Кіріспе
Философияны зерттеуге кіріскен уақыттан бастап, көп адамдарда бұл пән туралы өзіндік белгілі бір ойлар, ұғымдар бар екенін көруге болады: олар әйгілі философтардың есімдерін атап, тіпті «философия деген не» деген сұраққа жауап бере алады. Біз бала кезімізден әлемді танып, игеріп, білімімізді жинақтай отырып, әлем жаратылысының құпиялары, адам тағдыры, өмір мен өлім, бақыт пен қайғы туралы ойлана бастаймыз. Осылайша философтардың бірнеше буыны ойланып, жауап таба алмай кеткен сұрақтар туралы әлі де нақты, бірізді емес түсініктер қалыптаса бастайды.
Әлем қалай жаратылған? Ондағы материалды және рухани заттар қандай қатынаста? Ол бейберекетсіздікте ме, әлде реттелген бе? Заңдылық пен жағдай, тұрақтылық пен өзгерістер әлемде қандай рөлге ие? Тыныштық пен қозғалыс, даму, прогресс деген не? Прогресс критериилерін анықтауға бола ма? Ақиқат деген не, оны жалғаннан қалай айыруға болады? Ар, намыс, парыз, жауапкершілік, жақсылық пен жамандықты, әсемдікті қалай түсінеміз? Адам өмірінің мәні неде, тарихтың мақсаты бар ма? Құдай, сенім, үміт, мхаббат сөздері қандай мағына береді?
Бұрынғы, «мәңгілік» сұрақтарға бүгінде жаңа, маңызды және қиын сұрақтар қосылып жатыр. Осы сұрақтар туралы ойлану адамның өзін анықтау, жалпы бағдар ұстай білу қажеттілігінен туған. Осы себепті адамдарда философиямен бұрыннан бергі таныстық бардай сезіледі.
Философияның «теориялық әлеміне» кіре отырып, оны игере отырып адам өзінің бұрыннан қалыптасқан түсініктерінен, бұрын ойлаған, көрген нәрселерінен итеріледі. Философияны меңгеру стихиялық түрде қалыптасқан көзқарастарды салыстыра отырып тексеруге, оларға кемелденген сипат беруге көмектеседі.
Философияның қажеттілігі әр мамандық иесі үшін екі тұрғыдан анықталады: біріншіден – ол өз мамандығында жақсы бағдар ұстай білу үшін қажет болса, ең бастысы – өмірді толықтай және барлық қиындықтарын қабылдай отырып түсіну үшін қажет. Адам өзінің өмірінің мәні мен мақсаттарын ұғына білуі керек: біз әр нәрсені не үшін істейміз, неге ұмтыламыз, ол адамдарға не береді, өзімізді күйреуге, терең күйзеліске алып келмей ме. Адамның өмір сүруі мен әрекет етуіне негіз болатын оның әлем және адам туралы жалпы түсініктері дүниеге көзқарасты білдіреді.
Ол өте кең құбылыс, адам өмірінің, тәжірибесінің және мәдениетінің әр түрлі салаларында қалыптасады. Дүниеге көзқарасқа жататын рухани білімге философияны да жатқызады. Ендеше «философия деген не?» сұрағына жауап беру үшін, біз ең алдымен дүниеге көзқарастың не екенін анықтап алуымыз қажет.
- Дүниеге көзқарас түсінігі және құрылымы.
Дүниеге көзқарас дегеніміз қоршаған орта, бүкіл әлем, тұтас дүние, ондағы адамның орны, тіршіліктің мән-мағынасы туралы көзқарастардың, пікрілер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы. Дүниеге көзқарас сезімнен, нанымнан, танымнан тұрады. Оның құрамына білім, сенімдер мен нанымдар, құндылықтар мен ережелер, эмоционалды-еріктік компоненттер кіреді. [1, 6 бет]
Дүниеге көзқарас барлық компоненттерінің бірлігі мен тұтастығы тән күрделі рухани құбылысты білдіреді. Дүниеге көзқарастың құрылымын құрайтын элементтерге жалпыланған білім құрайды.
Жалпыланған білім – дүниеге көзқарастың негізгі ақпараттық базасы болып табылады. Қай халықтың білімі көп болса, солардың дүниеге көзқарасы нақты дәлелдемелерге ие болады. Дүниеге көзқарасқа барлық білім емес, тек адам үшін өмілік маңызы барлары, әр тарихи кезеңдегі адам мен әлем арасындағы қарым-қатынастың мәнін тәжірибелік және теориялық тұрғыдан ашатын білім ғана жатады.
Нанымдар. Бұл дүниеге көзқарас білімдерін қабылдайтын не керісінше шеттетін руханилықтың ішкі әлеуметтік-психологиялық элементтері. Нанымдар – тек интеллектуалдыө позиция ғана емес, ол эмоционалды күй, тұрақты психологиялық үстаным және өз қағидаларының, идеяларының және көзқарастарының әділеттілігіне деген сенімділік.
Құндылықтар. Белгілі бір қоғамның мәдениеті, адамдардың мүдделері мен қажеттіліктеріне негізделетін, қоршаған ортаның құбылыстарына бағытталған оң не теріс қарым қатынас. Адам оларды өмір үрдісінде игереді. Мәні мен мағынасы жағынан құндылықтар білімнен айырмашылық жасайды. Білімге – ақиқатқа ұмтылу тән, ал құндылықтар адамның ұмтылыстары, қажеттіліктері және мүдделеріне сәйкес барлық қоршаған әлемге деген ерекше қарым-қатынасын көздейді.
Идеалдар. Бұл шындықтың мақсатты бейнеленуінің көзқарастық формасы, кемелдіктің ойдағы ұлгісі, соңғы мақсат ретінде ұмтылуға тиісті норма. Идеалдардың маңызды ерекшелігі олардың шынайылықты басып оза бейнелеуінде. Қоғамдық идел субъектінің объектіге және өзіне қатысты тек мақсатты қызметін ғана емес, бағалау қызметін де атқарады. Дүниеге көзқарастық құндылықтар – субъектінің өзінің барлық қызмет аясындағы өмірлік бағдарын анықтайтын, өмір мен мәдениеттің ең жоғарғы құндылықтары.
Сенімдер. Бұл қоғамдық өмірдің әлеуметтік ақпараттарын, нормаларын, құндылықтары мен идеалдарын қабылдау формасы мен әдісі. Өзіндік тәжірибелік және танымдық тәжірибенің нәтижесі болмағанына қарамастан, олар айқын факті немесе объективті шынайылықтың сипаттамасы болып: алдыңғы ұрпақтың тәжірибесін игеру, болашаққа қатысты үміттер мен ниеттерді қабылдау құралы ретінде қабылданады.
Іс-әрекет қағидалары. Олар дүниеге көзқарастың нормативті-реттеуші компоненті болып табылады, әлеуметтік субъектінің объектіге және өзіне деген саналы, тәжірибелік және теориялық қатынасын анықтайды.
Өмірлік нормалар. Бұл тарихи түрде қалыптасқан және белгілі бір жүріс-тұрыс ережесі ретінде анықталған іс-әрекет стандарттары мен үлгілеріғ оларды жеке адамның не адамдар тобының орындауы жеке қызметтің қоғамдық талаптарға бағынуының қажетті шарты болып табылады. [2, 10 б.]
Сонымен дүниеге көзқарас адамзат санасының, дүиетанымының қажетті бөлігі. Білім мен сенімнің, ой мен сезімнің, көңіл-күй мен мақсат-мүдденің, үміт пен ниеттің, т.б. түрлі жақтарының бірі болып табылатын дүниеге көзқарас адамдардың дүние және өзі туралы біртұтас ұғымдардың жиынтығы деуге болады. Дүниеге көзқарастың өзегі білім болғандықтан, білім мазмұнының ақиқаттығына, тереңдігіне, дәлелдігі мен жүйелілігіне қарай ол күнделікті-практикалық және теорилық болып бөлінеді. Күнделікті-практикалық дүниеге көзқарас біркелкі емес, өйткені оның иесі болып табылатын адамдардың білімі, ақыл-ойы мен рухани мәдениеті, ұлттық дәстүрлері мен діни сенімдері жағынан алуан түрлі. Күнделікті-практикалық дүниеге көзқарас құрамына сананың қарапайым формаларынан бастап, ғалымдардың, өнер иелері мен саяси қайраткерлердің, т.б. озат ой-пікірлері болады. Мұндай көзқараста қателесу, адасушылық пікірлер де бар. Өйткені тұрмыстық көзқарастың формалары стихиялық сипатта қалыптасқан, мазмұны терең ойластырылмаған, жан-жақты талданбаған және дәлелденбеген. Ал дүниеге көзқарастың теориялық деңгейі арнайы сынақтан өткен, ғылыми негізделіп, дәлелденген болып табылады. Философия және ғылым көзқарастың осындай (теориялық) деңгейіне жатады, өйткені философиялық көзқарас жалпы теориялық білімдерді ғана бейнелендіреді. Теориялық көзқарастың ерекшеліктері өзіне ғана тән өзгеше тілі бар (категориялық аппарат), жоғары және қатаң деңгейле абстракциялану. Бұл деігейде адамды және әлемді зерттеудің арнайы әдістері пайда болады, объективті және субъективті нақтылықтың қалпы, моделі құрылады да, адам өмірінде үлгі болатын көзқарастар қалыптасады. Мәселе шешу тұлғаның көзқарасына қоғамда қалыптасқан ой-пікірлер, принциптер, әдептілік нормалары, құндылықтар табиғаты және т.б. әсерін тигізетіні көпшілікке белгілі. [1, 6 бет]
Дүниеге көзқарас қызметінің алуан түрлілігін түсіну үшін оның құрылымының тағы бір нұсқасын келтіруге болады. Бұл көпқызметтіліктің негізінде адамға тән физиологиялық-психологиялық механизмдер мен әлемді тану және бағдарлау құралдары жатыр. Әңгіме адамның рухани әлемінің сезім, ой, ерік және олардың өзара әрекеттестігі сияқты элементтері туралы. Осыған байланысты, дүниеге көзқарас құрылымында: а) дүниені сезу немесе дүниеге көзқарастың эмоциялық-психологиялық деңгейі; ә) дүниені қабылдау не көрнекі бейнелерді қолдану арқылы әдем туралы танымдық түсініктерді қалыптастыру тәжірибесі; б) дүниені түсіну не танымдық-интеллектуалдық деңгей бөліп көрсетіледі. Адамдардың табиғат пен әлеуметтік шынайылық туралы білімдерінің синтезі әлемнің жалпы бейнесін, жаратылыстану ғылымдарының жиынтығы ретінде әлемнің табиғи-ғылыми бейнесін, ал қоғамдық ғылымдар жиынтығы ретінде – шынайылылықтың әлеуметтік-тарихи картасын қалыптастырады. Әлемнің жалпы бейнесін жасау білімнің барлық салаларының міндеті болып табылады.
Осылайша, дүниеге көзқарас – білім мен құндылықтардың, сана мен сезімдердің, интеллект пен әрекеттердің, критикалық күдік пен саналық сенімділіктің өзіндік тұтастығы болып табылады. Аталған элементтердің жалпы қызмет етуі адамды тәжірибелік әрекеттерге, белгілі бір өмір және ойлау салтына итермелейтін рухани әлемінің жүйесін жасайды. Дүниеге көзқарастың қызмет етуі:
- адамның танымдық-бейімделу қызметінің тиімділігін қамтамасыз етуі;
- әлеуметтік-тәжірибелік қызметінің рухани оятушысы болуы қажет.
Осыған байланысты дүниеге көзқарас екі өзара байланысты қызметі атқарады: танымдық-бейімдеушілік және әлеуметтік-тәжірибелік. [2, 12 б.]
- Дүниеге көзқарас формалары және түрлері.
Дүниге көзқарас адамның әр түрлі танымдық қабілеттеріне байланысты қалыптасуы мүмкін, яғни олар әдістемелік сипаттарына қарай айырмашылық жасайды, соған сәйкес бірнеше дүниеге көзқарастық формаларды бөліп көрсетуге болады.
Олардың алғашқысы сезімдік-бейнелік дүниеге көзқарас. Ол күнделікті тұрмыстық түсініктерге негізделеді, стихиялық түрде қалыптасады.
Эстетикалық дүниеге көзқарас – қоршаған әлемді әсемдік тұрғысынан қабылдаумен байланысты. Мұндай танымдық қабілетке көбінесе шығармашылық тұрғыда дамыған тұлғалар, суретшілер, ақындар, композиторлар, жазушылар және т.б. тән.
Рационалды немесе рационализацияланған дүниеге көзқарас (абстрактілі-логикалық, философиялық және ғылыми) – синтезделетін ғылыми білімдерді жинақтау негізінде қалыптасады.
Үйлесімді даму үстіндегі тұлғалар үшін аталған дүниеге көзқарас формалары өзара бірдей дамуы тиіс: адамның сезімі дамымаса не санасы жансызданған болса, жаман.
Дүниеге көзқарас жалпы алғанда жалпы адамдық құбылыс болып табылады, яғни ол қалыпты жағдайдағы барлық адамдарға тән. Дәл осы дүниеге көзқарастың жалпыға бірдей сипаты оның алуан түрлілігін анықтайды, себебі адамдар әлемді және ондағы өздерін әр түрлі елестететін, елестетеді де. Дүниеге көзқарастың негізгі түрлерін тізіп айтып шығу үшін өте көп уақыт қажет, сондықтан оны классификациялау қажеттілігі туындайды.
Дүниеге көзқарасты классификациялаудың бірнеше критерилері бар. Ортақтылық критериі бойынша жеке, топтық (кәсіби, ұлттық, класстық), жалпы адамзаттық және т.б. сияқты дүниеге көзқарастың түрлерін бөліп көрсетуге болады. Тарихи даму дәрежесіне қарай қазіргі заманғы, орта ғасырлық және антикалық дүниеге көзқарасты атауға болады.
2.1. Мифологиялық көзқарас.
Тарихи дүниеге деген көзқарастың тұрпайы түрі алғашқы қауымдық қоғамның шеңберінде Дүниеге келеді. Оны біз мифология дейміз (mithos – грек сөзі, баян, аңыз, logos – грек сөзі, ілім деген мағына береді). [3, 3 б.]
Миф – бұл адамзаттың рухани мәдениетінің ең көне формасы, дүние, табиғат және адам жайында біртұтас түсінік болып табылады, өйткені онда сыртқы дүние мен адам, ой мен сезім, білім мен көркем бейне, зат пен идея, объективтік және субъективтік дүниелер арасында айқын шекара болмайды. [1, 6 б.]
Миф – табиғат, қоғам және адам жөніндегі алғашқы тұрпайы фантастикалық түсініктер (рhantasia- грек сөзі, қиял, елес). Алғашқы қауымдық қоғамдағы әлеуметтік дамудың тым төмендігі, адамның табиғаттың әртүрлі күштеріне қарсы тұра алмауы, сонымен қатар өзінің өмірге деген қажеттіктерін өтеу жолындағы сол табиғат құбылыстарын сезіну және тусіну іңкәрі – мифтердің Дүниеге келуінің қайнар көзі болып табылады.
Әрбір халық өзінің дүниеге келу жолында әртүрлі мифтерді ойлап шығарды. Дүниенің пайда болуы мен тәртібі, жақсылық пен жамандық, көркемдік пен түрсіздік, адам өмірінің мәні мен құндылығы т.с.с. сұрақтардың жауаптары халықтар аңыздарында әртүрлі дәрежеде берілген. Ол жағалай коршаған табиғаттың ерекшелігіне және соған сәйкес қалыптасқан халық тіліне байланысты болса керек.
Бірақ тереңірек қарасақ, әртүрлі халықтардың дүниеге қойған сұрақтары, ізденістерінің бір-біріне ұқсас жақтарын да көруге болады. Олар: Дүние қалай пайда болды? Кім адамды тудырды? Адам неге өледі? Адамдардың сөйлейтін тілдері неге әртүрлі? Аспан мен жер неге бір-бірінен бөлінген? т.с.с.
Әрине, бұл сұрақтарға берілген жауаптар бүгінгі адамдарды қанағаттандырмайды, оған ол тұрпайы болып көрінеді, өйткені мифтерде табиғаттың құбылыстары сиқырлы күштер арқылы түсіндіріледі. Мифтер – адамзаттың «балалық тарихындағы» туындылары. Сол кездегі адамдар мифтердегі айтылатын сиқырлы күштерге өзінің ықпалын тигізе алатынына кәміл сенді. Сонымен олар жағалай қоршаған ортаны, табиғаттың зор күштерін қиялдық жолмен түсінуге және игеруге тырысты..
Жалпылай келе, әртүрлі халықтардың мифтерін белгілі бір топтарға бөлуге болады. Мифтердің ең үлкен бөлігінін бірі космогониялық (kosmos – грек сөзі, әлем, genesis- грек сөзі, дүниеге келу, пайда болу) аңыздар. Оларда көбінесе Дүниенін алғашқы жағдайы хаос (сһаоs – грек сөзі, шексіз шашылған бытыраңқы дүние) арқылы көрсетіледі. Сиқырлы құдіретті күштің іс-әрекеті арқылы хаос жер мен көкке бөлініп, Дүниеге тәртіп келіп, әртүрлі табиғаттың құбылыстары дүниеге келеді.
Дүниеге деген жалған көзқарас ретінде мифтің қандай ерекшеліктерін атап өтуге болады?
Біріншіден, миф алғашқы пайда болған қоғамдық сананың формасы ретінде өзінің ішінде болашақта дүниеге келетін өнер, дін, саясат, мораль сияқты құбылыстардың элементтерін бойында сақтайды. Сондықтан мифті ғалымдар коғамдық сананың синкретикалық түрі деп есептейді (synkretismos- грек сөзі, қосылған, араласқан, бөлінбеген деген мағына береді).
Екінші ерекшелігі-мифтегі адам мен табиғаттың бірлігі, жағалай қоршаған ортаны антропоморфизациялау, адамның өзіндік мәндік қасиеттерін бүкіл табиғатқа таратуы, табиғаттың құбылыстары мен заттарын олардың адам сияқты жаны, ойы, сезімі, іңкәрі бар деп түсінуі. Мысалы, жерге нәр беретін аспаннан жауған нөсердің мифте Құдайлардың жыныс қатынасынан шығатыны жөніндегі қияли ойлары. [3, 4 б.]
Үшіншіден, мифте әлі ғылыми ұғымдар жоқ, онда қоршаған орта, әлеуметтік қатынастар көркем сөз арқылы бейнеленеді.
Әлемнің пайда болуы жөнінде кейбір Шығыс халықтарының аңыздарында антропоцентрлік көзқарас та кездеседі (antropopos- грек сөзі, адам, sentrum – латын сөзі, орта, әртүрлі катынастардьң бір жүйеге қосылатын нүктесі). Бұл мифтер: «Дүниеден бұрын алғашқы еңгезердей адам болған, ал ол өлген кезде оның денесінен Дүние жаратылады», – деген пікір айтады.
Көне заманда күн мен ай, аспан мен жұлдыздар жөніндегі аңыздар адамдардың өмірінде кең орын алған. Күннің сәулесінің жер бетіндегі тіршіліктің өміріне тигізетін шешуші рөлі сол заманда-ақ анықталып, Күн Құдайы негізгі табынатын кұдайлардың біріне айналған. Сонау көне заманда пайда болған дөңгелек күнге ұқсатылып жасалған. Мысалы, біздің ертедегі бабаларымыз аспанға (тәңір, қытайша – тян) табынып: «Жер мен тіршілікті, адамды жаратқан сол аспан Құдайы», – деп есептеген.
Жағалай қоршаған ортадағы өзгерістер, кайталау үрдістері, жыл маусымдарының, күн мен түннің ауысып отыруы, жер сілкіну, дауыл, топан су, т.с.с кұбылыстар көне мифтерде жұлдыздар мен планеталардың орналасуымен, солардың ықпалымен түсіндірілді. Аспандағы жұлдыздардан тұратын фигуралар жердегі ахуалды, болашақта болатын оқиғаларды анықтайды, деп есептелді. Бүгінгі астрологиялық болжамдар (astron – грек сөзі, жұлдыз) сол көне замандағы пайда болған мифтерге сүйенеді.
Көп халықтардың мифтерінде ерекше орынды әйел Құдай алады (қазақтың Ұмайы, гректердің Деметрасы, т.с.с). Әйел Құдай -құнарлықтың, жер бетіндегі тіршіліктің әміршісі. Ол — аңшыларға сәттілік әкелетін, жер мен мал шаруашылығында мол өнім тудыртатын Құдай.
Әлемдегі Құдайлар мен адамдардың қарым-қатынастарына арналған мифтердің де орны бөлек. Ертедегі халықтардың мифтерінде әрбір табиғат құбылысын тудыратын өз Құдайлары болды. Мысалы, үнді халқы өз мифологиясында 3000-нан аса Құдайлардың бейнесін жасады. Құдайлар грек мифологиясында да өте көп.
Біріншіден, Құдайлар мәңгілік жандар, ал адам болса уақытша Дүниеге келеді. Өйткен себебі – Құдайлар алғашқы мәңгілік табиғат заттарынан жаратылған, ал адам болса ол — бір мифтерде Құдайлардың саздан жаратқан пендесі, екіншілерде Құдайдың сөзінен пайда болған. Бірақ, дегенмен кайсыбір миф адамға егер сол адам өзінің ізгі өмірімен, тазалығымен құдайлардың мейірімін туғызса кішкентай да болса мәнгілік өмір сүру мүмкіншілігін қалдырады.
Екіншіден, аспандағы Құдайлардың өмірі жердегі адамдардың өміріне өте ұқсас. Құдайлар да адамдар сиякты күледі, жылайды, қуанады, өкінеді, ғашық болады, т.с.с. Оны біз мифтегі социоморфизациялаудың нәтижесі деп түсінуіміз керек (societas- лат. сөзі, қоғам, morphe – грек сөзі, форма, түр). [3, 6 б.]
Әрине, мифтердің пілдей бөлігі – батырлар хиқаялары (Қобыланды, Шора, Алпамыс, т.с.с.). Батырлар – бұрынғы заманда өмір сүрген бабалар, олар ездерінің өжеттігімен, зор күш-қуатымен ерекше бейнеленеді. Олар өздерінің ғажап істерімен халыққа жасаған ізгі жақсылықтары арқылы адамдарды неше түрлі қиындықтардан аман-есен алып шығып, бақытты өмірге жетелейді.
Мифологиядағы тағы бір ерекшелік – ол адамның жан дүниесін, сезімдерін ерекше Құдайдың іс-әрекетінен шығаруы. Бұл сонау көне заманда пайда бола бастаған діннің, адамның өз ішкі рухани өміріне үңіліп, таным жолына қоя бастағанының кепілі болып табылады. Мысалы, грек мифологиясындағы кейіпкерлер ғашық сезіміне шомылса, ал Афродита: «Ғашықтық – Құдайдын ісі», – деп түсінеді. Егер еске түсіру Құдайы – Мнемосина көмек берсе, адам есіне өткен оқиғаларды түсіреді, егер Муза Құдайлары көмектессе, онда адамға шабыт бітіп, ол өнерде шығармашылық туындыларын жасайды.
Сонымен мифология, қай халық болмасын, оның мәдениетінің түп нұсқасы ретінде бүгінгі заманға дейін сақталып, қазіргі жазушылар мен күйшілердің, мүсіншілер мен өлеңшілердің шабыт қиялын оятып, шығармашылығына зор әсерін тигізеді. Және әр заманның өкілдері мифтегі мазмұнға өз уақытына сәйкес баға беріп, осы уақытқа шейін ашылмаған сыр іздейді. Мысалы, Прометей жөніндегі мифті алсақ, ол Зевсті алдап, адамдарға от әкеліп, онын қалай пайдалану керектігін түсіндіріп, әртүрлі қол-өнерге үйретті. Өз еркіне көнбегені үшін Зевс оны Колхидадағы биік таудың тасына шынжырлап тастады. Күндіз үлкен бүркіт келіп, оның бауырын шұқып жейді, ал түнде оның бауыры бұрынғы қалпына келіп үлгіреді, келесі күні бүркіт тағы да ұшып келеді… Тарихтағы Ренессанс дәуірінен бастап осы уақытқа шейін Прометей кейпі өнер адамдарының, философия, әдебиет қайраткерлерінің шығармаларында әртүрлі ойларды туғызып отыр (renaissance – француз сөзі, қайта туу). Солардың басымы Прометейді адамды сүюдің, риясыздықтың, ізгіліктің, ержүректіктің нышаны десе, соңғы кездегі адамзаттың экологиялық дағдарысқа келіп тірелуі, рухани азғындауы Прометейдің кейпіне кейбіреулердің керісінше қарап, оны Құдайдың көрсеткен алғашқы жолынан тайдырушы, тәкаппарлықтың белгісі деп түсінуде.
Келесі гректің Сизиф жөніндегі мифін алсақ, (Sisyphus–латын сөзі, адамның аты), онда оған берілген Құдайдың жазасы: үлкен тасты домалатып, таудың басына шығарып орнату керек. Бірақ ол тас таудың басында орнықпай төменге қарай домалап кетеді. Ал Сизиф болса тағы да төменге түсіп, оны жоғарыға итеруге тиіс… Бірақ XX ғасырда өмір сүрген француз ойшысы А.Камю, бұл гректің мифінен адамның Құдайдың өзіне парапарлығын байқаған. Күнбе-күн үлкен тасты таудың басына шығарып, қайта-қайта төменге домалаған тасқа бара жатқан шағында ол көкке көз жіберіп, Құдайдың әділетсіз жазасына қанша қиналса да, өзінің көнбегенін көрсетеді…
Бүгінгі өмірде ғылым мен техниканың, гуманитарлық пәндердің дамуына қарамастан (humanitas – латын сөзі, адамгершілік, адамзат), мифтерге сену, олардың жаңа түрлерін тудыру осы уақытқа шейін жалғасып келе жатыр. Мысалы, адамдардың ғарыштағы басқа саналы пенделерге кездесуге деген бітпес іңкәрі неше түрлі аспаннан ұшып келген тарелкалар жөнінде, ондағы жандардың адамға ұқсас екені, жер қызының ғарыштан келген жігітке ғашық болғаны жөніндегі мифтерді атап өтуге болады. Сонымен бүгінгі таңда, сонау мыңдаған жылдар өткен замандағы сияқты, қазіргі мифтің мазмұнынан біз жоғарыда көрсетілген антропоморфизациялауды байқаймыз.
Әсіресе қазіргі замандағы әлеуметтік-экономикалық қиындықтар, адамның рухани өмірінің өзегін құрайтын құндылықтардың күрт өзгеруі қоғам өмірі жөнінде, билік басында отырған адамдар, олардың отбасылары, өмір салты жөнінде неше түрлі мифтерді тудырып отыр. Әрине, оларды тудыратын – халық, бұл мифтерде адамдардың жақсы өмірге деген іңкәрі, өмірдегі болып жатқан көп әділетсіздіктерді қабылдамауы байқалады. [3, 6 б.]
2.2. Діни көзқарас.
Уақыт өте келе мифологияның шеңберінен дін бөлініп шықты, сонымен қоғамға дүниеге деген көзқарас, дүние сезімінің жаңа түрі келді. Дін де мифологияға ұқсас синкретикалық табиғатымен, сонымен қатар Дүниені фантастикалық бейнелеуімен ерекшеленеді.
Дүниеге діни көзқарастың ерекшелігі – тылсым күшке, яғни Құдайға деген сенім болып табылады. Дін – рухани мәдениеттің бөлігі, ең тұжырымды түрде Құдай мен адамның арақатынасы, адамның танымынан тыс күштерді мойындауы және соған илануы деп анықтауға болады. [1, 7 б.]
Сонымен қатар бұл кұбылыстардың негізгі айырмашылықтары: мифте шынайы өмір мен қиял бір-бірімен араласып жатса, дінде «бұл Дүние» мен «о Дүние» бір-бірінен анағұрлым алшақ жатыр. Өйткені егер бұл Дүниедегінің бәрі де өтпелі, кемшілікті, өз-өзіне жеткіліксіз болатын болса, о Дүние – мәңгі, әсем, бақытты, жетілген т.с.с.
Дінде ең құдіретті жасампаз –Құдай- табиғаттан жоғары және бөлек тұр. Оны ғылыми жолмен танып-білу мүмкін емес, ол адамға аян арқылы беріледі де, адамның жан дүниесінде терең сенім сезімін туғызады.
Сенім дегеніміз – белгілі бір қоғамдағы уағыздалатын пікірлерге, нәрселерге берілу, олардың шындығын тексеру, я болмаса дәлелдеуді қажет етпеу. Осы тұрғыдан алғанда сенімді екіге бөлуге болады. Олардың бірі -ғылыми сенімдік. Оған қазіргі адамдардың ғылым мен техниканың жетістіктеріне, олардың болашақта адамзат өмірін түбегейлі өзгертетіне сену. Оны философияда сциентизм ия болмаса технократизм дейді (scientiа – латын сөзі, білім, ғылым, teсhnе – грек сөзі, өнер, жасай білу, шеберлік, сrаtоs – грек сөзі, билік). [3, 7 б.]
Сенімнің екінші түріне адамзаттың күнделікті тәжірибесінен, я болмаса ғылыми деректерден шықпайтын, тіпті оған қайшы келетін қиялдарға нандыру және соларды адамның өз-өзіне нандыруы жатады. Міне, осы соңғы сенімдік түрі қайсыбір діннің негізін құрайды.
Діннің негізінде Құдайдың өз еркімен адамдарға пайғамбарлар арқылы берген белгілі бір тұжырымдары жатады. Олар адамдардың іс-әрекетін, жүріс-тұрысын, ойлау өрісін анықтайтын абсолютті қағидалар (absolutus- латын сөзі, шектелмеген, сөзсіз).
Мұндай қағидалардың жиынтығы діни көне құжаттарды құрайды. Оларға Құран, тәурат, Талмуд, Інжіл т.с.с. киелі кітаптарды жатқызуға болады. Бұл кітаптарда Құдайдың құдіретті күшін көрсететін неше түрлі табиғат заңдылықтарына бағынбайтын, оларды бұза алатын ғажайып оқиғалар жазылған. Солардың ішіндегі ең ғажабы – адамның рухының, жан дүниесінің өлместігі.
Құдайдың құдіретті күшін мойындай отырып, қайсыбір дін берген өмір сүру нормаларын әрқашанда коғамдағы адамдардың толық орындамай, бұзып отыратынын көрсетеді. Діннің заңдарын бұзған адам күнәға батады, бірақ ол өзінің ізгі істерімен болашақта Құдайдың кешіріміне жете алады.
Діни сенімнің қайнар көзі – адамның дүниені сезімдік-құндылық тұрғыдан игеруінде, ал Дүниеге деген ақыл-ой, парасат арқылы келген көзқарастарға дін қарсы келеді.
Ғасырлар бойы жиналып келе жатқан ғылыми деректер жағалай ортадағы білім мен ақыл-ойдың негізіндегі жасалған күрделі өзгерістер діннің өрісін тарылтып, оның ғылымға жақын түрлерін тудырады. Негізінен, біз оларды пантеизм және деизм дейміз(pan-грек сөзі, бәрі, theos- құдай,deus- латын сөзі, құдай).
Пантеизм дегеніміз Құдайды табиғаттың ішінде еріту, табиғаттың өзін Құдай ретінде түсіну. Мұндай Құдайға деген көзқарастың шеңберінде «табиғатты жарату» мәселесі құр босқа қалып қояды.
Деизмді алатын болсақ, онда Құдай мойындалғанмен, оның рөлі тек Дүниені өзінің құдіретті күші аркылы жаратумен танылады. Жаратылған Дүние әрі қарай өзіне тән ішкі заңдылықтары арқылы өмір сүре береді, оның болашақ дамуына Құдай кіріспейді.
Діннің дүниеге келуінен бастап, оның негізгі қағидаларына күмәнданған атеистік көзқарастар да туды (аthos – құдайсыз, құдайға қарсы, грек сөзі). Бүгінгі заманда Дүниеге деген атеистік көзқарас ұстаған адамдардың саны да аз емес.
Діннің бүгінгі адамзатқа аса тартымды жағы ол тек қана жағалай ортаны түсіну емес (ғылымның жетістіктері бұл қажеттікті анағұрлым жақсы орындайды), ол оның адамзаттың рухани тәрбиешісі, адамдардың бір-бірімен байланыстары, карым-қатынастарын ретке келтіруші қызметі. Яғни дін қоғамдағы мораль саласын өзіне тартып, бойына сіңіріп, өзінің жүйесінің ажырамас бір бөлігіне айналдырып, оның қағидаларын өз мүддесіне жаратады (mores – латын сөзі, әдет-ғұрып). Сонымен қайсыбір дін мыңдаған жылдар бойы қоғам өмірінде қалыптасқан жалпы адамгершілік нормаларды (norma – латын сөзі, басшылықтың бастамы, тәртіп, нұсқа) діни моральдық қағидаларға айналдырады. Моральдық борыш, жауапкершілік, тиістілік дінде Құдай алдындағы адамның борышы, парызына айналады. Адамның жүрегіндегі сүйіспеншілік сезімі нақтылы қоршаған адамдардан гөрі, Құдайға деген сүйіспеншілікке айналады. Осының арқасында моральдық құндылықтар Құдайға сенудің негізінде адамның жүрегіне, жан дүниесіне тезірек кіріп, оның жүріс-тұрысына зор әсерін тигізеді. Атеистік бағыт ұстаған адамға қоғамдағы моральдық нормаларды өзінің рухани өміріне кіргізу үшін олардың мазмұнын талдап, оған керек пе, жоқ па, соны өзінің білімі, парасаты арқылы саналы, дәлелденген сенімге айналдыруы керек. Ал бұл жол — өте киын жол.
Сонымен қатар діннің ішінде жалпы адамзаттық кұндылықтардан басқа, соларға қайшы келетін нормалар да болуы мүмкін. Мысалы, Иса пайғамбардың: «Мен сендерге бейбіт емес, қылыш әкелдім», – деген қағидасы бар. Ал ислам дініндегі «жихад», «газауат» деген нормалар дінге сенбегендерге қарсы күреске шақырады. Адамзат тарихында талай діни соғыстар болып өтті. Қазіргі Балқан елдеріндегі, Израиль мен Ирактағы кақтығыстардың негізінде де діни, этникалық қайшылықтар жатыр.
Құдайдың құдіретті күшіне сенушілік ертелі-кеш соған табынуға әкеліп соғады. Дінге табынушылықтың негізінде әртүрлі діни мекемелер мен ұйымдар пайда болады (шіркеу, мешіт, синагога және т.б.).
Діннің пайда болып даму жолында біршама себептер бар.
Біріншіден, дін мифологиялық санаға қарағанда, адамның абстрактылық ойлау қабілетінің анағұрлым биік дәрежеде дамуын талап етеді (о дүние, мәңгілік, шексіздік, әсемдік, ізгілік және т.б. ұғымдардың пайда болуы).
Екіншіден, адамның реалдық Дүниедегі, әсіресе қоғам өміріндегі себептік-салдарлық, қажеттік және кездейсоқтык т.с.с. байланыстар мен қатынастарды сезініп, соларды түсінуге деген өшпес іңкәрі. Бірақ олардың мәнін дұрыс түсіне алмағаннан кейін, адамдар табиғаттағы заңдылықтарды неше түрлі құдіретті күштерге теңеп, соларға табыну арқылы оларды адамға керек бағытта өзгертуге ықпал жасауға болатынына сенді.
Үшіншіден, адамның әлеуметтік өмірдегі зардап шегуі, езілуі, зорлық-зомбылықтың жақсылық пен ізгілікке қарағанда басымдылығы оның көкейінде бұл Дүниедегі өзінің өміріне қанағаттанбай, әрдайым шынайы құндылықтарды армандап, оның әлемін о Дүниемен теңеуге әкеліп соқты.
Төртіншіден, адамның өз өмірінің уақытшалығы, әрдайым оның өлместікке деген қиялын оятып, оның мәңгілік, кемеліне келген бақытты Дүние болуы керек деген ойын туғызды.
Басқа қоғамдағы сан алуан құбылыстар сияқты дін де тарихи өзгерістерге түсіп, өзінің әртүрлі бағыттарын тудырды. Бүгінгі таңда жер бетінде үш негізгі дүниежүзілік діндер бар. Христиан дініндегі негізгі идея – эсхатология (еsсһаtоs – соңғы, грек сөзі, lоgоs – ілім) тарихтьң, Дүниенің соңында Мессияның (құтқарушы) екінші келуі, тірі және өлген адамдарды таразыға салып, біреулерін тозаққа, екіншілерін мәңгі жұмаққа аттандыру. Христиан дінінің негізгі қағидасы – сүйіспеншілік және оны уағыздауда осы дін өте биік яғни, жай адамның мүмкіншілігінің шеңберінен шығып кететін дәрежеге дейін көтеріледі (өздеріңнің жауларыңды да сүйіңдер!).
Ислам діні де осы Дүниені жаратқан бір Құдайды – Алланы, оның құдіретті күшін мойындайды. Бұл діннің негізгі ерекшелігі Құрандағы жазылған қағидалар адам өмірінің барлық жағын үйлесімді түрде ретке келтіріп отыруға тиіс. Сондықтан Ислам діні қоғамның мемлекеттік істеріне, саясатқа белсенді ықпал жасауға тырысады (Ауғанстан, Пәкістан, Иран). Ислам діні басым елдерде, шариғаттың негізінде өмір сүретін исламдык құкықтық мемлекет орнату идеясы көптеген адамдардың мақсатына айналуда.
Ислам дінінің негізгі қағидасы – мейірімділік, қайыршыға, кемтар адамдарға кол ұшын беру (садақа), зекет төлеу (адамның өз еркімен әлеуметтік салаға кемінде жылдық табысының 2 пайызын беріп отыруы), т.с.с. міндеттері бар. Бұлардың бәрі де ислам дінінің әлеуметтік-демократиялық жақтарының үлкен ықпалын көрсетеді.
Үшінші дүниежүзілік дін – Буддизм. Бұл діннің негізгі ерекшелігі – оның этикалық-практикалык бағыттануы (еtһоs – грек сөзі, әдет-ғұрып, ргасtісоs – грек сөзі, белсенділік, іскерлік). Бұл өмірде (бейнеленген болмыс) адам зардап шегеді. Оның себебі адамның өмірге деген құштарлығында, оның қызығына тоймауында. Ал зардаптан құтылу үшін адам бұл бейнеленген болмыстан бас тартуы керек. Ол үшін адам нирвана (сөну, өшу) дәрежесіне көтеріліп, бейнесіз болмысқа өтуі керек. Сонда ғана адам өмірдегі зардаптан құтыла алады. Дүниежүзілік мәдениетте мұндай өмірден бас тартуға шакыратын бірде-бір философия жоқ сияқты.
Буддизм дінінің тартымды жақтарының бірі – ахимса (зияндық жасамау) қағидасы, яғни өмір сүріп жатқан бүкіл тіршілікке тиіспеу, зорлық-зомбылық арқылы залымдыққа қарсы тұрмау, адамдар мен халықтардың арасында жеңген де, жеңілген де болмауға тиіс.
Буддизмнің бұл қағидалары бүгінгі таңдағы Дүниеден ләззат іздеген, гедонизм (gedonе – грек сөзі, рахат, ләззат) жолына түсіп, жер бетінде экологиялык дағдарыс туғызған қазіргі Батыс цивилизациясына наразылық көзбен қарайтын миллиондаған адамдардың жүрегіне жақсы ұялайды.
XX ғасырда бұрынғы Кеңес Одағының шеңберінде социалистік қоғам құру барысында жаңа ағарған дінді адамдардың жан дүниесіне кіргізу (марксизм-ленинизм) амалы, бұрынғы діндермен күресу, оларды қоғамның рухани өмірінен сырттату саясаты жүргізілді. Жалпы алғанда, марксизмді Батыс Европа ой жүйесінің логикалык соңы ретінде карауға болады. Бұл ілім бойынша адамзат болашақта жер-бетін, қоғам өмірін қайта өзгертіп, сол өзгерісті жасау барысында жаңа адам дүниеге келеді. Оған мемлекеттік басшылық, заңдар керек емес. Ол тек қана адамгершілік нормалардың шеңберінен шықпай өмір сүреді. Жаңа адам жан-жақты және ұйлесімді түрде өзінің дарындары мен қабілеттерін дамытып, өзіне керек барлық қажеттіктерін кедергісіз өтей алады.
Алайда мұндай «жердегі жұмақ» орнатуға бағышталған орасан зор ерлік және сонымен қатар қайғылы да аянышты әлеуметтік тәжірибе 70 жылдан кейін қоғамды тарихи тұйықтыкқа әкеліп тіреді. Коммунизмнен күдер үзген миллиондаған адамдар өздерінің өмірлерінің мән-мағынасын іздеу жолында бүгінгі таңда бұрынғы дүниежүзілік діндердің шеңберіне қайта оралды.
Алайда қазіргі адамзатты бірде-бір дүниежүзілік дін толығынан қанағаттандырмайды. Сондықтан, бір жағынан алғанда, қайшылықтарға толы цивилизацияға бүкіл адамзаттың басын біріктіретін бір ғана дін болуы қажет сияқты. XIX ғасырдың ортасында Иран топырағында пайда болған Бахаизм діні сол рөлді өз мойнына алып орындауға тырысуда.
Екінші жағынан, XX ғасырда болған екі дүниежүзілік соғыс, миллиондаған адамдардың қырылуы, ғылым мен техниканың жетістіктерін пайдалану жолындағы теріс салдарлар, тірі табиғаттың әлсіреуі көп адамдардың қайтадан көне табиғатқа табынатын діндерге жаңа дәрежеде қайтып оралғысы келетінін сездіртеді. [3, 12 б.]
2.3. Дүниеге философиялық көзқарас.
Философиялық көзқарас адамдардың санасында бір – бірімен тығыз байланысты да қарама – қарсы екі ұғым – «материалдық» және «идеалдық», «объект» және «субъект» деген ұғымдар қалыптасқаннан кейін пайда болды. Философиялық ойлау бұларды қарама – қарсы қарастырмай, оларды әрдайым белгілі бір қарым – қатынаста қарастырды, атап айтқанда идеяның, сананың материяға, руханилықтың болмысқа қатынасын қарастырды. Бұл философияның негізгі мәселесі деп аталады. Философтардың, жеке адамның дүниеге көзқарасы қандай болсын, ол бұл мәселеден аттап кете алмайды, өйткені олардың философиялық көзқарастарының мазмұны мен сипаты осы мәселеге қарай шешіледі. «Бүкіл философияның, әсіресе ең жаңа философияның ұлы негізгі мәселесі – ойлаудың болмысқа қатынасы жайындағы мәселе» – деп атап көрсетті Ф.Энгельс.
Философияның негізгі мәселесінің мәні шындықтың екі негізгі типінің – объективтік, материалдық және субъективтік, идеялық жақтары бар екенін және олардың қайсысы алғашқы, қайсысы кейінгі екенін мойындауда: материя санадан бұрын пайда болған ба? – деген сұраққа жауап беруде. Философиялық көзқарастың өзі де осы сұраққа жауап іздеудің барысында пайда болды.
Сананың материяға қатынасы қандай деген сұраққа жауап берулеріне қарай философтар үлкен екі топқа, екі лагерьге бөлінді, – деп жазды Ф.Энгельс. – Олардың ішінен рух табиғаттан бұрын болған дегендері, сөйтіп сайып келгенде, дүниенің жаратылуын қайткенде де мойындағандары… идеалистік лагерьді құрды. Ал енді табиғат негізгі бастам деп есептегендер материализмнің түрлі мектептеріне қосылды.
Философияның негізгі мәселесі материалдық пен руханилықтың қайсысы алғашқы деумен ғана шектелмейді. Ол сонымен қатар мтаериалдық деп нені, руханилық деп нені түсіну керек деген сұрақты да қамтиды. Осыған байланысты материализмнің ішінде де, идеализмнің ішінде де негізгі философиялық мәселені қоюына, шешуіне қарай түрліше жеке тармақтар пайда болады, Мәселен, Гегель алғашқы бастама деп адамнан тыс ойлауды («абсолюттік идеяны») түсінсе, Дж.Беркли дүниеде бардың бәрінің негізі түйсік деп санайды.
Көпетеген марксизмге дейінгі және марксистік емес кейінгі философтар сананың материяға қатынасын философияның негізгі мәселесі емес деп есептейді. Ф.Бэкон үшін, мәселен, таби,аттың дүлей күштерін игеру философияның негізгі мәселесі болып табылса, ХХ ғ. Француз философы А.Камю үшін ол негізгі мәселе – өмір сүру қажет пе әлде жоқ па? – деген мәселе болды. Марксизмге дейінгі ойшылдардың ішінде негізгі философиялық мәселенің мәні мен мазмұнын дұрыс түсінуге бәрінен де жуығырақ келгені неміс философы материалист Л.Фейербах болды. Философиянын негізгі мәселесін дұрыс тұжырымдап қоя білген және оны ғылыми тұрғыдан дәйекті түрде шешіп берген Ф.Энгельс болды. Ол бұл мәселені қоғамдық – тарихи практиканың шешуші рөлін негізге ала отырып қарастырды.
Адамның дүние туралы ой – пікірлерінің бәрі, сайып келгенде, оның негізгі философиялық мәселені қалай шешетініне байланысты болады – дүниенің мәңгілігі және құбылстардың заңдылығы бар ма, дүниені танып білудегі мақсат не және ол үшін керек, ақиқат деген не? – деген сияқты толып жатқан сұрақтардың бәрінің жауабы сол негізгі сұрақтың жауабына тәуелді.
Философияның негізгі мәселесінің қалай шешілуіне байланысты қоғам өміріндегі әлеуметтік мәселелер де өз шешімін табады. Айталық. Алғашқы қауымдық қоғамда адамдар неге ұйымшыл болды, ал қазіргі капитализм тұсында – «өзімшіл», дарашыл, адамгершілік түсініктері мүлдем басқаша? Егер, мәселен, сананы, рухты алғашқы деген идеалистердің пікірімен келіссек, онда антагонистік таптық қоғамдарда еңбекшілер ғасырлар бойы қанау мен езгіде болып келгендігінің себептерін қоғамның экономикалық – таптық құрылымынан іздемей адамдардың санасының төмендігінен, ақыл – ойының кемшіліктерінен іздеуге тура келер еді.
Осы күнгі идеалист философтардың кейбіреулері философияның негңзгң мәселесі деген мүлдем жоқ. Ол ойдан шығарылған жалған мәселе деп дәлелдеуге тырысады. Олардың кейбіреулері «руханилық» пен «материалдық» деп шек қоюдың өзі де тек шартты, тіпті, керек десе, құры бос сөз дейді. Мысалы, ағылшын философы Б.Рассельдің түсінігінше, «материя» және «рух» деген сөздермен аталатын нәрселердің бар екені шүбәлі, өйткені олар «сезімдік фактілерден» шығатын логикалық құрылымдар ғана. Алайда буржуазиялық философтардың негізгі философиялық мәселені жоққа шығармақ болған әрекеттері мүлдем қисынсыз екенін адамның ойлау, дүниетану тәжірибесі дәлелдеген үстіне дәлелдеп отыр: ойлаудың ойлау объектісінен (мәселен, физикалық денеден), түйсіктің түйсінілетін нәрседен, яғни көру, есту арқылы қабылданатын нәрседен сапалық айырмашылығын қалай жоққа шығаруға болады?
Енді бір философтар философияның негізгі мәселесі – адам өмірінің проблемалары (шешілмеген мәселелері) деп дәлелдемек болды. Әрине адамның қоғамдық өмір мәселелері бүкіл философияда, әсіресе маркстік философияда маңызды орын алатыны күмәнсіз. Бірак адам мәселесі материалистік тұрғыдан да, идеалистік тұрғыдан да түсіндірілуі мүмкін, сондықтан ол философияның негізгімәселесі бола алмайды. Философиянын негізгі мәселесі – философияның түрлі теориялық мәселелерін шешекенде басшылыққа алатын, оларға бағыт сілтейтін басты принцип болуы тиіс.
Философияның негізгі мәселесінің екі жағы бар, Бірінші жағы –дүниенің мәні, табиғаты туралы (онтологиялық) мәселе, екіншісі – дүниенің танымдылығы туралы (гносеологиялық) мәселе.
Алдымен негізігі философиялық мәселенің бірінші жағын қарастырайық: дүниенің бастапқы негізі не, материя ма, әлде идея ма, табиғат па, әлде ой – сана ма? – деген сұрақтың екі – ақ жауабы бар. Алғашқылық материя, табиғат, ал идея, ал ой – сана кейінгі, екіншілік деушілер материализм бағытын құрады, ал идея, ой – сана алғашқы, материалдық дүние, табиғат одан кейінгі, екіншілік дейтіндер идеализм бағытын құрады. Бұл екі бағыт монистік, яғни дүниенің бір ғана бастамасын мойындаушы бағыттар (материалистік монизм және идеалистік монизм) деп аталады. Логикалық дәйектілік тұрғысынан алғанда, философияның негізгі мәселесінің бірінші жағының басқаша (үшінші) шешімінің болуы мүмкін емес. Бірақ философия тарихында бұл мәселенің үшінші шешімін табуға әрекет жасаушы бағыт та болады. Дуализм деп талатын бұл бағыттың өкілдері материя алғашқы, идея да алғашқы, өйткені олар бір – бірінен тәуелсіз өмір сүретін екі бастама деп дәлелдемекші болды. Бұл бағыттың негізін салған басты өкілдері Р.Декарт (XVII ғ. француз философы, математигі) және И.Кант (XVIII ғ. неміс философы) материализм мен идеализмді ымыраластыруға әрекет жасады.
Дуализм материализм мен идеализмнен бөлек үшінші бір философиялық бағыт бола алмайды, өйткені философияның негізгі мәселесінің әлі екінші жағының шешімі бар. Ол адам дүниенің объективтік заңдарын, мәнін танып біле ала ма, әлде дүниені танып білуге болмай ма? – деген мәселе. Дүниенің танымдылығы туралы бұл гносеологиялық мәселені (сұрақты) шешуде дуализм, сайып келгенде, идеализмге бой ұрады, өйткені ол материя мен сананы бір – бірінен бөліп тастау арқылы таным теориясы мәселесінде агностицизмге, яғни дүниені танып білуге немесе толық танып білуге болмайды деген көзқарасты жақтайтын субъективтік – идеалистік тұжырымға келеді. Міне сондықтан да Ф.Энгельс философияда екі – ақ бағыт – материализм мен идеализм ғана бар, ал қалған «измдердің» бәрі, сайып келгенде, осы екеуінің жеке тармақтары ғана деп атап көрсеткен болатын.
Енді бір философтар идеализмнің жекелеген қағидаларын материализмнің қағидаларымен және керісінше ұштастыруға әрекеттенеді. Мұндай философиялық әрекет эклектизм деп аталады.
Материализм де, идеализм де дамудың ұзақ тарихи жолынан өтті. Осы даму барысында олардың көптеген тарихи түрлері және олардың арасында үздіксіз ой – пікір күресі болды. Материализм идеализммен күресте әрдайым өз тұсындағы ғылыми білімдерге, практикалық іс – әрекеттің жетістіктеріне сүйенді, ал идеализм әрдайым дінмен, шіркеумен одақтаса отырып, материализмге қарсы күресті. Қысқасы, материализм ғылыммен бірлікте, ал идеализм дінмен бірлікте өмір сүрді. [4, 12-16 б.]
Қорытынды
Дүниеге көзқарас – адамның әлемге және ондағы өз орнына, өзін қоршаған сол шынайылыққа және өзіне деген адамның қатысы туралы көзқарастардың жиынтығы.
Дүниеге көзқарас – шынайылықтың мазмұны ғана емес, оны ұғыну әдісі, сонымен қатар қызмет сипатын анықтайтын өмір қағидалары болып табылады. Әлем туралы түсініктердің сипаты белгілі бір мақсаттарды қоюға да өз ықпалын тигізеді.
Дүниеге көзқарастардың барлық түрлері белгілі бір сұрақтардың шеңберін қамти отырып, белгілі бір тұтастықты анықтайды, мысалы, рухтың материямен әрекеттесуі, адам деген не және оның әлемдегі құбылыстардың жалпы өзара байланысындағы орны қандай.
Адамзат тарихында ең алдымен мифологиялық көзқарас қалыптасқан, онда адам қоршаған ортамен селбесіп, табиғаттан да, өз тегінен де ажыратылмастай бірлікте болады. Діни көзқарастың негізі – жоғары жаратушы күшке деген сенім.
Философияның мифологиялық дәне діни дүниеге көзқарастардан айырмашылығы – өз көзқарастық қызметін шынайылыққа сыни қатынас негізінде логикалық құрылымдар фактілеріне жүгіне отырып, шынайы көзқарастарды саналы іздеу және жинау үшін логикалық және гносеологиялық категориялар мен критериилерді құра отырып жүргізуінде.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- Г.Әбдіғалиева, Ж.Қаңтарбаева. Философия тарихы: Оқулық. – Алматы: Қазақ Университеті, 2013.
- О.Г.Данильян, В.Тараненко. Философия: Учебник. – Москва: Эксмо, 2015.
- С.Қ.Мырзалы. Философия. – Алматы: «Бастау», 2008.
- Ә.Х.Тұрғынбаев. Философия. – Алматы, 2005.