ірі орталықтар құрылды, (Шумава, Крушне тауы, Йизерлік тауы, Крконоше тауы, Орлик пен Есеники) тау курортының жүйесіне барлығының қалауы бойынша (Бескидтер).

Карловы Вары, Ұлы Лосины, Шумава, Крушне тауы, Йизерлік тауы, Крконоше тауы, Орлик пен Есеники, Бескидтер.

  Карловы Вары – Еуропадағы ең танымал курорт. Аңыздарға құлақ асатын болсақ оның негізін салған Карл IV (1316-1378) жылдары осында аяғын жаралап алған ол тұрғылықты ыстықтың қайнар көздерінен емделген екен.

Он екі қайнар көздері натрибикарбонаты мен сулфаты қосылған су мен әр түрлі қысымда (7,9-7,2⁰С) көмірқышқыл газының бір бөлігі мен бірнеше емханаларда медициналық процедураларын қамтамассыз етті. Соңғы жылдары шетелдік туристерді тарту кезінде жаңадан салынып ескілердің бәрін қалпына келтіріліп емханалар салына бастады. Демалушылар барлық қызметтің түрлері мен қамтылған. Дәстүрлі түрде семіруді және іш құрылысының ағзаларын емдеу мен айналысады. Жаңа емханалар диабет пен күреседі. Емделу шараларынан басқа бұл курортта туристерге, мәдени және танымдық бағдарламаларды ұсынады. Спорттың барлық түрлері (атты, гольф, хоккей, теңбіл доп, кегли, жүзу, фехтование, теннис т.б) демалушыларға ұсынылады. Көптеген отелдер әрқашанда қалаушыларды жайлы бөлмесі мен қамтамассыз етеді.

Ең бірінші курорттық үй Карловы Варыда 1508 жылдары қаланған. 1711жылы курортқа Петр І келген. 1807 жылдан бастап мұнда “Бехеревка”20 астам емдік шөптері қосылған ликері шығарылады.

 Ұлы Лосина – Әйгілі курорт Десны атты өзенінің шөліндегі Грубого Есеника тау массивінің баурайында жатыр. Тұрғылықты қайнар көздері қазіргі таңда 400 жыл бойы суық және ыстық дақты суы мен әр түрлі ауруларды емдеуге қолданылады олардың ішіне (жүйке жүйесі мен тыныс алу жолдарын емдеу кіреді). Қазіргі кезде емнің түрлері ерлер мен бүлдіршіндерге арналғанқарапайым түрдегі методтарды және басқа да жағдайларды емдеуге жарамды.

Ұлы Лосиналарда үш жұлдызды отелдер салынған, мейрамханалары маңызды кездесулерге арналған бөлмелері мен бірге. Қыста демалушыларға арнайы көліктері мен жақын маңдағы Червеногорске-Седло шаңғы орталығына жеткізеді. Курортта спортпен шұғылданушыларға, ат пен жүрушілерге және тау велосипедтері бар.

  Шумава – Үлкен аймақ кішігірім халқының саны мен кең ормандары мен өзен көлдері мен туристердің көңілінен шығады.Өзіндік рельефі шаңғы спортына барлық жағдайларды жасайды. Ең әйгілі курорт – Железна-Руда. Бұл Чехиядағы техникасы жағынан қамтылған және тасжолдарының әр түрлі кедергілері бар курорт

 Германия. Курорттар Рейн алқабының ұштасуы  минералды сулардың  қайнар көзі сондықтан бұл жерде әйгілі курорттар  жалғыз Германия емес әлемнің барлық демалыс орындары орналасқан.

Висбаден 2000 жыл бойы курорт ретінде танымал. Оның географиялық орналасуы Таунус тауының оңтүстік беткейінде жеңіл климат денсаулыққа күш беретін ыстықтың қайнар  көзі осы жердің ғажап екендігін білдіреді. Қала көптеген саябақтармен қоршалған, оның шеткі  бөлігі орманға бай асықпай аралаумен болса адам өзінің тыныштығын сақтап келеңсіз  жағдайлардан арыла алады бұл да өте маңызды нәрсе. Курорт тыныс алу жолдары мен  ревматизмге маманданады.

Бад Зальциг – Рейннің сол жағасындағы кішігірім қала. Бұл жерде шипалы радонның қайнар өздері үстіртін жоғарыға шығады. Қаладағы саябақта су түбіне шиелерді жібереді. Рейннің қарама-қарсы жағасында бейнелеу көрінісі, шұғыл беткейлер, оң жағасынан шыңына  бой көтеретін 2 замктың  бөлшектері осылар өздерін “екі тапқыр ағайынды”деп атайды. Курорт емделу мен ревматизм ишиасасы және басқада аурулармен маманданады.

Бад Брайзих Рейннің сол жақ жағалауында орналасқан Колбецтен төмен 30 шақырым жерде. Осы курорт жүрек қан тамырларының және айырбас заты бұзылған адамдарға арналған.

Қарама-қарсы жағада өз еңбегінің жемісін жеп жатқан  танымал курорт Бад Хенниген, жүрек қан тамырларының, қан айналымының бұзылуы және де ревматизмді емдейді.

Бад Хоннуф – Рейннің оң жақ жағалауындағы Бонн қаласына жақын орналасқан  курортты  жер.

Бад Годесберг Рейннің сол жақ жағалауындағы Бонның ауданы болып табылады. Ол әйгілі “Семигорьяға” қарама-қарсы орналасқан, оның әсем серуендеуге арналған ауласы бар, және “эстетикалық” ваннаны қабылдауға мүмкіндік береді. Бұл ауданда көптеген шетелдің  елшіліктері мен өкілдері бар.

Баден-Баден Солтүстік-Батыстың Шварцвальд шыңында орналасқан. 70 жылдары римдік колония ретінде аталып кеткен қала болып табылады. Минералдық қайнар көздерінің сапасына байланысты әйгілі болған. ХІХ-ғасырда ерекше танымдылыққа ие болды. Сол уақыттың көптеген данышпан адамдары болып кеткен. Бисмарк, Наполеон ІІІ, Вельгельм Прусский, Вагнер, Брамс, Достоевский. Кәзіргі таңда ең ғажайып Германияның бальнеологиялық курорты болып табылады.

Ұлттық саябақтары Қорықтар

• 136 (1960) Бергштрасе-Оденвальд, 170700м Гессен. Оденвальтағы экзотикалық таулы ормандардың ландшафтардың массиві.
• 137 (1960) Гарц 95000м Төменгі Саксония. Орталық Еуропадағы таулы массивтің табиғаты.
• 138 (1958) Зюдейфель 39500м Рейнланд-Пфальц Люксембургтің шекарасындағы (Еуропа-мемлекетаралық саябағының бір бөлігі. Таулы ауданның биіктігі 150-420 метр. Нулы аралас ормандар бұта және шалғындарымен аралас.
• 139 (1910) Люнебургтің шөлі 20000м Төменгі Саксония. Кең алаңдарымен делювиальды құмдарымен көптеген өзендері бар. Көне ормандары, өзінің емендерімен, бұталарымен, қайыңымен, қарағайымен, аршалары бой көтерген. Фаунаның тізімінде 40 тарта сүтқоректілер, 200-ден астам құс түрлері 6 тарта айдаһар тәрізді аңдар мекендейді.
• 140 (1962) Мейснер-Кауфунгер-Вальд 41400м. Керемет фаунамен, тау ландшафтылары. Мейснер тауы (750м).
• 141 (1959) Мюнден, 19500м. Төменгі Саксония. Қырлы аймақ 66% орманды аймағын жамылған. Орман негізінен бүк ағаштарымен, емендері, қылқан жапырақтылар бар, бірақ шырша ағашы қожалық етеді.
• 142 (1962) Нассау, 52000м Рейнланд-Пфальц. Лан өзенінің ландшафтылар алқабы.
• 143 (1958) Рейнланд-Пфальцтағы Пфальцті орман 175000м. Құмды платосы саябақтың 75% орманды алқап алып жатыр, олардың ішінде (қылқан жапырақтылар, емендер, бүк ағашымен, шыршаның қоспалары кездеседі.
• 144 (1957) Хоэр-Фогельсберг 27500м Гессен, Тафштейн массиві (774м). Биіктен көрінген жанартаудың шығу тегі, базальттарымен және туфтарымен танымал. Бүк ағаштары және қарағайлы орман 150 жылдың ішінде ормандарды қалпына келтірудің нәтижесі.

10. 145 (1962) Хохтаунус, 114000м Гессен.Таунус тауының табиғи массиві.
11. 146 (1960) Шпессарт, 157000м Бавария және Гессен.
12. 147 Карвендель, 27000, Бавария. Альпілік типтің флорасы мен фаунасы.
13. 1964-1966 жылдары Германия Федеративті Республикасында тағы да 20 шақты табиғи саябақтар пайда болды, олардың негізгі мақсаты әр түрлі ландшафтыларды қорғау кей жағдайда адамның әсерімен өзгеруге ұшыраған. Олардың ішіндегі ең ірілері мыналар:
14. 148 Арнсбергер-Вальд, 44700, Солтүстік Рейн-Вестфалиясы.
15. 149 Бергишес-Ланд, 57000, Солтүстік Рейн-Вестфалиясы.
16. 150 Хавихствальд, 46000, Гессен.
17. 151 Гессендік Рен, 35400, Гессен.
18. 152 Димельзе, 40000, Гессен.
19. 153 Золлинг-Фоглер, 50000, Төменгі Саксония.
20. 154 Зюдхейде, 56000, Төменгі Саксония.
21. 155 Лауэнбургск өзені, 40000, Шлезвинг-Гольштейн.
22. 156 Нордейфель, 104700, Солтүстік Рейн-Вестфалиясы
23. 157 Ротхаргебирге, 113000, Солтүстік Рейн-Вестфалиясы
24. 158 Фордерер Байеришер Вальд, немесе Баварлық орман, 45000, Бавария.
25. 159 Хомерт, 40000, Солтүстік Рейн-Вестфалиясы
26. 160 Хоэ-Марк, 95000, Солтүстік Рейн-Вестфалиясы
27. 161 Швальм-Нетте, 46400, Солтүстік Рейн-Вестфалиясы
28. 162 Эббе-Гебирге, 65800, Солтүстік Рейн-Вестфалиясы

Италия жағасының ең ірі бөлігінде табиғаттың әсем жерлерінің бір бұрышын ұсынады. Бұл аймақта сіздің жаныңызға тыныштық сезімін сыйлайтын ғажайып орындар, және табиғаттың сұлу да ғажап көріністері күтуде, егер келген қонақ өзі қандай спорттың түрін қалайтын болса оған барлық мүмкіншіліктер қарастырылған. Активті спортты ұнатушыларға бұл өңірде өздеін еркін сезінуге болады: себебі Италияның тарихы өте көрнекі, және осы тарихтың жасы адамды қызықтыра түседі, Біздің заманымызға дейінгі VIII-ғасырда бұлардың саны 20 ғана болған. Италияның Ресейге қарағанда жерді қолдану түріне дайын болу керек, мемлекетте бұл аймақтың алып жатқан бөлігі жекеменшік болып келеді, сондықтан, өздеріңе ұнаған жерге барып пикник ұйымдастыруға болмайды осындай жағдайда сіздер бөтен адамның құқығын бұзған болып шығасыз.

Италияда жаздық теңіз курорттарына қарағанда қысқы демалыс түрлері маңызды рөлді атқарады. Көркем солтүстік италиялық Алпі таулары және тайғанақ массивтері, Орталық Апенин, Абруцци, таудағы сырғанақ, және альпинистердің жартастарымен, бітпейтін ғажайып сырғып төмен түсетін, долы жылдамдық, ғажап сезімдер, қайталанбас таудың қар жамылғысы, көне қаласымен, жайлы қонақ үйімен, айтқысыз дөңдері көздің жалын алады.

Примориялық аймақтары (Легуристік Ривьера, Иондық теңіз жағалауы, Сицилия мен Сардиния аралдары.) өзінің өзіндік климатымен ерекшеленеді. Температураның кішігірім өзгеруі салқын мен ыстық айлардың арасында, әсем теңіз, ертегіге ұқсас пейзаждар, Италия жағасында негізінде Ривьерадағы Климаттық курорттардың алдын-ала дамуын қарастырады.

Теңіз Курорттары: Лигурия, Тиррендік теңіз, Римини, Лидо ди  Венеция, Лидо ди Езоло, Каорле, Червия, Пезаро, Линьяно.

Лигурия. – “Еуропадағы көркем және әсем теңіз жағасындағы сызығы ал Ривьераны оның гүлі”- деп атайды екен, ол ескі құрлықтың орталығында орналасқан. Легурияға И. Тургенев, М. Горький, Б. Зайцевтер, барып әндетіп қайтқан. Специи мен Вентимилигиге дейін созылып жатқан Легуриялық жаға ғажайып көріністерге толы. Легурия өзі – өте бір қалыпты жылы климат, керемет жағажайлар, ғажап аспаздықтары, және мәдениетіне бай арал. Легурия аспанының астында тұрған қонаққа бұл жердің суығы мен салқын ауасы қорқынышты емес себебі мұнда күн шуағы жыл сайын жарқырап тұрады. Сондықтан Легурияда қалыңдап өскен зәйтүн өсімдігінің ағаштары, сауырағаштары, пальмалар, каштан, теңіз тағамдары көбірек өседі. Қараша мен Ақпан айларының ортасындағы температура 11⁰С, жаздық температура 25⁰С ал қыркүек пен қазан айында 19⁰С құрайды. Легуриялық Ривьераның жағажайы әр бір адамның қалауын қанағаттандыра алады олардың ішіне  құмды Савона мен Империя, және үзбелі Специ мен Генуя кіреді.

Сіздердің алдарыңызда барлық Көкшіл жағалау, тек ғана Италияның өңіріне қарайды. Сан-Ремодан Монте-Карлоға және Ниццадан Каннаға дейін қолды созсақ болғаны.

Сіздерді Легурия жағасындағаы керемет қонақ үйлер, әдемі аспаздықтар жеңіл климаттар күтуде.

Легуриялық Ривьера өзінің мынадай қалаларымен әйгілі олар: Сан-Ремо, Рапалло, Нерви. Оның астанасы – бұл мәдениеті мен дәстүрімен және тарихи ескерткіштерге толы Генуя қаласы өзіндік өнеркәсіптердің қарым-қатынасымен белгілі. Қала кішігірім курорттардың арқасында кеңейіп барады. Кейінгі кезде осы жағдай нәтижесінде  Легуриялық Ривьераның (Италиядағы ғана емес дүниежүзінің маңызды курортты орындарының бірі).

Тиррендік теңіз. Рим мен Неаполдың ортасында “Одессея жағажайы” Италияның ең ғажайып жағасының бірі болып келеді. Толық шақырымын алып қарасақ 100 ге жуық  жағаны бұл өңірдің қызықты тарихы, Рим, Неаполь, Помпей, Везувия, Сицилиимен, Капридің жақындығы адамды толғандырады және Тирренді теңізді элитті демалыс орнына айналдыратыны сөзсіз.

Анцио – Римнен 40 шақырым жерде орналасқан қалашы, көп уақыт бойы римдік императорлардың жаздық резиденциясы болып келеді. Антикалық философ Цицерон былай деген екен: Римнің орнына мен Анцияда тұрғанымды қалаймен – депті.

100 шақырымдағы Ғұмырлы қаламен 120 шақырымдағы Неаполдан Террачина қаласы қоныстанған – Күнге ашылған есік, мифтердің жері, Горация мен Гетені тәрбиелеген бұл өңірде этрустар дүниесі гүлденуде. Римге дейін танымал Аппиев тасжолы созылып жатыр. Ал Террачина болса, өзінің керемет пейзаждарымен әлемге әйгілі: және алтынды құмдарын біріктіріп, көгілдір аспанды, биік жартастарын көруге болады.

Ертегінің кейпіндегі орны Пинетамаре Неаполь шығанағының бойында орналасқан және қайыңды орманы Неаполдің оңтүстігіне30 шақырымда ал Римге180 шақырым қашықтықта жатыр.

Ғажайып демалысты өзіндік экскурсиялар толықтырады.

Римини. – Италияның типтік примориялық қаласы, жанұясымен демалуға арналған дәстүрлі орын, осының құрамына италияндықтар мен шетелдік туристерді қосуға болады. Жаздық уақытта активті түрде көбінесе қаланың теңіз жағасында солтүстікке қарай 9 шақырымға созылған қалашық Виспера, ал оңтүстігіне 7 шақырымға созылған Мирамара қалашығы болып келеді. Сол өңірде сувенирлер сататын дүкендер және мейрамханалар мен кафе-барлар видеосалондары тізілген.

Риминидің ең негізгі әдемі жерлерінің бірі: “Сигисмондро қамалын” атауға болады, Пьяцца Малатестаға іргелес орналасқан,”Динц Риалто” этнография мұражайы, (жұмыс істеу уақыты – дүйсенбі, сәрсенбі, жұма           8-13:30,сейсенбі-бейсенбі күндері – 8:00-15:30 және 15:30-18:00 кіру билеті 4000 лир). Понте ди Тиберию мен Августоның Риминидегі ежелгі қорғанында орналасқан  аркасына саяхаттап баруға болады.

Ең әйгілі ескерткіштердің бірі ол италияндық Реннесанс Темпио Малатестианоның мүсіні 4-қараша көшесінде орналасқан.

Шындығына көз салатын болсақ туристерді бұл өңірдің ескерткіштері емес ыстық күннің шуағы мен құмды жағажайлар және теңіз суы қызықтырады. Осыған қарамастан Риминидің түнгі өмірі бүкіл Италияны елге танытты. Ал киноматография жағына келсек Риминиді Филинидің отаны екенін ұмытпағаны жөн.

Лидо ди Венеция. – бұл Адриатикалық теңіздің және Венециандық таяздықта болатын қоршалған өңір.

Лидо– бұл Венециядағы жағажайдың жұмағы, теңізде демалуға деген қолайлы жерлердің бірі.Осы ауданда ғажап жасыл шөптерге бататындай құмды жағасымен спортты кешендер баршылық.

Демалушыларға теннисті ойнау орындары, гольфтің алаңы, атпен жүру, виндсерфинг орталығы мен паращют спорттары және тирлері ұсынылады.

Лидо да кешке қарай ойынханалар, мейрамханалар, би алаңдары кинотеатрлары жаңадан ауланған балықты ұсынатын орындары көп. Тамыз айының соңғы күндеріне қарай мұнда Венециандық кинофестивалдары өтіп тұрады.

Лидо ди Езоло. Венециялық Ривьера – Италиядағы жалғыз курорттарының ертегі кейпіндегі Венециядан 30 шақырым жерде орналасқан “Адриатика ханшайымының” әйгілі қалаларының бірі. 15 шақырымға созылып жатқан таңғажайып, құмды жағаның Лидо ди Езоло мен құнды ауданның тарихы Венето–бұл уникальды демалыс пен экскурсияның біріктіруге бірден-бір мүмкіндік. Халықаралық дәрежедегі қонақ үйлер мен киім кешек сату және мейрамханалар Венециядағы ғажап аспаздығына дүниежүзіне белгілі винолары және курорттағы жоғары дәрежедегі қызмет көрсету барлық адамдардың жасымен қалтасының қалыңдығынан қалауларын қанағаттандыра алады. Курортта сіздерге қызмет етушілер сіздердің таңдауларыңызға әр түрлі көңіл көтеру түрлерін ұсынады. Көпірек эмоцияларды балаларға да тарту етеді, және ерлер, жан түршігетін аттракционды аквапарк “АКВАЛАНДИЯ” және лунапарктарға бір көңілдерін шарықтату үшін барады. Сіз барлық су спортына әуестене аласыз: виндсерфинг, жүзу, су шаңғысымен сырғанау, аквалангпен сүңгу. Сіздің демалысыңызды жағажайдың волейболы, гольф, атпен жүру, теннис, немесе балық аулау толықтыра түседі. Лидо ди Езоло қазіргі заманғы бассейндерді, шынығу залын, сансыз әдемілік салондарын, дәрігерлік қалпына келу орталықтарын денені шынықтыру залымен бірге гидромассажды және кірлер ваннасын биотерапевтикалық ем қабылдау мен массаждарды ұсынады. Күндіз – күн шуағы, теңіз, жағаның алтынды құмы. Кешке қарай – ғажап еуропалық курорттың түнгі өмірі. Жүздеген дүкендердің есіктері қараңғылық түн батқанша ашық, сансыз бистро, кафе, түнгі-клубтар қонақтарын күтуде. Әрбір кеш сайын барлық алаңда әндер ойнап тұрады, шоулар ұйымдастырылады, билік қойылымдар көрсетіледі. Ойынханалар мен түнгі клубтарда, және би алаңдарында түннің бату рәсімінің сиқырлы, құпиялы, еріксіз өзіне тартатын күшпен, көңіл көтеру атмосферасында қиялдарын іс жүзінде көрсетеді.

Каорле. Италиядағы Адриатикалық жағалаудың Триест және Венеция ортасында 50 шақырым жерде орналасқан.

Әйгілі жазушы және саяхаттаушы Э. Хемингуэй осы қалашыққа өзінің бір туындысын арнаған.

Дәстүрлі балықшылар қаласының тарихы мен мәдениеті және өнерлері теңізбен тығыз байланысты. Әр бір атқаннан таңнан кейін балықшылар базары ашылады. Бұл орындардан ең үлкен меч-балығы мен әртүрлі сорттағы шаяндарды, лобстерлерді басқа да теңіз түбіндегі жәндіктерін алуға болады. Италия аспаздығының бөлек орындары Каорле мейрамханаларында ортаға қоятын “Теңіз жемістері” әр түрлі рецептілер мен дайындалады: клярда, грилде италияндық лапшалары (спагетти) немесе мейрамханадағы қонақтың қалауы бойынша әзірленеді.

Қылқан жапырақтылар және жапырақты ормандар қаланы қоршап, осы өңірге ғажап микроклиматты қалыптастырады. Кеңейген құмды жағалар және Адриатикалық теңіздің жылылығы жыл сайын еуропаның түпкірінен туристерді жинайды.

Каорленің инфрақұрылымы жақсы дамыған. Сансыз мейрамханалар, және дәстүрлі мен еуропа аспаздығы, бары, дүкендері, т.б көңіл көтеру орындары, дискотекалар, және т.б бар. Ең ірі шоппинг-орталығы орналасқан.

Активті демалысты қалайтындарға: ірі спорт кешені, гольф, теннис, виндсерфинг, су шаңғыларымен қамтылған.

Пезаро.–XII-XIV-ғасырдағы ортағасырлық қала Адриатикалық жағалауда өзіндік тарихы бар өлке. Бұл өлкеде рим империясының уақытындағы Августа патшасының – Аркасы бар. Пезаро – Россинидің отаны және жыл сайын тамыз айында халықаралық Россини фестивалі болып тұрады.

Пезародан кейін сіздерге ертегі кейпіндегі Венецияға Сан-Марино республикасына ортағасырлық қорған-қаласы Рафаэлдің отаны – Урбиноға және Флоренцияға Римге тағыда “Италия миниатюрасына” жол тартуларыңызға мүмкіншіліктер мол.

Сіздерге қызметкерлер көптеген би алаңдарын, кафе, барларды, дүкендерді, лунапарктарды, балалар қалашығын, “Аквафан” аквапаркіндегі су аттракциондарын ұсынады.

Туристер бұл курортты аймақты құмды жағалауына ғажап теңізіне көңілденуге көп мүмкіншіліктері үшін қызығады.

Червия. Жеңіл қарағайлардың салқындығы және теңіз бриздері, термалды сулары, теңіз жағсының таяздығы тағыда жұмсақ жылы құмдары бұл адриатикалық курорттың мінезіне сипаттама береді. Червия өзінің 1000 жылдық тарихы мен әйгілі, тұзды копейімен ертеде байлықтың қайнар көзі болған осының арқасында Ежелгі римдік империяда қан төгіс шайқастары орын алған. Қайың ағаштары римдіктер кезінде жерорта теңізінің флотилияларын салу үшін отырғызған.

Червиядан сіздер 20 минутта Равеннаға жетесіздер – Италияның ежелгі астанасы болған өңір. Бұл болашақтың қобдысы (ларец) византияның ғажайып ескерткіштері негізінде Сан Витале соборы сегізбұрышты Галла Плацидиидің мавзолейінің орны. Равеннадан 5 шақырым қашықтықта византиялық архитектура түрінде ескерткіш – Сан Аполинаренің райханды ғажайып көрінісі әшекейленген.

Сізге және балаларыңызға “Мирабиландиді” көріп шыққан үлкен – жағадағы ең ірі лунапарк жіне аквапарк Чезенатикодағы “Атлантика” қуанышқа бөлейді.

Сіздер өздеріңіздің қалауларыңыз бойынша Червиде немесе жақын маңындағы Милано Мариттима жәнеЛидо ди Савионы бір жайлы қонақ үй ретінде таңдай аласыздар.

Мұндай танымал экскурсиялық қалалардың жақындығы Флоренция, Венеция, Верона, Равенна, Ферарра, Сан-Марино мемлекеті сияқтылар сіздерге есте қалатындай мүмкіншіліктерді және Италияға бір реттік сапардың көріністерін сыйға тартады.

Линьяно. “Менің кішігірім Флоридам” – деп Э Хемингуэй Линьяно туралы жазған екен. Өзінің географиялық орналасуының арқасында мұны тағы “Еуропаның жағасы” – деп атайды, ал италияндықтардың өздері Адриатикадағы № 1 курорт деп есептейді екен. Венециядан 90 шақырымдық қашықтықта орналасқан Адриатикалық теңізді жылы толқындары мен шайып өтетін таңғажайып құмды жағасы мен шипалы ауасы мен қайыңды орманы мен – бұл керемет курорт жыл сайын мыңдаған туристерді өз жағасына жинайды.Олардың қызметіне 2 және 5 жұлдызды қонақ үйлер, виллалар, бунгалолар, апартаменттер, жастар орталығы, кемпигтер кіреді.

Қала 3 бөлікке бөлінген: Линьяно Ривьера, Линьяно Пинета, Линьяно Сэббиадоро, осылардың әр бірі адамға қайталанбайтындай әсер қалдырады.

Линьянода бірінші дәрежедегі демалысқа бәрі қамтылған. Бұл яхталарды, катерлерді, мектептерді, виндсерфингтерді, атпен жүруді, дене шынықтыру алаңдарын, теннис орындарын, гольф-клубтарын, кегелбандарды және спортты балық аулау, талассотерапия орталығын жалға береді.

Туристтер жайдара отырып италияның ұсынған виноларын, ұлттық тағамдарын, мейрамханаларда, пиццерияларда, кафелерде, барларда, көптеген жерлерінде дәмін татып көре алады. Олардың көпшілігі және әмбебап дүкендері мен кішігірім киім сату орындары жазғы уақытта күні-түні демалыссыз жұмыс істейді. Кешке қарай түңгі-клубтар мен би алаңдары есіктерін айқара ашады.

Танымдық демалыс жанкүерлеріне ғажайып түрде Флоренция, Венеция, Верона, Равенна, Триестке Сан-Марино ұйымдастырылған экскурсияларды ұсынамыз. Автокөлікті жалға алып өз еркіңмен Италияны шарлауға болады.

Линьянодағы демалыс сіздердің естеріңізден кетпей ол өңір қалаушыларды қайтадан қонақ жайлы аймаққа келуіне тілектес.

Линьянода барлығы:

8 шақырым қамтамассыз етілген жаға

500 г жасыл кеңістік

100000 орынды қонақ үйлер, пәтерлер, виллалар, бунгалолар, кемпингтер бар. 250 мейрамханалар, пиццериялар, дереу тамақтанатын орын, барлар, кафелер. 750 әмбебап дүкендері, бар.

Таулы-шаңғы курорты. Курмайор, Кронплац, Валь-Гардена, Сестриер, Пинцоло, Валь ди Соле, Мадонна ди Кампильо, Валь ди Фьемме, Пассо Тонале, Валь ди Фасса, Андало, Кортина д ^/ Ампеццо, Червиния, Пассо Стельвио.

Курмайор. Теңіз деңгейінен 1224-3462 м биіктікте жатыр Миланнан 220 шақырым ал Аосадан 35 шақырымда  орналасқан. Курмайор Италиядағы ең әйгілі курорттардың бірі Монбланның баурайында алыптағы тас пен мұздан жасалған Гулливерді еске түсіреді. Курмайор Франциядағы Шамони мен бірге бірігіп халықаралық сырғанау орталығын құрайды. Көптеген қажылықта тауларға қызығушылық танытатындар үшін бұл орындар ХІХ-ғасырда қаланған. Монблан өзінің Шамонидағы хаттамасында П.Б. Шеллиді биіктерге көтерген. Курмайорда тарихи орталық сақталған. Белгіленген қызығушылықты туғызатын Малуквин шіркеуінің мұнара-үйі романдық сыңғырлағымен, альпинизм мұражайы бар. Бұл қалада дүкендерді, бутиктерді, мейрамханаларды, барларды, түнгі орындарды, пиццерияларды, шаңғы мектебін, және жүздеген үйретушілерден жалға алуға болады. Таулы тасжолдың ұзындығы, 100 шақырым, оның ішінде 15 жеңіл, 12 орташа ауырлықта, 3 ауырлауы 25 шақырымды тасжол түзу шаңғыларға, 7 фуникулерлі, 2 жоғары бағыттағы гондолді типтес. 7 айқыш түрдегі жоғары бағыттық және 11 бугельдер бар. Шаңғыны өткізу билеті Шекруайда Валь Вени шөлінде Колле ди Джиганте тауында жарамды.

Кронплац. Италияндық альпі тауының керемет аймағындағы австриялық намысты италияндық дәстүр мен және ғажап аспаздығы мен қызықтыратыны сөзсіз. Пустергаль шөлі Тироленің оңтүстігінде 2071 шақырымдай жерді алып жатыр. Ең биік нүктесі – Хохфайлер тауы теңіз деңгейінен 3056 м биіктікте жатыр. Кронплацта жүгіру және тау шаңғылары мен айналысуға көптеген мүмкіншіліктер бар. Барлық сезон бойына ғажайып қар жамылғысын қадағалап тұрады. Кронплац толығымен кішігірім ауылдардан тұрады, оның ішіне Вельсберг пен Рисконе кіреді мұнда сансыз мейрамханалар, ұлттық аспаздықтары және жайлы кафелері жеткілікті. Осының тізіміне мыналар қосылады, теннис орындары, гольф, аттарға отыру және тауға өрмелеу. Қалпына келтіру жұмыстары, сәнділік институттары, дене шынықтыру залы.

Тау-шаңғысы тасжолының ұзындығы 85 шақырым. Үш рет төмен түсу шөлді жермен аяқталады. Жоғары көтерушінің нүктесі 2275 м. Гондолді типтің 12 түрі орындықты 18 түрі, бугелниктің 13 түрі бар. Үйретушілер ерлер мен балаларға қалай түсу керектігін көрсетеді.        

Валь-Гардена Валь-Гардена ертегідей шөл дала доломитті Альпінің ортасында жатыр. Туристтер Бреннер асуынан өтіп болған соң  Сассолунго шыңын байқайтын болса – онда Валь-Гардена қасына жетті деген сөз. Биіктіктің төмендігі теңіз деңгейінен 1563-2518м биіктікте орналасқан.Бұл өлкені әйгілі қылған  1970 жылы тау шаңғысынан өткен жарыстың себебі болды, сол уақыттан бері жыл сайын желтоқсан айында спортсмендер келіп тұратын болды. Слалома олимпиада тасжолы Ортизей ауылында орнатылған. Сырғанаудан басқа жаяу серуенге шана теуіп, Брессанондағы епископтың резиденциясын, тирльдің өлеңді тыңдауға болады.

Курорт 175 қалыпты түрде қамтылған тасжолды, 32 жеңіл, 23 орташа ауырлықта, ал 4 өте ауыр, жоғарыға көтерілетін гондолді креселді бугелді түрдегі заттары баршылық. Сырғанағы шаңғы тебетін мектеп, трамплиннен секіру мектебі көрсетілген. Шаңғылы жіберу билеті Доломиттер аймағында 464 көтеріліске 750 шаңғы тасжолына жарамды.

Сестриер – өзінің көлік қатынасының дамуының арқасында халықаралық туристік маршруттардың кәзіргі таңда әлемге танымал іскерлердің ортасының елшіліктерінің жолдары мен кино жұлдыздарының “анық аптаны ұнатушылардың “түйіскен жері. Сестриер франко-италияндықтардың шекарасына жақын орналасқан, Турин аэропортынан екі сағаттың ішінде және Милан аэропортынан екі сағаттан аздап қана асады, ал шығысында Генуя, Женева, Ницца теңіз деңгейінен 2035-2823 м биіктікте орналасқан. Зеңбіректің төмендеуі барлық сезондардың қар жамылғысының астында қалуына кепілдік береді. Бұл айтарлықтай жас курорт сырғанап біткеннен кейін демалуға барлық жағдайды жасауға уәде бере алады: спортты орталық, саунасы мен, бассейні мен түріктердің банясы мен, жабық теннисті корттар мен, би алаңдары және 10 бары, тағы да 11 мейрамханалары бар.

Сестриер мынандай әр түрлі қиыншылығы бар тас жолдарды ұсынады ұзындығы 200 шақырым олардың ішінде 25% жеңіл, 50% орташа, 25% қиындау болып келеді. Арқанды жолы курортты мына таулары мен қосады: Фретев, Сиз, және Банкетта. 9 орынды көтерушілер жұмыс істейді, және 40 бутельді. Шаңғы мектебі, мен сырғанақ, шаңғы мен кедергілерден секіру, және түнде төменге түсу құзы тағы да шаңғыны жалға алатын орын жұмыс істейді.

Пинцоло Валь ди Соле – Бұл курорт теңіз деңгейінен 770-2100 м биіктікте орналасқан, Трентодан 30 шақырым ал, Миланнан 196 шақырым қашықтықта жатыр. Пинцоло Валь Ривена шөл даласының ең негізгі орны. Бұл таулы аймақ бір мезетте туристердің шоғырланған жері, және Адамелло Бренто қорығының (14км) Мадонна ди Кампильоға бірнеше сағаттың ішінде жетуге болады. Пинцоло өзінің қонақтарына жайдары көңіл күй сыйлайды, ұлттық бөшкелерді тұрғылықты фольклорды, қар жамылған аппақ кеңістікті және қайыңды орманды, теңіз деңгейінен 2000 м биіктікке жететін керемет күндерді тарту етеді. Бұл маңайда мейрамханалар, кафелер, барлар, қысқы спорт алаңы, дүкендер, шаңғы, шаналарды жалға алатын орын бар.

Курорт 30 шақырымды тасжолды ұсынады: оның ішінде 8 % қиын, 46 % орташа, 46 % жеңіл, 20 шақырымы тек жазықтағы шаңғыларға, 1 көтергіш гондольді типтес, 5 орынды және 2 бугельді т.б.  Пинцоло мен Мадонна ди Кампильо арасында шаңғышыларға арналған автобус жүріп тұрады.

Соле шөлі 42 шақырымға созылған Местидзолодан Пассо Тоналеге дейін. Оның аймағын екі қорыққа бөледі: Адамелло Бренто және Стелвио. Осындағы 900-1400 м биіктікте қазіргі заманғы Фольгарида және Мариллена Доломиты-Брентоның маңайында үлкен ареалды құрастыратын тау шаңғысының курорты орналасқан.

Мариллева курорты 45 шақырымды жақсы қамтылған тасжолды ұсынады мұнда 15% қиын 25% орташа, 60% жеңіл болып келеді. Гондолді типтегі 4 көтермелі, 13 орынды, 6 бугелді құрылғылар баршылық.

Мадонна ди Кампильо – таушаңғысы спортын мойындаған астанасы болып саналады, кеңінен жайылған, шаңғы мен сырғанаудың барлық  мүмкіншіліктерін ұсынады, теңіз деңгейінен 1520-2505м орналасқан. Бұл қазіргі заманғы Альпідегі барлық жағдай мен қамтылған курорттардың бірі. Ол Амаделло–Бренто қорығының әдемі ғажап шөлінде, жасыл шалғын ортасында елілер арасында орналасқан. Мұның бір жағынан Доломито-Бренто, ал екінші жағынан Адамелло мен Презанелла көрінеді. Мадонна ди Кампильо мынандай сырғанап болған соң көңіл көтеру түрлерін: мейрамханалар, кафелер, барлар, би алаңдарын, пиццериялар, түнгі барлар, теннис корттарын, ойын алаңдарын, сквош пен шарларды ұсынады. Франц Иосифтің жалтыраған алаңында өз дәстүрлерін қалпына келтіретін ең танымал карнавал Габсбург болатын.

Курорт 150 шақырымды тау шаңғысының тасжолы мен 22% жеңіл трасса, 12% орташа, 6% ауыр түрлерін және 30 шақырымды жазықта сырғанайтын тасжол 5 көтеруші гондолді типтес, 15 орынды, 10 бугелді түрде болып келеді. Шаңғы пропускісі мынадай аймақтарда жарамды, Скирама дель Бренто-Мадонна Кампильо осындағы биіктерден сырғанап шаңғыны шешпестен түсуге мүмкіндік береді. Одан басқа аудандарындада жарамды: Пежо, Пинцоло, Тонале. Пинцоло мен  Мадонна Кампильо автобустар жүріп жатыр.

Валь ди Фьемме. – шөлі Трентиноның солтүстік-шығысында Лагораи тау тізбегінің Тренто мен Больцано ортасында биіктігі 1000-2250м. Курортта 115 түрлі дәрежедегі қонақ үйлер мен сансыз пансиондар, және апартаменттер, спортты кешендері мен теннис корттары, сырғанақ орнымен, бассейндері мен: мейрамханалары, кафелері, барлары, би алаңдары мен, сауна бильярд кегелбандары кинотеатрлары бар екен.

Курорт мыналарды ұсынады: 150 шақырымды тау шаңғысының тасжолының, ішінде 30 жеңіл, 33 орташа, 9 ауыр түрдегілер қатарында, 230 шақырымды жазық жер шаңғысына, 5 гондолді түрдегі көтермесі 26 орынды 20 бугелді болып саналады. Қардың қалыңдығы қар жамылғысына төтеп береді.

Пассо Тонале–Миланнан 117 шақырымдағы Трентино мен Ломбардии шекарасындағы Адамелло Бренто және Стелвио ұлттық саябағының 1883-3010  биіктігінде орналасқан курорт халықаралық және дүниежүзілік қауымдардың назарын өзіне аударады. Тонале асуы – классикалық шаңғы курорты 25 қонақ үйі мен сансыз апартаменттері мен жақын маңында көтермелері орналасқан. Тонале – тау шаңғысы мен сырғанауды үйренуге қолайлы жер, және мұнда әр түрлі дәрежедегі сайлар бар. Сырғанап болған соң туристерді барлар, би алаңдары, катоктар, ойын залдары, мейрамханалар, ғажайып дүкендер күтуде.

Курорт мыналарды ұсынады: 80 шақырымды тау шаңғысының тасжолының, ішінде 12 жеңіл, 12 орташа, 5 ауыр түрдегілер қатарында,             1 гондолді түрдегі көтермесі 26 орынды 11 бугелді болып саналады ол негізінен 3 мың метрге Презена мұздығына көтерілген. 150 дей қар зеңбірегі бар. Мұнда сноуборд пен шаңғы мен сырғанауды үйрететін мектеп ашылған.

Валь ди Фасса – шөлі Доминиттер ортасында орналасып, теңіз деңгейінен 1440-2550 м биіктікте жатыр, қазіргі таңда осы аймақ естен кеткен уақыттар сияқты барлық саяхатшыларды өзіне қарай тартуда. Айтуларына сенетін болсақ Фасса шөлі жайдары жандар – сельвандардың үйі болған екен.Шөл даланың тұрғындары өзінің фольклорлары мен ладиндердің тілдерін сақтап қалған. Каттиначчо, Сассолунго, Мармолад, тауларының массиві мен қоршалған Фасса қыс кезінде тауларға серуенге шығып, шаңғылардың патшалығына айналдыруда. Сырғанап болған соң Кампителло ди Фасса, Каназей, Мадзин ди Фасса және Альба т.б барларға би-клубтарына, пиццерияларға, сауналарға,кинотеатрларға есіктерін айқара ашады.

Бұл таулы аймақ мыналарды ұсынады: 7 арқан жолдарын, 40 көтермені, гондолді және орынды типтес, 30 бугелдері мен 200 шақырым ішінде 27 жеңіл, 40 орташа, 7 ауыр түрдегілер,  жақсы қамтылған 200 үйретуші. Мұнда сноуборд мектебі жұмыс істейді.

Андало-Паганелла (Трентино ауданы) – қысқы спорт түрлері мен айналысатын қолайлы өңір. Теңіз деңгейінен 1040-2125м орналасқан. Желтоқсаннан Сәуір айлары арасында мұнда шаңғы маусымы жалғасады. Курорт жазықтағы шаңғыларды ұсынады ашық сырғанау орындары, табиғи және жасанды мұздықтары мен, жабық бассейдер мен, атпен жүру мектебін т.б ұсынады. Аймақ өзінің ғажайып ландшафтылары мен өзендері мен тау шыңдары мен көзге түседі. Елдің назарын өзіне XIII-ғасырдағы романдық собор мен XVIII-ғасырдағы Сарачиниі мен әйгілі.

Паганелланың барлық бес құзы – 50 шақырымды әр түрлі қиыншылығымен оның ішінде 52% жеңіл, 44% орташа, 4% ауыр түріне жатады. Гондолді көтергіші бар. 12 орынды 3 бугелді болып келеді. Кіргізу жолдары, 23 мың адам бір күнге есептеледі. Мұнда 100 деген еңбегі сіңген жаттықтырушылар жұмыс істейді. Тау шаңғысынан басқа Андало сноубордтарды ұсынады.

Кортина д^/ Ампеццо – Доломитті Альпілердің маңайында құрылған және сырғанауға ең жарамды орындардың бірі. 1956 жылы мұнда қысқы Олимпиада ойындары өтті. Курорт теңіз деңгейінен 1224м биіктікте орналасқан. Кортина д^/Ампеццоны Доломиттік Альпідегі шуақты жер деп атауға болады, себебі күн шуағы 7 сағат бойы жарқырап тұрады. 70 тарта қонақ үйлер шаңғы мен сырғанаушыларға немесе демалушыларға өзінің қызметтерін ұсынуда. Қардың зеңбіректері қар жамылғысын бүкіл маусым бойына қалпында сақтап тұрады. Кортина д^/Ампеццода 70 тарта мейрамханалар мен кафелер, 300 тарта дүкендер мен кинотеатрлар бар.  Активті демалушыларға : 130 шақырымды жүгіру шаңғылары үшін тасжол мен 70 шақырымды кросстық тасжолдар, және жабық теннис корттары, бассейн, олимпиадалық кедергілер, Олимпиадалық мұздық сарайын ұсынады. Жан түршігетін спорт түрлері бобслей, сноу-рафтинг, каньенингтерді көрсетеді.

Тау шаңғышыларына 140 шақырымдықдайын тасжол 6 фуникулерлер, 50 кабиналық оның 22 орынды көтергіштер, 19 бугелді түрде, 2 кішігірім мектептегілерге арналған. Биіктіктің төмендеуі 1224-2930м-ге дейін. 300 жаттықтырушы үлкендер мен кішкентайларға төмен түсу техникасын үйретеді.

Червиния Валле ДАоста теңіз деңгейінен 2050-3488м биіктікте Вальтурнанш шөлінде  орналасқан өзінің көркем ландшафтылары мен альпі шыңдарына бағытталған Червино, Гранде Мюрайе, өткен ғасырда туризм орталығы болған. Солтүстік Еуропа мен қосылу екі құбырлы көліктердің жолында оңтүстік аудандарындағы керемет тасжолдарынан бұл Италияның ең кішкентай аймағы өзінің кең қонақ жайлылығымен және Қысқы спорт түрлері, экскурсиялар, көне ескерткіштер, тұрғылықты шеберлердің ғажап жұмыстарын тағы ғажайып аспаздығымен престижді ойынханаларынан әр бір адам өзіне ұнамды көңіл көтеру орындарын таба алады. Бұл маңайда тау шаңғысының курорттары Червиния мен Сан-Винсент орналасқан. Екі курортта шөлді аймақта жатыр және оларды салқын самал желден таулар қоршап тұрады екен. Осы ауданның климаттық жағдайлары сөзсіз қолайлы. Оған қарамастан Сан-Винсент өзінің шипалы емдік бұлақтары мен әйгілі. Қаланың шулы аудандарынан алыс жақта жатқан осындай курорттар адамдарға тыныштық пен комфортты ұсынады. Курортта: дүкендер, кинотеатрлар, боулингтер, түнгі орындар, сырғанақтар, ашық бассейндер, сауналар, бобслейлер, спорт залдары кездеседі.

Сан-Винсент қонақ үйінде тұратын болсаңдар туристік жолдамаға мыналар кіреді.

Күтіп алу коктейлі;

Дене шынықтыру залына тегін кіру;

Бір сағатқа теннисті ойын орындары тегін;

Аптасына ойынханаларға бір рет кіру тегін;

Олимпиадалық бассейнге 2 доллар төлеп кіруге болады;

Автокөлікпен Червиния көтеріміне 30 сағат уақытына (барып келу бағамы 4 доллар). Червиния 200 шақырымдық тасжолды ұсынады: оның ішінде 9 жеңіл, 18 орташа, 9 ауыр тасжолдардың қатарында, 12,5 шақырымы тегіс шаңғыларға гондолді типтес 8 түрі 10 орынды, 19 бугелді болып келеді. Өткізу талондары қамтылған Червиния Вальтурнанш пен Зермата (Швейцарияда) жарамды.

Пассо Стельвио Италиядағы тау шыңындағы ең әсем аудандарының бірі, Австрия мен Швейцария шекарасында орналасқан. Стельвио асуы Бормио курортынан 5 шақырымды жерде, теңіз деңгейінен 2760 м биіктікте жатыр. Жылына 12 ай бойы бұл аймақты қар жамылып жатады. Әр бір қонақ үйлер тау шаңғысы мектебінің дәстүрлерін ұстанады. 2760-3150 метр биіктікте 12 орташа түрде дайындалған тасжолдар жалпы ұзындығы 20 шақырымды құрайды. Жыл сайын мұнда әр бір мемлекеттен спортсмендер келіп шаңғылары мен жаттығулар өткізеді. Бұл жартастардан еуропаның бетке ұстар спортсмендерін кездестіруге мүмкіндіктер бар.

2   Қазақстан Республикасындағы емдік туризмнің дамуы

2.1Қазақстан Республикасындағы емдік олрыдардың дамуы (Солтүстік Қазақстан облысы Бурабай өңірі)

Қазақстан Республикасында табиғи емдік факторлар медицина саласында бұрыннан Қазақстан территориясына қоныстанғандары  қолданатын. Бірінші күннен бастап Кеңестік өкіметтің орнығуын Коммунистік партиясы Кеңес үкіметіне көптеген назарларын аударып еңбекшілердің жағдайларын жақсарту мақсатында санаторлы-курорттық емдік жерлерде медициналық тарапынан көмектесуді ұйғарды.

Қазақстан территориясындағы ең бірінші табиғи емдік факторлар туралы мағұлматтар ХІХ – ғасырдың ортасына жатады. 1834 пен 1880 жылдардың аралығында баспасөз беттерінде Рахманов кілті Арасан– Қапалдың геологиялық бұлақтарын, және Боровой өзені, Жусалы мен Барлық – Арасандық батпақты көлдері мен бұлақтары туралы мағұлматтар шыққан болатын.[20]. Бұрындары басқа бұлақтардан Қазақстан территориясында Шығыс Қазақстан обылысының Катон – Қарағай ауданындағы Рахманов бұлақтары зерттелген болатын

Бұқтырма өзенінде қоныстанған орыс көшіп қонушылары ең бірінші рет 1763 жылы Рахманов пен танысқан екен, Белой ауылында тұрғылықты аңшы Рахманов аң аулап жүрген кезде буддалық аластағыш бір құралды көріп қалады, соның қарамағында ыстық бұлақтар ағып жатыр екен. Рахмановтың айтуы бойынша осы бұлақтар бүкіл әлемге әйгілі болды.

1826 жылы Қарқаралының ішкі айналасының бұйрығы шыға салысы мен осы бұйрықтың отырықшысы Д, Арто Қарқаралының солтүстік-шығысына қарай 80 шақырымды жерде Жусалы өзенінің жағалауынан Әулие – Бұлақ атты жаңа минералды бқлақтың көзін тауып алды.

ХІХ – ғасырдың 40 жылдарында орыстардың қоныстанған аймағында Жетісу өңірінде Арасан – Қапалдық минералды бұлақтарын ашқан болатын. Ең алғашқы рет 1840 жылы казактар Биен өңіріндегі шекаралық қызметте жүрген кезінде тауып алған екен. Осы бұлақтардың құрамын тексере келе Аягөздегі әскери лазареттің емшісі Светаев бастық болып сайланған. Өзінің хабарлауы бойынша Арасан деп аталған бұлақтан құрамында су мен қышқыл – хлоридтің бөлшектерінің бар екендігін растап  осы бұлақтың емдік қасиетіне көздері ашылғандар тастарынан монғол және қытайдың жазбаларын байқайды. Арасан – Қапалдың минералды бұлақтары әр түрлі ауруларға мысалы Қозғалу аппараты мен жүрек – қан тамырларына жүйке, тері, және әйелдердің ауруларына шипа беретін болып шықты.

1811 жылы Бұқтырма таможнясының аудармашысы Путимцев Құлжаға сапарында Барлық – Арасандық бұлағына келген екен Бұлақтардың орнында буддалық аластатқыш құралын көргеннен кейін осы судың емдік қасиетіне көзін жеткізеді.

Кешірек Барлық – Арасан бұлағына емдік – курорттық саяхаттарды ұйымдастырып шақырымының ұзақтығы салдарынан қараусыз қалған екен.

Аталған минералдық бұлақтардан басқа Қазақстан территориясында әр түрлі уақытта өзге де бұлақтар басқа да сипат пен ашылып, бөлшектене зерттелмей емдік мақсатта қолданылған жоқ. Қазақтар үшін танымал болған жердің бұлақтарын олар арасан деп атаған еді.

Табиғи зоналардың көптігіне қарамастан минералды бұлақлақтары емдік батпақтары жайлы климаттық жағдайын  әңгіме тәріздес ландшафт әсемдігіне көтеріліске дейінгі Жазық аймақтың ең үлкен территориясында Боровой мен Бек – Шоғыр курорттарында 30 дейін санатрйлар болған секілді. Шындығына келетін болсақ Қазақстанның табиғи емдік байлықтары Кеңес өкіметі қарсаңында пайдалана басталды. 1920 жылы ең алғашқы рет мемлекетке маңызы зор Боровой курортының ашылу салтанаты өткен болатын. Ал 1922 мен 1925 жылдары аралығында “Мұланды” “Ауыл” “Сор” “Рахманов бұлағы” “Шымған” “Жаңа Қорған” курорттарының негізі қалаған болатын.

1930 жылдары ғалым – балнеологтар, климатологтар, гидрологтар, геофизиктер, химиктер, курортолог – дәрігерлері 20 астам табиғи – емдік орындарына өздерінің туризмді дамыту перспективаларын орнатты. 27 наурыз 1931 жылы Қазақтың курорттық трестінің негізі қаланды. Осыған орай     Арасан – Қапал мен Барлық – Арасанның бірәгуіне септігін тигізді.

Курорттық байлықтардың осы қарқын мен зерттелуіне ықпалын тигізген ғалымдар арасында: Славянов, Н.Н. Зарницын, П.И. В.И. Иванов-Незнамов, Курлов, М.Г. Климовицкий  В.А. т.б.

«Аяк-Калкан» курортының ұйымдасуына ең үлкен үлес қосқан  және «Жаңа – Қорғанның» ғылыми жұмыстарына атсалысқан профессор Сызғанов А.Н. еді.

1950 жылы Қазақ ССР дің ғылыми Академиясының өлкетану патологиясы институтының курортология бөліміне кірген қызметкерлер профессор Н. Д. Беклемишевтің басқаруы мен көптеген ғылыми – зерттеулік және генералдық жоспардың Көкшетау, Павлодар, мен Қарағанды облыстарында дамуын қолға алды.

Өлкетану патологиясы институтының курорттық ресурстарды іздеу бөлімінің меңгерушісі медицина ғылымының кандидаты Замятин С.И. өзімен батпақтық өзендерді зерттеп республикадағы минералды бұлақтардың көзін ашты. Санаторлы – курорттық емделу мен демалу еңбек етушілер үшін мемлекеттегі әр түрлі аурулардың асқынбауына қарсы алдын – ала ескертулер аурудың төмендеуіне көмектеседі.

СССР ыдырауы мен Қазақстан тәуелсіздігіне қол жеткізген соң 1991 жылы Қазақстан үкіметі Республикадағы санаторлы – курорттық жоба көңіл бөле бастады. 1991 мен 2001 жылдардың аралығында кейбір санаторлы және демалыс үйлері жекешелендіріліп жатты. Басқа да пайданың көзін көрмеген санаторийлар алшақ жерде орналасқаны барысында тоналып, жабылып қалған. Осы уақытқа орай Қазақстан халқының арасында қазіргі заманғы инфрақұрылымы мен емделудің басқа да түрінің арқасында шетелдің курорттары мен демалыс орындары Қазақстандықтарды қызықтырады. Соңғы жылдары Қазақстанның санаторийлері мен демалыс үйлері жекеменшікке өткеннен кейін жөндеу жұмыстарынан өтіп тұрғындардың талаптарына сай келе бастады. Қазақстанның табиғи емдік байлықтары – минералды су бұлақтары және әр түрлі химиялық құрамы мен көптеген өзендерін өзгеше климат бойынша емдік қасиеті бар батпақ пен көркем орындарының көптігі тұрғылықты санаторийлар мен курорттардың дамуына жағдай жасап отыр.

Қазақстанның солтүстік өңірінде Астана мен Көкшетау қалаларының ортасында ең ғажап және керемет оазис орналасқан ол – Боровой өңірі болып табылады. Осы аймақты «Қазақстандық Швейцария» деп бекер атамайды ғой, Себебі осы аймаққа демалуға жолға шыққан адам сол өңірден өзінің қоршаған ортасына оралғысы келмей қалады, ондағы ауаның тазалығы табиғатының әсем жерде орналасқаны шетелден немесе Қазақстанның түпкір – түпкірінен келген адамдарды өзінің ғажайып табиғаты мен баурап алады.

Боровой – санаторийлар профилакториялық үйлер мен спорттық             – сауықтыру  лагерінің жәннәті болып табылады.

Боровойдың емделу орталықтарында мынадай аурулардың түрлерінен арылуға көмектеседі.

1. Тыныс алу органдары.
2. Асқазан – ішек ауруларын.
3. Жүрек – қан тамырлары ауруларын.
4. Жүру мен қозғалу жүйелерін қалпына келтіреді.

Боровойдағы демалу шаралары жылдың 4 мезгіліне сай келеді. Ондағы емделу тамақтану мен күніне 1200 теңгені құрайды.

Табиғи рекреациялық ресурстар рекреациялық қызметтің ең маңызды факторы болып табылады, және курорттық рекреациялық шаруашылықтың шекаралық жөндерін қарастырады. Сонымен қатар балнеологиялық ресурстар емдік батпақтардың әр түрлі минералдық қорлары сияқты климатқа ұқсас болып келеді

Рекреациялық ресурстар – табиғи және антипогендік тегінен тараған обьектілері мен құбылыстарын демалыс, туризм, және емдік мақсатта қолданылып ғасырлар өте келе ресурстардың бөлек түрлерінің рөлдері өзгеріске ұшырады. Мысалы: жағажайлар өткен кезеңдерде қолданыста болмаған екен.[3].

Емделу мен демалу аймағында ғажайып ресурстары демалушылар        үшін маңызды рөлді атқарады. Туристер ландшафттар мен климаттың маңыздылығын ескере отырып минералды ресурстардың көптігіне (минералды сулар мен батпақтар) олардың және өсімдіктер мен жануарлар әлемінің, әр түрлілігі сонымен қатар спортпен шұғылданатындарға жағдай жасауда. Сонымен бірге жинақталған табиғи ресурстарының молшылығына рекреациялық қызмет пен шекарадағы ұйымдастыру формаларына сәйкестендірілген.

Курорттық – рекреациялық шаруашылықта емдік туризмді дамыту үшін өзге де шекаралардың жоғарғы қабатының маңызы өте зор.

Қарастырылған биіктіктің рельефі сарқырап аққан судың деңгейінен бастап қоршаған ортаның ең басты элементтерінің бірі болып қала бермек, сонымен қатар климаттық және гидрологиялық процестердің қалыптасуына жағдай жасайды. Қоршаған ортаның ең басты элементі климат болып табылады. Климаттың өзінен ак ауа – райының көпжылдық режиміне сипаттама беруге болады. Оның әсерін біз күрделене түскен ауа райының құбылыстарынан біле аламыз бір – бірімен байланыста болған ауаның комплексін метеорологиялық құбылыстардың элементтерінен көруге мүмкіндіктер бар.

Емдік сауықтыру орындарын қолға алу үшін оған ауа – райының қолайлы болғаны дұрыс жайдары жағдайы мен температураның тербелуі салдарынан, ауаның дымқылдануы, кішігірім бұлттану толқындарының пайда болуынабұлыңғыр күн мен жел жебірден қорғанысқа бөлей алады.

Қазақстан Республикасының климаты континенталді болып келеді. Батысында шауын – шашын мөлшері 100 – 175 мм Орталығында 150 – 400 мм, Шығысында 300 мм жылына ж ш түседі. Орташа жылдық температура қаңтарда – 10-12⁰С шілдеде – 24 – 28⁰С – қа тең.  Климаттық курорттар климат сияқты өзгеше болып тұрады. Орманды (жазықтық), таулы, примориялық, климаттық қымызбен емдеу – осылардың әр түрлілігіне қарамастан климаттық ауа – райының факторлары оларды ғажап комбинациядан құрастырып отырады. (температура атмосфералық қысым, т.б) және бұларды емдік мақсатта қолдануға болады. Ең күрделі ресурстардың тізіміне кіретіндер санаторлы орындарының қалыптасуына көмегін тигізіп жатқан орындардың бірі  – балнеология саласы болып табылады. Жоғары қабаттағы суларға таза ауада шомылу мен балық аулауға ландшафттардың қосатын үлесі өте мол. Жайдары гидрологиялық жағдайда емдік туризмді дамытуға судың жоғарғы қабатының емдік қасиеттері қайсарлы ағыммен келетін туристердің суда емделу тәсілдеріне жағымды жағынан ықпал етеді.

Осы орай емдік орындарының қарқынды дамуына өсімдіктер жамылғысы мен орманды алқаптар басты рөлді айқындап отырады. Аймақтың өсімдіктер әлемі өзгеше болып келеді. Таулы жартастарда кеңжапырақтар мен араласқан қарағайлар өсіп келеді. Батысындағы өсімдіктер әлемі қаңырап қалған ол аймақта көбінесе жусан тектес немесе сауыттық өсімдіктің түрлері кездеседі.  Қазақстанның курорттық ресурстарын зерттеуінің нәтижесінде мынадай қорытындыға келіп тірелген екен: Республикамызда 500 астам минералды су қоры мен 78 өзен көлдер және тазартылған 50 ге тарта климаттық емдеу орындарын кездестіруге болады.

Танымал медициналық энциклопедияның анықтамасы бойынша курорт (неміс тілінен аударғанда Kurort – емдік орны) деген мағынаны ұстанады. Табиғи емдік байлықтары бар орын(минералды бұлақтары сазды көлдері және климаттың өзгешелігі теңізде шомылу т.б.) емді                               – профилактикалық мақсатта қолдану үшін (ванналы ғимараттар, батпақтың емханасы және құрал – жабдық пен қамтылған жағажайлар орналасқан) ғажайып аймақ. Курорттық емделу кезінде науқастың орналасқан орнын ауыстыру мен оның жаңа әсер алуы маңызды рөлді ойнайды.

Курорт мынадай құрал – жабдықтар мен қамтылған:

• санатории, пансионаттар және курорттық ауруханалар бұл құрал    адамдар бірінші көмекті қажет еткен кезде өте маңызды болып табылады.
• сауықтыру орындары туризм мен демалысқа арналған – демалыс үйлері туристік базалар
• балнеологиялық және гидрологиялық құралдар табиғи емдік факторларының дұрыс бағыт пен емдеуін қамтамассыз етеді
• бальнеоемханалар, батпақ емханалар, бюветтер, жағажайлар су қоймасының жағасы және жасанды бассейдер емдік процедураларын қабылдауға жағдай жасайды
• мәдени – ағарту орындары – курзалдар, кинотеатрлар, көрме залдары баршылық.
• сату мен қоғамның тамқтанатын орындары – асхана, кафе, мейрамхана, дүкендер және шаштараздар болып табылады.
• курорттық – шаруашылық қызметтері – киім тазалау, қоймалар, гараждар, т. б.
• әр түрлі сызу құралдары сумен жылумен қамтамассыз ететіндер канализация

Емдік факторлардың сипаты бойынша курорттарды бір – бірінен айыруға болады: балнеологиялыұ батпақ пен емдеу және климаттық. Бөлудің бұл түрі жәй түрге жатады сонымен бірге бір – біріне ұқсас курорттарда емдік батпақ пен минералды сулар болуы мүмкін және жайдары климаттың өзіндік емдеу қасиеттері бар.Курорттардың бірігуіне орай мынадай болып бөлінеді: балнеобатпақтық, балнеоклиматтық, климатобатпақтық, климато-балнео-батпақтық болып жіктеледі.

Табиғи ландшафтты – климаттық зоналар мен курорттар келесі типтерге бөлінеді.

1. Жазықтық примориялық жерорта теңізімен қосарлана келгенде, бетпақ дала климаты, қыр климаты, субтропиктік орманның ылғалды климаты, қоңыржай кеңістіктегі орман климаты, муссондық климат. және т. б.
2. Жазықтың континенталді курорттары орманды қоңыржай белдеудегі қоңыржай белдеудің орманды және муссонды климаты, қырлы орманды қырлы, субтропиктік ормандар және жартылай бетпақдалалы болып келеді.
3. Таулы курорттар мынадай биіктіктерден тұрады: (теңіз деңгейінен 500    – 1000 м дейін) төменгі белдеудегі орташа таулы (1000 – 1500 м) орташа таулы жоғарғы белдеудегілер (1500 – 2000 м дейін), жоғарғы таулылар (2000 м биік) [7].

Санаторий курорттарда емдік – профилактикалық орындарының негізі болып табылады. Ең алдымен науқастарды санаторийда емдеу үшін курорттық факторлардың өзіндік бір ерекше түрі қолданылады.

Курорттың үлкендігі орналасатын орындарының көптігі мен бағаланады науқастардың санының көптігі мен оларға қызмет ету барысындағы сонымен қатар гидроминералдық ресурстарға курорттық құрылысты жүргізуге жарамды шекара мен курорттың көлемі және профилі ескеріледі.

Балнеологиялық курорттың кеңдігі емдік мақсатта қолданыла тұрғаны мен оның сыйымдылығы 5000 орыннан аспауы керек. Курорттарды қалпына келтіруден көп жылдық тәжірибиесі орындар саны мен көп жағдайда қызмет көрсету сапасының төмендеуі қарсаңында емдік режимнің кенеттен істен шығуын алға тартуда. В. В. Полторановтың пайымдауынша “Санаторий – емдік профилактика шараларына арнайы құрылған табиғи емдік қасиеттері мол (минералдық сулар мен емдік батпақтар климаты) басқа да жәйттарді қоса келгенде көптеген емдік жолдарын ашуға өте лайықты.”

Жасына қарайтын болсақ емдік санаторийлар үлкен адпмдарға жасөспірімдерге және кішкентай бүлдіршіндерге деп бөлінеді. Санаторий заңға сәйкес арнайы тексерістен өтілген аурулардың түрлерін емдеу үшін жабдықталған. Санаторийдегі емделу мерзімі олардағы ем методикасы мен оның профиліне байланысты Олар мынанша күнге созылуы мүмкін: 20, 24, 26, 45, 52, т.б.

Санаторийдің белсенді сыйымдылығы үлкендер мен жасөспірімдерге 500 – 1000 орынға дейін, ал кішкентайлар үшін 300 орынды болып келеді. Санаторийлар жыл сайын тынымсыз жұмыс істеуде. Олар бір профилді бір тектес аурулар үшін және әр түрлі профлдегі бірнеше бөлімдерден құралады.

Санаторлы – курорттық жүйенің негізгі мағынасын базалық санаторийлар алып жатыр – ғылыми практикалық жұмыстардың орталығы дәрігерлердің дәрежесін көтеретін жоғарғы мектеп орны медбике мен басқа мамандықтағы жұмыскерлердің деңгейін асқақтата түседі. Базалық санаторийлер басқа да санаторийлерге көмек қолын созып  методикалық сұрақтарды мәдени бағдарламаларды ұйымдастыру мен оларды шешуге арналған бірден бір таптырмас орны болып табылады.

Жоғарыда аталып өткен санаторийлік орындардың негізгі бір түрі қалыптасқан – түнгі санаторий  немесе профилакторий. Бұл санаторийлар емдік – тәжірибиелік орындар болып келеді. Олар көбінесе өндірістік кәсіпорындар ішінде орналасады. Түнгі санаторийдегі ем қабылдау өндірістік және еркін жұмыс істеу уақытына сай келеді.(өндірістен үзіліссіз) Түнгі санаторийдағы емделу мерзімі 24 сағатты қамтиды.

Санаторлы – курорттық орындарының бір түрі ол – пансионат Полторанов В. В. осыған мынадай анықтама береді: “пансионат бұл емделу қарсаңында өмір сүруге болатын еңбекқорлар мен олардың жанұяларына арналған. Олар мынандай аймақтарда орналасуы мүмкін: балнеологиялық, климаттық курорттар, демалуға лайықты зоналарда және т.б. Пансинатқа келу мерзімі тұрғылықты жердің хал ахуалына байланысты. Демалушылар мұнда тұратын орны мен тамағы мен оларға күнделікті қолданылатын санаторлы         – гигиеналық жағдайларды жасауға тырысады.”. Пансинатта демалу мерзімі      12 – 14 күн.

Демалыс үйлері – сауықтыру орындарындағы міндеттерінің режимі. Демалыс үйлері толық қанды жазылған адамдарға арналған. оздоровительное учреждение с регламентированным режимом. Дома отдыха предназначены для отдыха практически здоровых людей. Келіп қайту мерзімі – 12 күн.

Қазақстан Республикасында санаторлы – курорттық орындардың келесі түрлері бар.

1. Батпақтық курорттар (Жанакорган, Мұланды, Щучинск т.б.) емдік мақсатта:

А) Қозғалыс ағзаларының аурулары:

• артрит және полиартрит
• Жұлын аурулары
• Сүйек, бұлшық ет және сіңір аурулары

Б) Жүйке жүйесінің аурулары

• Жарақат алғаннан кейінгі перифериалық емес жүйкенің ауруы
• Орталық жүйке жүйесінің жарақаттан кейінгі ауруы.

В) гинекологиялық аурулар

Г) тромбофлебиттен қалған құбылыстар

Д) тері аурулары

2. Бальнеологиялық курорттары (Алма Арасан, Капал Арасан, Сары-Ағаш, Мерке, Рахмановские ключи, Таутургень, Ақ қайың т.б.):

А) Жүрек қан тамырларының аурулары;

Б) орталық перифериалық жүйке жүйесінің аурулары;

В) Қозғалыс ағзаларының аурулары:

Г) гинекологиялық аурулар

Д) болезни кожи;

3. Бальнеологиялық курорттары (Алма Арасан, Капал Арасан, Сары-Ағаш, Мерке, Рахмановские ключи, Таутургень, Ақ қайың т.б.):

А) ас қорыту ағзаларының аурулары:

• асқазан аурулары;
• ішек аурулары
• бауыр аурулары өт жолдары ауруы ас қорыту безі ауруы және де активті емес фазадағы жұқпалы гипатит;

Б) зат алмасу аурулары;

В) зәр шығару жолдарының аурулары;

4. Климатические курорты (Боровое, Қарқаралы, Аман-Қарғай, Манкент, Орал, Ханск шағын орманы т.б):

А) Тыныс алу мен жоғарғы тыныс алу жолдарының аурулары;

Б) Жүйке жүйесінің функционалді ауруы

В) Жүрек қан тамырларының ауруы;

Г) Қан жүйесінің ауруы;

Д) зат алмасу аурулары;

Е) бүйрек ауруы

5. Түбіркүлез бен ауыратын адамдарға арналған курорттар (жазықта қымыз бен емделу: Боровой, Березовка, Сарытоғай, Шымған т.б.) [24].

2.2 Санаториялық-курортық орындарды ұйымдастыру мен басқару салалары

Тарихи кезеңдерден бастап ең алғаш курорттың ашылуы курорттық істің обьектілері болып тұрғындардың денсаулықтарын қалпына келтіру жөніндегі табиғи емдік факторларға тиесілі болды. Ал Қазан төңкерісінен кейін курорттық аймақтарды халықтандыру шаралары қолға алынып, олардың даму қарқыны іс жүзінде жүзеге асырылып жатты. Бірінші қағидасы – курорттар халыққа қызмет етеді. Екінші қағидасы мынадай қорытындылардан тұрады: емдік орындар мен мемлекеттің курорттары денсаулық сақтау органдарына жақын маңда орналасуы керек.

Сонымен 1960 жылдары мемлекеттің санаторлы – курорттық желілері Кеңестің Денсаулық сақтау жүйесіне қараған болатын. Кеңестік Министрлер мәжілісіндегі 10 наурыз 1960 жылғы шығарылған үкім бойынша санаторийлер мен демалыс үйлері балабақшалардан басқа түбіркүлезге қарсы санаторийлер мен бірге денсаулық сақтау жүйесінен профсоюздің иелігіне өтті. Оларды басқарудың ісі орталықтандырылған курорттарды басқару ВЦСПС және структура және әкімшілік территориясы мен шектелді. Санаторлы – курорттық істі ұйымдастыру курорттық ресурстарды зерттеу мен қатар курорттық факторларда емдік профилактикалық методтарды жүзеге асыру және де Республикамыздың ішінен емдік санаторлы – курорттарға жіберу Кеңестік Денсаулықты сақтау ұйыиында бекітілді.

Профсоюздің иелігі 10 жылдай уақыт бойы құрылған болатын. Көбінесе әр түрлі мағұлматтардың есебі мен есептеле келгенде осындай қорытындыға жетті фондылардың қаржыларынан әлеуметтік сақтандыруға сенбіліктерден жиналған есебінен бөліп берді.

Кеңестің ыдырауына дейін ВЦСПС қарқынды жұмыс істеп тұрған уақытында субьектілер бойынша сұрақтар өзіндік заңға еңген жоқ. 96 бап бойынша ҚазақССР Мемлекеттік кодексі “Профсоюз иелігі бірдей болсын деген ұран мен” жарияланды. СССР ыдырауынан кейін Қазақстан Республикасының шекарасындағы обьектілер республиканың иелігіне жатады. [27].

3 наурыз 1992 жылы өткен Федерацияның мәжілісінің пленумінда Біріккен профсоюз Конфедерация үкімімен просоюз мүлкінің фонды заң жүзінде қабылдау функциясын іске қосып Қазақстан шекарасындағы мүліктерді заңдастырды. Сонымен қатар мына жәйтті айта кету керек мемлекетте орнатылған санаторлы – курорттық кешендер толық қанды жұмысын атқара алмай жатыр. Біріккен структураның болмауы санаторийге көмек ретінде және салық политикасының негізінде мемлекеттің курорттық аймақтарына өзінің зардабын тигізіп ғана қойған жоқ. Қазіргі таңда көптеген кен орындарын әр түрлі акционерлік қоғамның қолдануына таратудың  салдарынан тез арада табиғи емдік факторлар өсе бастады: минералды сулар, емдік батпақтар, санаторлы курорттық орындардың қолданысына тапсырылған. Жолдаманың құны өсті. Сонымен бірге профсоюздар жолдама құнын төлеуден бас тартып әлеуметтік сақтандыру қорынан (қазіргі таңда мемлекеттің қоржынына тапсырылды). Авиа – темір жол билеттерінің тарифі де і. құны да өз қарқыны мен өскен болатын қосылған құн салығына мемлекет салық жүйесін еңгізді. Осының салдарынан жолдаманы сату деңгейі тез арада төмендеп кетті.  Осындай акционерлік қоғамның мемлекетткі пакет акцияларының иелері “Жаңақорған” санаторийі – 4% «СарыАғаш» – 25% «Сосновый бор» – 24%

Қазіргі таңда Республикада – 60 – 70% жуық санаторий мен басқа да сауықтыру орындары жұмыс істеуде.

Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтеріне сенетін болсақ мемлекеттегі 90 санаторийлер пансионаттар және емдік санаторий прафилактирийлар бар. 12 тарта үйлер мен демалыс базалары мен пансионаттар жұмыс істейді. Олардың бір бөлігі мемлекеттік орындар ал басқа бір бөлігі мемлекеттік емес болып бөлінеді (1 кесте).

 Профсоюздағы мүліктерді активті түрде басқару кірісінде 13 санаторлы – курорттық орындар Республика бойында қарқынды жұмыс істейді. «Жаңақорған» Қызыл – Орда обылысы  “Мерке” Жамбыл обылысы  “Қарғалы” пансионаты Алматы обылысы “Көктем” санаторийі Алматы обылысы,  «Манкент» Оңтүстік Қазақстан обылысы «Ақжайық» Батыс Қазақстан «Атырау» (Атырау обл.),   «Лениногорск» Шығыс Қазақстан «Мойылды» (Павлодар обл.),  «Сосновый бор» (Костанай обл.), және «Щучинск» (Акмола обл.) санаторийлері орналасқан.

Кесте 1-  2001 жылға арналған облыс бойынша орналастыру орындары 

	Санаториилер, пансионаттары санатории-профилакториидегі емдік қасиеті			Үйлер мен демалыс базалары пансионаттары
	Бірлік сандары	Коек бір ай бойындағы  максималді айналым	Емдеген дәрігер	Бірлік сандары		Коек бір ай бойындағы  максималді айналым	Демалған адамдар
1	2	3	4	5		6	7
Қазақстан Республикасы	90	12313	119104	12		3256	7416
Акмола	6	1245	7401	1		120	1879
Актөбе	4	621	2774	1		1800	685
Алматы обл	7	1326	19077	3		320	1131
Атырау обл	5	304	8104	–		–	–
Жамбыл обл	3	295	1283	–		–	–
Батыс Қазақстан обл	4	525	1635	1		300	800
Қарағанды обл	19	1954	17427	5		614	1526
Қостанай обл	5	842	9297	–		–	–
Қызыл Орда	3	530	3285	–		–	–
1-ші кестенің жалғасы
1	2	3	4	5	6		7
Маңғыстау обл	2	250	1057	–	–		–
Павлодар обл	3	595	6062	–	–		–
Солт Қазақстан	4	245	2156	–	–		–
Оңт Қазақстан	11	2035	26275	–	–		–
Астана қаласы	–	–	–	–	–		–
Алматы қаласы	8	1065	10167	1	102		1395

Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтері

Емдік мақсаттағы санаторий мен пансионаттар – емдік профилактикалық ұйымы мен біріге отырып науқастардың жайлы орналасуына жағдай жасай отырып осындай қысқа уақыт ішінде тәуір болуына кепіл бере алады. Негізгі емдік факторлар климаттың жағымды болуы мен қатар табиғи емдік қасиетті минералды сулар мен емдік батпақтардан ала алады. Олардың көбісі мамандандырылған және бір немесе көп профилділігін курорттық аймақтарда  жүзеге асырады.

Мемлекеттің қазынасына 47 санаторий мен пансионаттар тізімі еніп  оның ішінде Алматы обл 2 орында (335 орынды) 3 орын Жамбыл обл (295 орынды) Қызыл Орда (180 орны) мен Оңт Қазақстан 6 ор (810 орын).

Кесте 2-  2001 жылғы Мемлекеттік демалыс орындары

 

	Санаториилер, ансионаттары санатории-профилакториидегі    емдік қасиеті			Үйлер мен демалыс базалары пансионаттары
	Бірлік сандары	Коек бір ай бойындағы  максималді айналым	Емдеген дәрігер	Бірлік сандары	Коек бір ай бойындағы  максималді айналым	Демалған адамдар
1	2	3	4	5	6	7
Қазақстан Республикасы	47	9324	51578	3	552	2553
Акмола	4	624	5176	–	–	–
Актөбе	2	500	1324	–	–	–
Алматы обл	2	335	1357	–	–	–
Атырау обл	1	80	335	–	–	–
Шығ Қазақстан	3	270	852	–	–	–
Жамбыл обл	3	295	1283	–	–	–
Батыс Қазақстан	2	220	823	1	300	800
Қарағанды обл	10	860	5836	1	150	340
Қостанай обл	3	400	1546	–	–	–
2-ші кестенің жалғасы
1	2	3	4	5	6	7
Қызыл Орда обл	2	180	885	–	–	–
Маңғыстау обл	–	–	–	–	–	–
Павлодар обл	1	175	517	–	–	–
Солт Қазақстан	1	100	969	–	–	–
Оңт Қазақстан	7	1475	20785	–	–	–
Астана қаласы	–	–	–	–	–	–
Алматы қаласы	6	810	9890	1	102	1395

Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтері.

Мемлекеттік орындарға қарамастан республикада көптеген мемлекеттік емес 4 санаторлы – профилакториялық орындар 2001 жылғы санаққа сай келеді. 2001 жылы емделгендер саны 67256 адам мемлекеттікте 51578 адам осы жағыдай жекеменшік санаторийлардың болғаны мен байланысты және олар кеңінен таралған құрал – жабдықтар мен емдеп жоғарғы деңгейде қызмет көрсетеді.   Мемлекет тарапынан санаторлы – курорттық орындарда Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі мәліметтерінің баяндауы бойынша 2001 жылы Қарағанды обылысында (5836 адам) емделген одан кейін Оңт Қазақстан (20785 адам) Ақмола (5176 адам ем қабылдаған), Алматы қаласы (9890 адам) болып келеді екен.

Кесте 3- 2001 жылғы Мемлекеттік емес демалыс орындары

облыс	Санаториилер, пансионаттары санатории-профилакториидегі емдік қасиеті				Үйлер мен демалыс базалары пансионаттары
	Бірлік сандары		Коек бір ай бойындағы  максималді айналым	Емдеген дәрігер	Бірлік сандары	Коек бір ай бойындағы  максималді айналым	Демалған адамдар
1	2		3	4	5	6	7
Қазақстан Республикасы	43		5989	67526	9	2704	4881
Акмола	2		621	2225	1	120	1879
Актөбе	2		121	1450	1	1800	685
Алматы обл	5		991	17720	3	320	1131
Атырау обл	4		224	7769	–	–	–
ШығҚазақстан	3		211	2252	–	–	–
Батыс Қазақстан	2		305	812	–	–	–
Қарағанды обл	9		1094	11591	4	464	1186
3-ші кестенің жалғасы
1		2	3	4	5	6	7
Қостанай обл		2	442	7751	–	–	–
Қызыл Орда		1	350	2400	–	–	–
Маңғыстау		2	250	1057	–	–	–
Павлодар обл		2	420	5545	–	–	–
Солтүстік Қазақстан обл		3	145	1187	–	–	–
Оңт Қазақстан		4	560	5490	–	–	–
Астана қаласы		–	–	–	–	–	–
Алматы қаласы		2	255	277	–	–	–

Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтері

Мемлекеттік емес орындарға мемлекеттікке қарағанда одан азырақ пайда түседі. Толық жүйені қарастыратын болсақ Қазақстан Республикасында 43 санаторий мен пансионаттар санаторий – профилакторийлар баршылық  оның ішіндегі 9 үй демалыс базасы мен пансионат.

Алматы обылысында 5 санаторий пансионаттар, санаторий                      – профилакторийлар және демалыс базасының саны 3.

Жамбыл обылысында мемлекеттік емес орындары жоқтың қасы.

Қызыл Ордада 1 санаторий .

Оңт Қазақстан обылысында 4 санаторий ал санаторий профилакторий орындары жоқ.

Алматы қаласында 2 мемлекеттік емес санаторийлар бар.

Қазақстан Республикасының әр түрлі аудандарында санаторлы– курорттық орындардың даму деңгейі өзгеше болып келеді. Бірінші орында өзгеде шекараларда орналасқан табиғи емдік факторлардың молшылығынан ерекшеленеді.Статистиканы басқарудың мағұлматтарына сенетін болсақ, 2001 жылы Қазақстан Республикасындағы ең көп демалыс орындары Қарағанда облысына шоғырланған 20 астам, санаторлы – курорттық жәйттан екінші орында қанағат тұтқан аудан Оңтүстік Қазақстан обылысы 11 тарта одан кейін Алматы обылысы 10 астам. 2001 жылы Республикамызда 90жуық санаториялар мен пансионаттар және 12 демалыс базалары бар екен. (4 кесте).

Кесте 4 – Түрлері бойынша арнайы орналастыру құралдары

	1998	1999	2000	2001
Санаториялар, пансионаттар емдік мақсаты мен санатории-профилакториялар
1	2	3	4	5
Сан бірліктері	83	80	90	90
Коекті максималді түрде ашуы	10657	11286	12391	12313
Емделген адамдары	61624	89958	123062	119104
4-ші кестенің жалғасы
Үйлер мен демалыс базалары пансионаттар
1	2	3	4	5
Сан бірліктері	10	8	16	12
Айдағы максималді түрде ашылған орындары.	1095	877	2820	3256
Демалған адамдар	5363	13415	14006	7416

Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтері.

№4 кестеде көрсетілгендей 1998 жылы Республикамызда 83 санаторий пансионаттар мен емдік санаторлы прафилакториялар, ал 1999 жылы емдік орындарының саны 3 есеге төмендеді қалғаны 80 орын. 2000 жылға орай емдік орындарының көлемі 90 дейін ұлғайды, 2001 жылға келетін болсақ емдік орындарының қалпы өзгеріске ұшыраған жоқ.

  1999 жылғы емдік орындарының азайған санағына қарамастан осы жылы емделушілердің саны 28000 өсті. 1998 – 2001 жылдардың аралығында демалыс үйлері мен демалыс базалары және пансионаттарда демалған адамдар саны тез арада өзгеріске ұшырады. 1998 жылы 93 санаторий пансионат демалыс үйлері және демалыс базаларының ішінде 57 орын мемлекеттік болса 36 мемлекеттік емес базалардың құрамына енеді (5 – 6 кесте). 2001 жылы 102 демалыс орындарының ішінде 50 – мемлекеттік ал 52 мемлекеттік емес. 2001 жылы 54113 адам ем қабылдаған екен, ал мемлекеттік емес санаторлы курорттық орындарда бұл көрсеткіш 72407 адамды қамтыды, былай айтқанда 18294 адамға артық.

Кесте  5- Мемлекеттік демалыс орындары 

	1998	1999	2000	2001
Санаториялар, пансионаттар емдік мақсаты мен санатории-профилакториялар
Сан бірліктері	55	47	47	47
Коекті максималді түрде ашуы	6631	6116	6180	6324
Емделген адамдары	33956	31341	39714	51578
Үйлер мен демалыс базалары пансионаттар
Сан бірліктері	2	3	4	3
Айдағы максималді түрде ашылған орындары.	146	250	422	552
Демалған адамдар	1541	1858	4714	2535

Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтері.

Бүгінгі күнге орай мемлекеттің қарамағында түбіркүлез бен ауыратын науқастарға арналған орындар қарастырылған.Бұл әр түрлі түбіркүлезге қарсы санаторий мен санаторий прафилакторийлар балалар санаторийлері (түбіркүлезге қарсы кардиологиялық т.б) жұмыс істеуде. Соны мен бірге реабилитациялық орталықтар. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау министрлігінің ұйымдастыруы мен “Бөбек” асыранды балалар фондының президенті С. А. Назарбаева өзінің қолдауын білдіріп отыр.

Кесте 6 – Мемлекеттік емес демалыс орындары

	1998	1999	2000	2001
Санаториялар, пансионаттар емдік мақсаты мен санатории-профилакториялар
Сан бірліктері	28	33	43	43
Коекті максималді түрде ашуы	4023	5170	6211	5989
Емделген адамдары	26668	58617	83348	67526
Үйлер мен демалыс базалары пансионаттар
Сан бірліктері	8	5	12	9
Айдағы максималді түрде ашылған орындары.	949	627	2398	2704
Демалған адамдар	3822	11557	9292	4881

Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтері.

Осы орайда қалыптасқан кризиске байланысты тұрғындар арасындағы диагностикалық зерттеулер мен эффектілі емдеулер қарсаңында денсаулық сақтау жағдайы төмендеді.

Қазақстандағы қоғамдық тұрғындардың денсаулығы алда келе жатқан елдерден артта қалып келеді: балалардың өлім деңгейі:  2 – 3 есе жоғары, Республикада толығы мен 46 денсаулықтары түбіркүлезге шалдыққан аудандар бар. Жыл сайын 12000 науқас тіркеуге алынады. Әдетте санаторийлар үшін аудандағы климаттық емдеу (талассотерапия, гелиотерапия, аэротерапия) болып табылады. Оның ішіне қымыз кеңінен қолданылады.

 2.3 Емдік туристік-рекреациондық ресурстарды меңгеру

Біріншіден рекреациялық қызметін республикамыздың еңбек етуші тұрғындары иеленуі керек. Демографиялық потенциал көрсеткіші екі түрлі қарым – қатынас үшін маңызды болуы мүмкін:

• олар рекреациялық қызметті жоспарлауға қажет
• рекреациялық қызметтен Қазақстанның демографиялық жағдайына қайта қарау мақсаты мен толықтырулар енгізу керек. Жағымсыз экономикалық және экологиялық жағдайы мемлекетіміздің еңбектік қалыптасу потенциалына және халқымыздың өсіп – өнуіне кері әсер етеді. Арал теңізі мен ӘмірДария және СырДария өзендері суларының тартылуы сонымен қатар өте көп мөлшердегі химиялық қоспалардың салдарынан бүлдіршіндердің дүниеге келуіне және өмірінің ұзақтығына жағымсыз әсер етеді. Мемлекетіміздің халқының саны – оның негізгі байлығы болып табылады: еңбек потенциалы мәдени – экономикалық потенциалдың бір бөлігі болып табылады. Ең алдымен тұрғындардың денсаулықтарын қалпына келтіре отырып, біріншіден емдік туризмнің дамуына үлес қоса келе адамдардың емделу және сауығуына жағдай жасау қажет.

Аудандағы емдік туризмнің дамуындағы алдында тұрған кедергіге назар аударсақ олардың құрамына кіретіндері:

• аудандағы курорттық санаториялық жүйенің дамуы сатысы өзінің жоғарылау деңгейінен артта қалып отыр оны биік тұғырдан көрсету үшін тұрғындарымыздың жағдайларын асқақтату керек.
• үкімет үйі санаторлы курорттық орындарға өте аз көңіл бөліп отыр.
• емдік туризмді дамыту үшін мемлекеттегі бағдарламаның жетіспегендігі кедергі туғызып жатыр.
• ішкі және сыртқы нарықтағы емдік туризм саласына үлес қосуға мемлекеттің тиянақты түрдегі жасақталған ақпарат пен жарнаманы жүйеге енгізу мақсатындағы бағдарламаның жоқтығы. Көптеген санаторлы – курорттық орындар жөндеуден өтуі керек.

Тұрғылықты курорттың басымдылығына қарамастан уақытты үнемдеуден басқа шығындардан бөлек емделу қорытындысы керемет нәтижелерге әкелуі мүмкін және Қазақстан Республикасындағы курорттық байлықтарының қолданылмай жатқаны өкінішті. Қолданысқа берілуге дайын тұрған санаторийлардың кейбіреуі толығы мен қазіргі күнге дейін қамтылмаған. Көптеген табиғи ресурстардың курорттық профилі жөндеу жұмыстарының аяқталғанынан кейін қараусыз қалған.

Қазақстан Республикасының көптеген аймақтарында әлі күнге дейін қолданылмаған қараусыз қалған минералды сулар мен емдік батпақтардың кен орындары табылуда. Кен орындарын зерттеудің нәтижелері өте ертеде өткізілген болатын, бірақ емдік аймағы қазіргі таңда қолданылмай немесе негізінен тұрғындар мен қолдануға атсалысуда.

Әлі күнге дейін қолданылып келетіндер қатарына жататындар: Арал теңізінің маңында орналасқан Сарышығанақ шығанағының батпақтық өзендері тұрғындар тарапынан орын тапқан жоқ. Теңізден 300 м  орналасқан. Теңіз деңгейінен 60 м биіктікте. Өзеннің ауданы 98 мың м ² ,  батпақтың қалыңдығы 40 см. Шығанақтағы батпақтың анализі ең алғаш рет 1933 ж өткізілді. Өте әлсіз түрде қолданылатын батпақтық өзені ол Терескен бұл өзеннің жағалауында Жаңақорған курорты орныққан екен. Осы өзен Жаңақорған бекетіне 2 шақырымдай жердің темір жол төсемінде 170 м биіктікте орын тепкен. Терескен өзенінің батпағы қара түстес қою майлы және күкірт қышқылы қосылған иісі сезіледі. Батпақтың толық қалдығы 15 мың м³. тең. Өзеннің минералды қоспалары хлорлы сульфат натрийі мен әр маусым сайын өте сирек ауыспалы жағдайға ұшырайды.

1957 жылдан бастап курорттың территориясында скважиналардан майланған сулардың ағымы көбейіп толықтай қоры 15 л құрады.

Қазақстан Республикасының аймақтары табиғи ресурстарға өте бай болып келеді. Оның територияларында минералды ресурстардың қалдықтары сақталған және емдік батпақтар мен қоса:

1. Тұз Хан батпақты өзені Тәшкент темір жол торабының Жызақ станциясының 80 шақырымы мен Өзбекстан шекарасының Қызылқұм аймағында орналасқан.Өзеннің ұзындығы 12 шақырым ені 5 шақырымды құрайды. Өзеннің батыс бөлігін тұзды алқап алып жатса шығысының сулы ауданын жаз бойы сақтай алады. Қара түсті батпақтың қалыңдығы кішігірім – 4см ал одан кейін өте қалың сұр түстес батпақтар кезігеді оның қалыңдығы – 30 см. Жергілікті тұрғындар өзеннің батпағын күнделікті қолданады.
2. Темірландық акратермалар 1961 жылы Темірлановканың оңтүстік бөлігі Шымкентке 47 шақырымдай жерқалған кезде теңіз деңгейінен 970 метр биіктікте кен орнының қазба жұмыстары кезінде 809 – 822м тереңдіктен (30⁰) термалді минералданған сульфатты – гидрокарбонаттық натрийлі су желісі табылып, минералдық құрамы 0,8 г/л құрады. Олардың ең алғашқы дебиті 33 л\с тең еді.
3. Манкенттің минералды сулары Скважина М-1, “Манкент” демалыс үйлерінің маңында орналасқан.

Бұл сульфатты – хлорлы натрий қосылған су балнеологиялық топтың құрамына кіреді, иістенбеген компоненттері бар және қасиеті бірақта оның құрамында кремний қышқылының жоғары дәрежедегі бірліктері қамтылған.

Қазақстандағы оның танымал аналогына біз Аяққалқан минералды суларын кіргізе аламыз. Қазіргі таңда М – 1 скважинасы жұмысістеп жатыр.

4.  Түркістан минералды сулары. Түркістанның шығысына қарай 25 шақырым жерде Қаратау таулы жотасы зоналарында 1957 жылы №229 кен орны іске қосылған болатын тереңдігі 330м. Геологтар носос арқылы ең шеткі тереңдіктен термалді (28⁰С) минералдық (2,0 г/л) олардың толық дебиті 30 л \с.

Ал Жамбыл обылысында әлі күнге дейін қолданылмаған емдік ресурстар олар Ақкөл өзені мен Қазоты өзені болып табылады.

1. Ақкөл батпақтық өзені тараз қаласынан 30 шақырым жерде орналасқан. Теңіз деңгейінен 700 м биіктікте орналасқан. Жыл сайын осы өзенге көбінесе қозғалыс ағзаларын емдеу үшін және әйелдер т.б ауруларын емдеу мақсатында жиналады. Өзеннің ауданы 2,5 ш ш құрайды. Өзеннің батпақтары соңғы рет 1932 – 1934 жылдары зерттелген болатын. Оның қалдықтары өте құнарлы және сапасыда жоғары болып келеді.
2. «Казоты» өзені. Талас көлінің төменгі беткейінде Жамбыл обылысында осы аттас бірнеше өзендер ағып жатыр. Сол өзендердің көзге түсетіні Айдын өзені болып табылады, бұл өзен Байқадам селосының аудан орталығынан 32 шақырым жерде орналасқан. Өзеннің ұзындығы – 3 – 3,5 км ені – 1 – 2 км. Көп ағымды су жылдарында өзен тереңдігі 2 м – ге  дейін жеткен болатын. Өзен суының минералдануы – 10 – 64 г/л – ге жуық еді. В низовьях реки Таласс в Жамбылской области имеется масса озер, объединенных  единым названием «Казоты». Среди них заслуживает внимания озеро Айдын, расположенное в 32 км севернее райцентра с.Байкадам. Длина озера – 3-3,5 км, ширина – 1-2 км. В многоводные годы глубина озера достигает 2 м. Минерализация озерной воды – от 10 до 64 г/л. Қара батпақ пластының күштілігі 10 – 15 см ал сұрдікі 15 – 20 см. Өзен батпағының қалдықтары – 50 мың м³.  Мощность пласта черной грязи 10-15 см, серой – 15-20 см. Запасы грязей озера – 50 тыс.
3. Аяқ – Қалқан бұлақтары Іле өзенінің солтүстік жағалауында, Шелек аудан орталығынан 40 шақырым, Алматы қаласынан 160 шақырым, ал темір жол бекетінен 120 шақырым жерде орналасқан. Бұлақтар жер бетіне 3 аймақтан шығады олардың ара қашықтығы 10 – 15 м құрайды, температурасы 23⁰,27⁰,28⁰С ал дебиті күніне 120 л шығарады.
4. Түрген бұлақтары Түрген ауылынан 20 шақырым жерде орныққан ал Алматыдан 60 шақырым. Бұлақтың температурасы 27⁰, аздап минералданған дебиті күніне 60 мың литр.
5. Арасан – Қайнар бұлағы Алматыдан батысқа қарай 135 шақырым жерде орналасқан. Биіктігі теңіз деңгейінен 1300 – 1400 м. Бұлақтар қатар орналасқан 4 шұңқырдан ағып шығады. Тереңдігі 40 см. Температурасы: 18,5⁰, дебиті 23-24-25⁰С, күніне 80 мың л. Бұлақтың сулары әлсіз минералданған химиялық құрамы бойынша Алма – Арасан курортының суларына сәйкес келеді.
6. Боролдай батпақтық өзені Іле өзенінің сол жақ бөлігінде орналасқан, және ол жер Шелек ауданының Маловодның селосынан 40 шақырым жерде.
7. Қу – Арасан немесе Борохудзир бұлағы Борохудзир селосынан 18 шақырым жерде Жаркентке солтүстік – шығысқа қарай 20 шақырым. Теңіз деңгейінен 1300 м биікте. Температурасы 30⁰С. Дебиті күніне 250 мың литр Қу – Арасан суының химиялық құрамында натрий мен сульфат бар. Көбінесе хлоридтер гидрокарбонаттар және кремний қышқылы басым. Минералдануы 1г/л дейін жетеді, Қазақстанның басқа территориялары мен салыстырғанда өте жоғары. Осыған орай Қу – Арасан бұлақтарын әлсіз минералданған сульфатты хлорид натрийлі термал деп атауға болады.
8. Қаргостың ыстық бұлақтары Басқоншыдан 25 шақырым жерде ал Жаркент қаласынан 65 шақырым жерде орналасқан. Шекараның дәл қасына келсек Батыс Қытай мен шектеседі екен. Теңіз деңгейінен биіктігі 1800 м құрайды. Осы бұлақтар өздерінің есімдерін Қаргос өзенінен алған соны мен қатар біздің шекарамызды Батыс Қытай мен жалғастыра келе тұрғындардың арасында осы жәйт өте танымал болып келеді. Осы танымалдыққа орнықты ауыр қауыпсіз соқпағы да кедергің бола алмайды, және осылар Басқоншы селосынан Арасан – сай шатқалына дейін тартылып жатыр. бұлақтың температурасы 49,5⁰ тен 51⁰С, дебиті 200 мыңнан жоғары радиобелсенділігі Маха бойынша 18 тең. Қазақстанның басқа да термалары бойынша бұл бұлақтар өте құнарлы болып келеді темір жол бекетінен алшақтығы (350 км) олардың белсенді дамуына кедергі келтіруде. Қаргос минералды бұлақтарының суларында өте жоғары дәрежедегі емдік сауықтыру қасиеттері өте басым, сонымен қатар адам ағзаларына көмектесе алатын перифериялық жүйке жүйесінің қозғалатын аппараттарына көмек қолын соза алады.
9. Әулие – Бұлақтың бұлақтары Аягөз станциясынан батысқа қарай 160 шақырым жерде және Жорға тауы жотасының шығысына дейін орналасқан. Бұлақтан көмір қышқыл газы бөлініп шығады көбінесе оның құрамынан біз темір қалдықтарын кездестіре аламыз (0,14 г/л). Минералданғаны – 0,6 г/л. Бұлақтың химиялық құрамы Қазақстанның бөлек термаларынан ерекше болып көрінеді, және де олардың назарына түскендер қатарынан зертелген құралдарды көре аламыз.
10. Кескен – Теректік бұлақтары термалардың екі тобынан құралады – олар батыстық және шығыстық болып бөлінеді. Ең алғашқысы Арал– Төбеден оңтүстік – шығысқа қарай 10 шақырым жерде орналасқан ал екіншісі бірінші топтан шығысқа қарай бағытта жатыр. бұл бұлақтар өздерінің атауларын Көктал өзеніне құлайтын Кескен – Терек деген жәнеосы өзен өз алдына Қаратал көлінің жоғарғы бөлігінен төмен қарай сол өзенге барып құяды. Температурасы 16–21⁰С дейін. Су аздап минералданған. Қоршаған ортаның рельефі таулы болып келеді да еңісі Кескен– Терекке қарай бағытталған. Оңтүстікке қарай ыстық бұлақтардан аласа таулар кездеседі. Таудың жартастары өзеннің алшақтығынан өте қалың өсімдіктердің түрлері мен қапталған. Қарағайлы өсімдіктер ыстық бұлақтардың қарамағынан көрінбейді.
11. Ойсаздық бұлақтары қаратал селосынан шығысқа қарай 25 шақырым жерде орналасқан олар термалардың екі тобынан тұрады – батыстық және шығыстық осы топтар Ойсаз өзенінің теңіз деңгейінен 1600м биіктікте орналасқан. Температурасы – 15⁰С,
12. Көк – Сұйық бұлағы Қараталдың шығысына қарай 75 шақырым қырлы жолдың бойында орныққан, Жоңғар Алатауы жотасының орталығынан көруге болады. Теңіз деңгейінен 2200 м биіктікте орналасқан. Температурасы 20 – 22⁰С, құрайды. Ыстық судық шығатын орны айнала тастар мен қоршалған. Оның құрамына шомылатын бассейдер де кіреді. Көксудың шығыстағы бұлағы Арасан өзенінің оң жақ бетінен шығады, ара қашықтығы 4,5 км батысында Чинаның зиратын басып өтеді. Ыстық судың грифоны аумағы 2/1 құрайтың ойлы шұңқырдан тұрады тереңдігі 0,3м, Осығанорай бұны біркелкі ландшафттың арасынан іздеп табу қиындықтар туғызуы әбден мүмкін. Бұлақ суының температурасы +20,5⁰С. Судың дебиті онша үлкен емес. Көксу бұлағының суымен тұрғылықты тұрғындар ғана қолдана алады.
13. Үсектің батпақты өзендері Жаркент қаласынан оңтүстікке қарай 30 шақырымды құрайды. Бұл өзен әлі күнге дейін зерттелмеген. Емделу сұрақтарын талқылайтын болсақ өндіріс кәсіпорындарында ең басты рөлді санаторлы – курорттық орындарға ұсынады оның құрамына санаторлы – профилакторийдағы адамдардың денсаулығын қалпына келтіру де кіреді.

Ең басты назарды емдік және демалыс ресурстарында қолданылған кешендер мен байланыстырады.

Қазақстан Республикасының минералды суларының балнеологиялық бағаларын қалыптасқан атаулардан басқа олардың химиялық қасиеттерін Балнеологиялық  топтардың қатарына енуін аналогтары арқылы білуге болады. Республикамыздағы минералды суларды кеңейту балнеологиялық топтардың иіссіз компоненттері және қасиеттері мен қолдана аламыз. Сульфидті, темір, радондық, бромдық, йодо – бромдық түрлеріне қарай оларды қалпына келтіру барысында жаңа профильдегі санаторийлерді тұрғызуға болады.

Аудандағы өзендердің көптігінен пелиодтардың қалдықтары арасынан жоғары сапалы күкірт қышқылы қосылған материктік батпақтардың тұзды су қоймаларын әр түрлі климаттық зоналар арқылы олардың кен орындарының қай аймақта орналасқанын тауып алуға болады.

Климаттық емдеу санаторийлары жазық және орманды жазық зоналарда және таулы  аласа таулы климаттық белдеулерден науқастардың тез арада орындарынан тұруына жәрдемдеседі.

15 шілде 1997 жылғы № 162-1: Қазақстан Республикасының «Өзгеше түрде қорғауға алынған табиғи территориялар» атты және Қазақстан Республикасының территориясындағы қоршаған ортаның экологияны ғылым мен мәдениетті қорғаудың табиғи өзгешелігі туралы заңды сақтауы тиіс.

Территорияда өзгеше түрде қорғаныс шараларына алынған (жоғарыда аталған заңның 1 бөлімі және 1 бабына сәйкес) бұл жер учаскелері орманды су мен жер астының дұрыстық режиміне өзгеше қорғау шараларына қарағанда оларды шаруашылық қызметінің режиміне қарай мемлекеттегі табиғи                  – қорықтық фондылардың сақталуына зор ықпал етеді.

№ 162-1: Қазақстан Республикасының «Өзгеше түрде қорғауға алынған табиғи территориялар» атты (17 бөлім 65 бабына сәйкес) «Мемлекеттің қарамағына алынған су қоймалардағы немесе ғылыми құндылықтары бар өзінің дұрыстық режиміне сай болатын өзгеше түрде қорғауға мынадай су қоймаларының қатары енеді». Мемлекеттің қорғау сатысына енген су қоймалар шаруашылық саласына қатысы бар: шекаралық сулар су қоймалары құрамында табиғи емдік факторларға рекреациялық қасиетіне ие болған су қоймаларына ғылыми зерттеу жұмыстарының ұзақтық перспективасына сай болуы тиіс еді.

Аймақтың қысым көрсететін орындары өзіне қажетті табиғи жағдайдың курорттық рекреациялық біліміне толығымен формирования жасау сатысына зор ықпал етеді. Табиғаттағы өте ауырлық күшінің курорттық аудандарда әдетке айналуы салдарынан басқа аймақтағы ресурстардың потенциалы әлсіз болып кей кезде қайғылы жағдайларға ұшырап жатады. Шаруашылықты меңгерудің қазіргі таңдағы қалыптасқан формалары курорттық – рекреациялық құрылыстың салдарынан рекреациялық маңызы бар ресурстарды сақтауға аудандарға қауып төндіруі мүмкін.

Аудандағы курорттық рекреациялық табиғаттың олардың элементі мен ресурстар рөлін сомдайтын қоршаған ортаның тазалығы – бұл құралды адамның сауығуы емдік курорттық орындарының функционалды түрде демалыс жерлерінде негізделуін қанағат тұтады.

Соның арасында олар екі категорияға бөлінеді. Минералды бұлақтар емдік батпақтар көлдер су қоймаларының акваторийін адам баласы демалыс емделу және туризмнің шараларына қолданады. Осы категорияның ішіне кіретіндері тағы қолдан жасалған табиғи обьектілер саябақтар гидросаябақтар жағажай және су қоймалары т.б.

Қорғауға алынатындардың ішіне басқа категориядағы компоненттер немесе табиғи кешендердің бір бөліктері былай айтқанда дұрыс жағына алынған рекреациялық обьектілер табиғи обьектілердің қасиеттеріне функционалды түрде әсер етеді (рельеф топырақ жер асты және грунт сулары жануарлар мен өсімдіктер әлемі де) әсер қалдырады, кейбір кездерде табиғи кешендерді біріктіруі ғажап емес.

Бірінші категориядағы обьектілерді қорғаудың мақсаты – ресурстардың кеңеюі мен толығуына сақталуын жақсарту ал екінші категориясы                          – функционалдық қасиетке кері процестердің болмауын қадағалау әсіресе бірінші категорияны қоршаудың нысанасы.

Осылардың ішіндегі ең қауыптісі табиғаттың жәндіктеріне өндірістік қызметтен келген залалдың әсер қалдыруы (өндірістік ауылшаруашылық құрылыс алаңы мен және көлік қатынасы т.б). Аталған әсерлер ең үлкен территорияны кепілге алудың олардың курорттық рекреациялық ресурстардың кіруін табиғи кешендер мен эксплуатацияпроцестерінің өсімдіктер мен өзендерді қалпына келтіру шаралары көптеген құралдардың бөлініп шығуын қоршаған ортаны ластауынан сақтайалады.

Жер асты қойнауын жұмысқа қосудың қазба жұмыстары өте күшті зілзалаға немесе рекреациялық ресурстар қорының таусылуын жер асты және үстіңгі қабат суларының айналымына бұлақтардың дебитінің төмендеуіне қойнаудағы емдік минералдық батпақтардың режимінің өзгерісіне әкеледі.

Ауылшаруашылығы өндірісінің бұлақтары улыхимикат және жануарлар кешенінің қалдықтары мен фермалары кесірінен су ағымының және қоршаған ортаның немесе соған байланысты жайт көлік қатынасының жүріс тұрысынан ластануға әкеліп соғады.

Курорттық рекреациялық істің табиғатты қорғаудағы негізгі бағыттары территориядағы өндіріс орындарының болмауына көмек қолын созады. Өндірістің кейбір түрлеріне техникалық жән территориалдық тосқауылдар қойылуы тиіс.

Жер үстіндегі сулар көбінесе ішуге қолдану үшін пайдаланылады. Сонымен қатар курорттағы гидроминералды сулардың әсері ықпал етеді.

Иістенген категориялар қатарына табиғаттағы курорттық – рекреациялық  әсердің қалыптасуына ландшафтта демалып жатқандардың әсері мол. Санитарлы талаптарға сай бұл обьектілерді толтыру қажет емес.

Курорттық – рекреациялық ресурстарға қалыптасқан факторлар бойынша жағымсыз табиғи процестердің пайдасы жағалау абразиясы топрақтың көшуі салдарынан зілзалалар мен су тасқындары осындай жағдайда орын алып тұрады. Осылардың кейбіреулері адам баласының қызметі қарсаңында қалпына келу процесіне көшуі мүмкін, көбінесе бұл әрекет салдарынан шаруашылық саласына үлкен шығындарға ұшырауы ғажап емес.

Осы процестердің жағымсыз екені туралы хабарлау салдарынан тұрғылықты жағдайға сай орнатудың қарсаңында арнайы отырыстарды өткізіп тұру керек.  Жағымсыз табиғи процестерді болдырмау арқасында олардың ландшафттарын сақтап қалуға мүмкіншілік туады.

Курорттық рекреациялық аймақтағы табиғатты қорғау жөніне отырыстар барысындағы жүйесі шаруашылықтың басқа салаларына сақтау және осы ресурстарды жандандыру шараларын табиғи кешендерге антропогендік әсер қалдыуы мүмкін.

Табиғатты қорғаудың негізгі методтарына шекараны резерваттау курорттық рекреациялық ресурстарды және олардың құндылықтарын ұйымдастыруға шығындалады. Батпақтық кен орындарын қорғау біз үшін өте қиын жайттардың бірі. Кей кездерде оптималді жағдайларды жақсарту үшін жасанды отырыстар өткізілген болатын осыған орай батпақтық процестер ішіне (лиман өзендерін айналдыру судың деңгейін қалпына келтіру т.б) жатады.

Емдік ресурстарды табиғи қорғау практикалық жүйеде ландшафттарды қорғау мен және емдік орындарының  орналасу ерекшелігі мен көзге түседі.    Өте ғажап курорттық рекреациялық кешендерді демалыс орындары мен зоналарда немесе аудандарда қолдану ресурстардың рационалды түрге келуіне көмектеседі және арнайы инфрақұрылымның қалыптасуын толығы мен санитарлы – гигиеналық жәйттің жақсаруына қол ұшын созады.

Қорытынды

Ал енді осы тоқсан ауыз сөздің толықтай түйінін қорытындылайтын болсақ, емдік туризм қоғамдық құбылыстың ерекше бір түрі болып келеді, себебі емдік туризмнің тарихы ұзаққа созыла отырып өте ертедегі тарихтың беттерінен кездестіруге болады. Әр түрлі әдебиеттерде ең алғашқы курорттар мен санаторийлардың пайда бола бастағаны туралы мағұлматтар алуға болады.

Қазіргі уақытта адамдардың денсаулықтарына мемлекет тарапынан қолдаулар көрсетіліп жатыр сол себепті кез – келген мемлекеттіңмәдени саясатында шешім қабылдаудың басты рөлін туризм саласы алып отыр. Туризм белгілі бір орында тұрған функцияларды орындайды. Санаторлы            – курорттық емделу адамзаттың  денсаулығын қалпына келтіру үшін өте қажет.

Туризмнің даму қарқыны – оның ішіндегі емдік туризм әлемнің көптеген елдерінде экономика саласының өркендеуіне өз септігін тигізеді, ал Қазақстан Республикасы үшін де осы жәйт қапыда қалмайды деген ойды ұстанып отырмын. Осы жағдайға орай егер де мемлекет тарапынан туризмнің осы түрін дамытуға қолдау көрсетілмесе емдік туризм саласы құлдырауға ұшырауы ғажап емес. Осы істің жалғасын өрбіту үшін мемлекеттің назарын аудару біздің міндетіміз. Қараусыз қалған санаторлы курорттық орындарды халқымыздың игілігіне қолдана білуіміз керек, олардың ішіне ертеде зерттелген табиғи емдік ресурстарды жатқыза аламыз.

Емдік туризмнің дамуындағы біркелкі мінездемелерге зер салып қарастыратын болсақ, Республикамыздың оңтүстік өңірінде емдік туризмнің мәдени – экономикалық бөлшегінде табиғи ұйымдастыру шаралары өтуде. Осыған байланысты жайлы климатқа сайөте ұзақ комфортты периодтарына минералды бұлақтардың және емдік батпақтардың құбырларының көп болғаны құлақ қағыс ету керек.

Осы факторлардың барлығына аймақтың территориясын санаторлы курорттық емделу шараларын ұйымдастыруға перспектива жағынан қарауға мүмкіншілік береді.

Республикамыздың оңтүстік бөлігінде әр түрлі физико – географиялық және геологиялық жағдайынан қасиеті мен құрамына байланысты емдік минералық сулар мен емдік батпақтардың тең жартысы емделу мақсатына орай қолданылады.

Аймақтағы табиғи емдік ресурстардың анализі осы өңірде емдік туризмнің дамуына жағдай жасалғанын көрсетіп отыр. Ал Қызыл – Ордада емдік сауықтыру мақсатында Сарышығанақ бұғазы мен Терескен өзенінің  құнарлы батпақтарын қолданған жөн.

Қазақстанның оңтүстік өңірінде емдік қасиеттері бар батпақтарды        Тұз – Хан  Темірлан акратермасында Манкент минералды суларын емдік мақсатқа сай қолдана білу керек.

Жамбыл обылысының территориясында Ақ – Көл мен Қазоты өзендерінің батпақтарын қолдануға лайық деп тапқан екен.

Ал Алматы обылысында емдік мақсатта Аяқ – Қалқан, Түрген, Арасан     – Қайнар, Қу – Арасан, Хоргос, Кескен – Терек, бұлақтарын және емдік батпақтардан Соркүл мен Үсек өзендерінің шипаларын қолданады.

Геологиялық құрылысты зерттеу салдарынан табиғи факторлардың жағдайына көптеген аймақтарда құнарлы табиғи емдік ресурстарды шығаруға атсалыса отырып, емдік мақсаттағы әр түрлі құрамдағы минералды сулардың пайда болуына өз үлесімізді қоса аламыз.

Санаторлы – курорттық өндірістің дамуына байланысты Республикамыздың оңтүстік өңірінде  табиғи емдік қасиеті бар өңірлерді зерттеу нәтижелері мен табуға өз үлесімізді қосуымыз керек. Халқымыздың денсаулығына назар аударатын болсақ – оларда ең басты мәселе жанұясы мен бірге бақытта ғұмыр бойы өмір сүру болып табылады. Емдік туризмнің дамуы мемлекет пен онда өмір сүріп жатқан тұрғындардың денсаулығына байланысты. Оңтүстік Қазақстан обылысындағы жоғарыэффектілі кешендегі емдік туризмнің дамуы оларға Қазақстан экономикасына шетелдің капиталының орнығуына септігін тигізеді

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

• Полторанов В.В. СССР – дегі Емдік – санаторлы курорттар М.: 1971. – 255б
• Квартальнов В.А, Зорин И.В Туристер терминалогиясының сөздігі М.:Кеңестік спорт, 1999. – 856 б.
• Мироненко Н.С., Твердохлебов И.Т. Рекреациялық география – Мәскеу Университетінің баспасы, М.: 1981. – 207б.
• Рекреациялық географияның теориялық негізі / редакциялық коллегия И.П.Герасимов, пен В.С.Преображенский – М.:Ғылым, 1975. – 221б.
• Танымал медициналық энциклопедия / ред. Бакулева А.Н., Петрова Ф.Н.      –  М.: Кеңестік энциклопедия, 1965.-1039б.

6 Ердаулетов С.Р. Туризм географиясы: тарихы теориясы қолдану әдісі практикасы – А.: «Атамура»,2000.- 336б.

7 Курортология және курортлтерапия справочнигі редакторы проф       Данилов Ю.Е. проф Царфис П.Г. – М.: «Медицина», 1973 – 647б

8 Курорттық рекреациялық шаруашылық (аудандық аспектілері) Гидбут А.В., Мезенцев А.Г.  – М.: Наука, 1991.- 91с.

9 В.В. Полторанов М.М Мазур. Санаторлы курорттық ем мен оның жағымдылығы – М.: Профиздат, 1989.- 263б.

10 П.Г. Царфис СССР: Рекреациялық географиясы Курортологиялық аспектілері – М.: Мысль, 1979.- 311б.

11 А.П Парфенов Табиғаттың емдік қасиеттері – Л.: Ленинград, 1963.- 44б.

12 П.Г,  Царфис Ю.В. Ступинин Курортар (2 том) – М.: Профиздат, 1991.-511б.

13 Курорттық емделу / Н.А Белая, И.П Лебедева.– М.: Знание, 1978. – 63б.

14 Э.Иванова Шығыс Еуропа курорттары: артта қалған ескіні еске алу //   Туризм – 2000 – №10- С.58-60

15 А Хасенов. Қымыз және оның емдік қасиеттері – А.: Казгосиздат, 1961.- 41б.

16 Н Литвинова. Қазақстанның курорттары мен емдік орындары – А.:  Казгосиздат, 1938.- 92б.

17 Климаттық емдеу методикасының негізгі принциптері проф  редакторы  А.С.Вишневского – М.: Медицина, 1965. – 413б.

18 Курортар  Энциклопедиялық сөздік /басты редакторы. Чазов Е. И – М.: Кеңестік Энциклопедия, 1983.- 592б.

19 Соколова М.В. Туризм тарихы– М.: Мастерство, 2002.- 350б.

20 Қазақстан Курорттары– Алматы.: Онер, 1973.- 143б.

21 К Нургалиев. М. Темирханов Қазақстанның емдік орындары – А.: Қазақтың Мемлекеттік баспаханасы 1957. – 77б.

22 А.Ю. Александрова Халықаралық туризм – М.: Аспект Пресс, 2001.- 464б.

23 Е.А Зрянина. Денсаулық үшін арнайы турлар // Тур бизнес журналы– 2002     – №8 – С.23

24 А.Г.Ким Қазақстандағы рекреациялық территорияларға баға беру және туристік рекреациялық шаруашылық– А.: Рауан, 1997.- 205б.

25 М.С. Беленький Курорттардағы батпақ пен емделу методикасы – Киев.: Госмедиздат ҰССР, 1963.- 129б.

26 Курортология негіздері / редакторы В. А. Александрова – М.: Медгиз, 1958.- 290б.

27 Истомин Ю Санаторийге – Мораторий // Ковчег  газеті – 1996 – 28.03 – 3б.

28 С.Р.  Ердаулетов Туристік Казахстан– Алматы.: Қайнар, 1989.- 188б.

29 Қазақ ССР қысқаша энциклопедиясы / Р.Н. Нургалиева (2 том) – Алматы.: 1988.- 607б.

30 2001 жыл туризм бойынша статистикалық апталығы – Алматы.: Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі  2002.- 135б.

31 Б.И. Сматов А.К Кац. Қазақстан ауылдарының емдік орындары – Алматы.: Кайнар, 1985.- 71б.

32 Виктор Мосолов Жетісу – Алматы.: «Кайнар», 1986.- 199б.

33 Т.,Бекбергенов Р.Р. Хайбуллин Алматы обылысы бойынша туристік нұсқаушысы «Жетісу – туризмнің шеті » – Талдықорған.: Комплекс, 2002.- 68б.

34 П. Г. Царфис СССР: Табиғи емдік байлығының географиясы   (курортологиялық аспектілер) – М.: Мысль, 1986.- 235б.

35 Кеңес Одағының курорттарында емделу мен демалу//редактор-құрастырушы Д.Г. Оппенгейм – М.: Медгиз, 1962.- 560б.

36 Қазақстан курорттары / Ред мед ғыл канд  И.Г.Железникова – Алматы.: 1973.- 225б.

37 С.И Замятин Қазақстанның санаторийлары және емделу орындары–  Алматы.: Қазақ ССР Ғылыми академиясы 1956.-93б.

38  А. Соколова Терескен өзені батпағының емдік қасиеттері және Жаңа Қорған курортындағы гинекологиялық науқастардың емделуі//– Алматы.: 1975.- 13б.

39 Қазақстан курорттары Сұраныс нұсқаушысы –Алматы.: Қазақстанның шеті Өгіз 1933.-143с.

40 СССР Курорттары /  С.В.  Курашова– М.: Медгиз, 1962.- 798б.

41 С.И, Замятин А.С. Соколова Жаңа – Қорған Курорттары  – Алматы.: Қазақ ССР Ғылыми академиясы 1961.- 62с.

42 Алма Арасан Курорттары / С.А Абдималинов, Н.Д. Тлеубаев – Алматы.: Өнер, 1982.- 14с.

43 Н.Г Приходченко «Ақ – Қайың»  Санаторийі – Алматы.: Қайнар 1979.- 15б.

44 Орта білім беретін мектептердегі мұғалімдерге арналған географиялық атлас – Мәскеу.: СССР министрлігі кеңесіндегі картография мен геодезия бас басқармасы. 1980.- 237б.

45 Туристің энциклопедиясы /бас редактор Тамм Е.И. – М.: Қалың Ресей энциклопедиясы 1993.- 607б.

46  С.И Замятин Қазақстан Курорттары – Алматы.: Казгосиздат, 1962.- 263б.

47 Жер қойнауы мен табиғи ресурстары: Заңдық актілер жинағы – Алматы.:

Юрист, 2003.-147б.

48 Қазақстан Республикасының Жер туралы заңы – Алматы.: Юрист, 2003. 56б

49 СССР  Курорттық рекреациялық ауданның құрылыстық даму негіздері / В.Я. Городской, Т.Ф. Панченко – М.: Стройиздат, 1990.- 198б.

50 В.Ф. Хомнюк Қазақстанның табиғи емдік байлықтары перспективалары мен қолданылуы – Алматы. – 1986.- 22с.

51 Туристік қызмет: Жер туралы заңы  – Алматы.: Юрист,2002.- 45с.

52 Қазақстандағы минералды суларды қолдану(Бальнеологиялық аспектілер) /Ж.С.Сыдыков, М.С.Кан, Э.К.Ким т.б. ҚазССР АН Гидрология мен гидрофизика институты – Алматы.: Ғылым, 1986.- 101б.

Мазмұны

Кіріспе…………………………………………………………………………………………………..

1     Емдік туризмнің даму тарихы мен мәні……………………………………………

1.1  Емдік туризм және туризм жүйесін дамытудағы орны……………………..

1.2  Емдік туризмнің   түрлері……………………………………………………………….

1.3  Әлемдік тәжірибиедегі және ТМД-ғы емдік туризмнің дамуы………….

2     Қазақстан Республикасындағы емдік туризмнің дамуы…………………….

2.1 Қазақстан Республикасындағы емдік орындардын дамуы (Солтүстік Қазақстан обылысы Боровой өңірі)…………………………………………………………….

2.2 Санаториялық-курорттық орындарды ұйымдастыру мен басқару салалары…………………………………………………………………………………………………….

2.3  Емдік туристік-рекреациондық ресурстарды меңгеру………………………..

Қорытынды……………………………………………………………………………………………