Сөйлеу кемістігінің мінездемелік деңгейлері
| № | Салыстыру деңгейі | 1 деңгей | 2 деңгей | 3 деңгей |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 1 | Атауы | Сөйлеу тілінің болмауы | Жалпы сөйлеудің бастамасы | Фонетико-фонематикалық және лексико-грамматикалық кемістіктің бөлшектері |
| 2 | Сөзтізбе | 1.Екпінді(ой, ах)
2.Дыбысты еліктеу(ксс, тук, му) 3.Гуіл сөздер 4.Бағдарлаушы ым, мимика. Гуіл сөздердің көп мағыналылығы |
1.Зат есім(қиналу: дене мүшелерін, жануарлар мен киім, жиһаз т.б) сөздерді білмеуі.
2. Сын есім(бүтіндей пән атауын, формаларын, көлемін) білмейді. 3. Етістік (мағыналас сөздерді алмастырады) |
Сөз қоры қалыс, анық емес. Зат есімдер мен есімдіктер басым.
1. Зат сапасы мен белгісін сипаттуда сөз қоры аз. 2. Зат бөлшегінің атын зат атауымен шатастырады 3. Қажетті сөзді мағынасы жақын сөзбен алмастырады 4. Түстерді ажыратпайды 5. Зат атауын қозғалыс түрімен алмастырады 6. Белгі атауын алмастырылғыш сөздермен шатастырады. |
| 3 | Грамматикалық құрылым | Морфологиялық бөлшектерді емес, түбір сөздерді қолданады. | Оғаш қателіктер:
1. Септік формаларын араластырады. 2. Атау септігінде зат есімдердің сиек қолданылуы. Ал етістіктерді жеке немесе осы шақта жекеше әлде көпше түрде 3-ші жақта қолданады 3. Зат есімді сандық тұрғыда алмастыру 4. Сын есімді зат есіммен, сан есімді зат есіммен үйлестіудің болмауы. |
Табанды қателіктер:
Сын есім мен зат есімнің септіктерде дұрыс қиыспауы. |
| 4 | Көмекші сөздерді қолдану | Мүлдем жоқ | —- мүлдем болмайды. Зат есімде р бастақы қалыпта қалса, ——алмасады. | Предлогтарды алмастру, айта алмау. |
| 5 | Дыбыс айту | ————- | Көптеген қателіктер, ауыстыру және араластыру. | Қойылған дыбыстрады дұрыс айтпайды. Бір дыбысты екіншісімен ауыстырады, артикуляциясы қарапайым дыбыстардың ауысуы. «Ы» дыбысын анық айтпау, «б, д, г» сөз арасында дұрыс дыбыстамау. «к, г, х, т, д, ль, й» араластырады, ауыстырады. |
| 6 | Фонематикалық елестету | Бастапқы қалыпта | Жүйесіздік(берілген дыбысқа қатысты суретті таба алмайды, бастапқы дыбысты ажырата алмайды және т.с.с) | Бұрыс қалыптасқан. |
| 7 | Дыбыстық-буындық құрылым | Бір-екі буындық күрделі сөздерді айтқанда буындары 2-3 есе кемиді. | Сөз кескінін дұрыс атағанымен, буын мен дыбыс қоюда кідіріс, буынды меңгере алмайды. | Сөздедердегі дауыссыз дыбыстарды қысқартады, буындардың кемітеді, кідіртеді. |
| 8 | Сөйлеу тілін түсінуі | Таныс жағдаяттағы әрекеттерді түсіне алады.
Кикілжің жағдаяттар тыс. Сөздің грамматикалық өгерісін меңгеруі жоқ. |
Кейбір грамматикалық құрылымды ажыратады, кейде морфологиялық құрылымға сүйенеді. Сын есім санын құрылымын түсінуде қиналады. | Қалыпты жағдайға жақын болғанмен, сөз мағынысының ауысуын жеткілікті түсінбейді. |
Сөйлеу аппаратының құрылымы.
- Ми
- Мұрын қуысы
- Ауыз қуысы
- Қатты таңдай
- Еріндер
- Қызыл иектер
- Тіл ұшы
- Тіл арқасы
- Тіл түбірі
- Жұмсақ таңдай
- Үстіңгі өңіш
- Көмекей
- Өңеш
- Кеңірдек
- Оң жақ бронх
- Оң жақ өкпе
- Бауыр
- Жұлын
- Омырқа
- Астыңғы өңеш
Астыңғы иек пен тіл бұлшықеті
- Астыңғы иек
- Иек асты-тіл бұлшықеттері
- Иек асты-тіл асты бұлшықеттері
- Тіл асты-тіл бұлшықеттері
- Өңеш
- Тіл асты сүйегі
- Жұтқыншақ бұлшықеті
- Тіл бұлшықеті
- Жақтық-тіл асты бұлшықеті
Түбірінен алынған тілдің көлденең бұлшықеті.
- Тіл бөлігі
- Көлденең бұлшықет
- Шырышты қабықша
- Үстіңгі бойлық бұлшықеті
Тілдің көлденең бұлшықеті орталық үштік аумағында.
- Астыңғы бойлық бұлшықеті
2.Иек асты-тіл бұлшықеті
Сөйлеу анализаторы
| артикуляциялық аппарат |
| Тыныс алу аппараты |
| Орталық бөлім |
| Перифериялық бөлім |
| Дыбыстық аппарат |
| Бірінші функционалды блок |
| Сөйлеу аппартының орталық бөлімі
|
| Үшінші функционалды блок |
| Қыртыстық түзілу |
| Екінші функционалды блок |
| Үлкен артқы жартышар бөлімінің қабыршықтары |
| Біріншілік аймақ – әр-түрлі мүшелерден сезімталдық ақпарат қабылдау |
| Қалыпты қабыршықтың тонусы немесе сергектік жағдайы |
| Үшіншілік аймақ – қабылданған ақпаратты анализдеу, синтездеу, интегациялау |
| 1.Ақпараттандыру, реттеу, қадағалау әрекеттендіру;
2.Сергектіктегі бүкіл жүйенің жағдайы және тонусты қалыптастыру; 3. Қыртыстық түзілуді қалыптастыру.
|
| Үлкен алдыңғы жартышар |
| Екіншілік аймақ – қабылданған қозуды анализдеу |
ЖСТД неврологиялық синдромы церебральды-органикалық генезі
(Н.С. Жукова, Е. М. Мастюкова, Т. Б. Филичева бойынша)
| Гипертензионды-гидроцефальды синдром ішкі қысымның жоғары көтеілуі | Церебрастеникалық синдром | Қозғалыс құрылымының синдромы |
| Өзгеріс: бас пішінінің ұлғаюы, шығыңқы маңдай, қабақ аумағындағы тамыр торабының кеңеюі.
Пайда болуы:
|
Жүйке-психологиялық тозудың жоғарылауы, тұрақсыздық, зейін мен есте сақтаудың бұзылысы. Синдром гиперқозу немесе керісінше кідіріс, әлсіздік пен төмен белсенділікпен көрініс табуы мүмкін. | Бұлшықет тонусының өзгерісі, анық байқалмайтын қозғалыс координациясының бұзылысы, қол моторикасы бұзылысы, артикуляциялық моториканың бұзылысы. |
ЖСТД баланы кешенді зерттеудің құылымы
| Медициналық қызметкерлер | Психолог | Логопед | Тәрбиеші |
| – соматикалық статус;
– Неврологиялық статус; |
– психологиялық процесстер;
– Интелектуальды даму; – Моционалды-еріктік сфера; – Баланың потенциялды мүмкіндіктері; – мотивация |
– сенсо-моторлы деңгей;
– Фонетико-фономатикалық процесстер; – Лексико-грамматикалық деңгей; – Байланыстырып сөйлеу; – семантика |
– оқыту дағдылары;
– Мәдени-гигиеналық дамыту дағдылары; – Өз-өзіне қызмет ету дағдылары; – Еңбек дағдысы; – Қатарластарымен, ересектермен өзара қарым-қатынас дағдысы. |
| Психо-педагогикалық және мед-әлеуметтік әсер ету |
| Сақталынған анализаторға басымырақ қорғаныс.
Баланың компенсаторлы мүмкіндіктерін есептеу. Тәрбиелеп, оқытып, дамыту үшін ыңғайлы жағдай жасау.
|
Логопедттік топтың сөйлеу режиміне қойылатын талаптар(жаднама)
Логопедттік топ тәбриешісі жасауы қажет:
- Балалардың сөйлеу тілін қадағалау, түзету.
- Өз сөйлеуіне сыни көзқараста тәрбиелеу.
- Егер дыбыс қойылған болса, дұрыс артикуляция мен жауапты талап ету.
Логопедттік топ тәрбиешісі жасамауы қажет:
- Ешқашан баланы мазақ етпеуі, күлмеуі керек. Себебі, баланың сөйлеу деңгейін төмендетуге(топта мүлдем сөзсіз қалуына) соқтырады.
- Бала жауабын асықтыруға.
- Сөзін бөліп, дөрекілікен жұлқуға болмайды. Керісінше дұрыс сөз үлгісін көрсетуі керек.
- Әлі қойылмаған дыбысы бар сөздер көп кездесетін фразаны айтуға мәжбүрлемеуі керек.
- Бала әліде айта алмайтын мәтін мен тақпақты бермеуі керек.
Балалардың алғашқы жылдарындағы жүйелі дамуы
| Жасы | Сөйлеуге мотивацияландырудың бастауы | Айтылған сөзді қабылдауы | Баланың өзіндік сөйлеуі | Баланың жақын аймақ дамуының көрсеткіштері | Әлеуметтік тәжірибенің көлемділігінің көрсеткіштері | ||
| Көру компонентінің рольі | Көру компонентінің рольі | ||||||
| 1 | 2 | 3 | 5 | 5 | 6 | 7 | |
| 1 ай | Жайсыздық күйі | Сөйлеген кездегі өз денесінің орналасуы,қоршаған орта жағдайы, сөйлеп тұрған адамның түрі. | Міндетті түрде емес | Жүйелі түрде айқайлау секілді дыбыстар шығару (ыңырсу, қорсылдау), Дауысты тектес дыбыстар мұрындық реңкпен. | Дыбысты орнықтыру (үлкен адамның сөзіне елеңдейді, дыбыс). | Қажетті қорғаныс.Үлкен адамның сөйлеуіне елеңдеуі, «ауыздық назар аудару» реакциясы: қимылдамайды, еріндерін алға созады, күлімсіреу пайда болуы мүмкін. | |
| 2 ай | Жайсыздық күйі | Сөйлеген кездегі өз денесінің орналасуы,қоршаған орта жағдайы, сөйлеп тұрған адамның түрі. | Міндетті түрде емес | Айқайдың жүйелігін азайтады. Даму типіндегі алғашқы дыбыстар-гуіл. 4-5 дауысты дыбыс (А,Э,И,У) және 2-3 дауыссыз дыбыс(К,Г,Х) мұрыңдық реңкпен. | 1. Дауысқа, дыбысқа елеңдейді,
2. Әртүрлі екпінге байланысты естудің тұрақталуы. |
Қажетті қорғаныс.
Онымен сөйлесіп бастағаның байқаса айқайды тоқтатады.Анасының эмоциялық күйіне назар аудара бастап, айқайдың жүйелігін азайтады. |
|
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 3 ай | Жайсыздық және жайлылық күй. | Қоршаған орта жағдайы, сөйлеп тұрған адамның түрі, вестибулярлы сезіну. | Міндетті түрде емес. | Әртүрлі интонациямен еліктеушілік гуіл. Алғашқы былдыр дыбыстауға келтіру (АГУ – УГУ, ТЯ – ТЯ, БА – БА). | Айтылуы туған тілге қатысты, еліктеуіш гуілдеу. | Анасымен эмоционалды байланысы. Үлкен адамға жауап қату кезінде «кешенді жандану» пайда болады: дене бөліктерінің қимылы, басын бұру, күлімсіреу және дыбыстау. |
| 4 ай | Анасының эмоционалды жүріс-тұрысы(дауысты дыбыстардың тембрі) | Міндетті түрде қоршаған орта жағдайы, сөйлеп тұрған адамның түрі, вестибулярлы сезіну керек. | Сөйлеп тұрған адамның интонациясына назар аударады. | Дауысты және дауыссыз дыбыстардың созылыңқы айтылуы, еліктеушілік ұқсастық арқылы. | Ритм пайда болатын, анағұрлым ұзақ дыбысталу. Мысалы, бала өзін «әлдилеген» секілді. | Анасымен жоғары жүйеліліктегі эмоционалды байланысқа түсу қажеттілігі. Өзіне назар аударуды қажет етеді, күлімсіреу арқылы байланысқа қолдау көрсетеді, дыбыстау, қарсылығын жылау арқылы білдіреді. |
| 5 ай | Анасының эмоционалды өзгерісі және жүріс-тұрысы.Сөйлеудегі буындық бірліктердің дыбысталуының өзгерісі. | Міндетті түрде қоршаған орта жағдайы, сөйлеп тұрған адамның түрі, вестибулярлы сезіну керек. | Сөйлеп тұрған адамның интонациясына назар аударады. | Дыбыстардың жүйелілігінің әртүрлі гуілдеуі. Дыбыстарды буынға қосуы (ге-ге, го-го), өзінің дыбысын естиді, оларды қайталайды. Өз-өзімен «сөйлеседі». Эхолаликалық (байқаусызда) дыбыстарды қайталау. | Дыбысталудың шығынқылығы арқылы еліктеуіш былдыр. | Анасымен немесе үйіндегі басқа адамдар жоғары жүйеліліктегі эмоционалды байланысқа түсу қажеттілігі. Анасымен тану реакциясына түсуі, эмоцияналды дыбысталудың өзгеруі. Әртүрлі интонацияға жауап қатуы. |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 6 ай | Анасының немесе үйіндегі басқа адамдардың эмоцияналды жүріс-тұрысы. Олардың дыбыс айтудағы бірліктерінің өзгерісі. | Міндетті түрде қоршаған орта жағдайы, сөйлеп тұрған адамның түрі, вестибулярлы сезіну керек. | Сөйлеп тұрған адамның интонациясына назар аударады. | Айтылуы туған тілге қатысты, эмоциналды-нақты дыбыстау мен дыбысқа еліктеуіш гуілдеу: артқы тілдік К,Г,Х, еріндік П,Б,М, жұмсартылған алдыңғы тілдік ДЬ,ТЬ,НЬ. | Сөздің ритмикалық құрылысына байланысты қосыла еліктеуіш. | Анасымен немесе үйіндегі басқа адамдар жоғары жүйеліліктегі эмоционалды байланысқа түсу қажеттілігі. |
| 7 ай | Анасының немесе үйіндегі басқа адамдардың эмоцияналды жүріс-тұрысы. Олардың дыбыс айтудағы бірліктерінің өзгерісі. | Міндетті түрде қоршаған орта жағдайы, сөйлеп тұрған адамның түрі, вестибулярлы сезіну керек. | Сөйлеп тұрған адамның интонациясына назар аударады. | Белсенді, көп, күрделі былдыр. Дауыс реакцияларының күрделілігі және түрлілігі. | Сөздің эмоционалдық бірліктеріне байланысты қосыла еліктеуіш. | Анасымен немесе үйіндегі басқа адамдар жоғары жүйеліліктегі эмоционалды байланысқа түсу қажеттілігі.Қатынасқа түсуде пайдаланатын әлеуметтік былдырдың мінездемесі. Үлкендермен қатынасқа түсуде жест, мимикалық реакция, әртүрлі дыбыстық комплекстер пайдаланады. Өзінікін және бөтенді ажыратады. |
| 8 ай | Анасының немесе үйіндегі басқа адамдардың эмоцияналды жүріс-тұрысы. Олардың дыбыс айтудағы бірліктерінің өзгерісі. | Міндетті түрде қоршаған орта жағдайы, сөйлеп тұрған адамның түрі керек. | Сөйлеп тұрған адамның интонациясы мен ритмикалық құрылысына назар аударады. | Бірнеше бірдей буындарды қайталаудағы күрделі былдыр ТЯ-ТЯ секілді. | Ұзын байланысты буындарды қайталайды. Қалыпты жағдайда «Қайда» деген сұраққа жауап беретіндей қозғалысқа түседі, бірнеше ситуацияға байланысты іс-әрекеттер жасайды. | Үлкендерді белсенді бақылайды. «Ұшты-ұшты» және «Ку-ку» ойындарындағы мимика мен жестке қалыпты реакция. |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 9 ай | Анасының немесе үлкендердің эмоцияналды жүріс-тұрысы, тіпті, жиі олардың ритмикалық құрылысы. | Сөйлеп адамның түрі керек, қоршаған орта маңызды емес. | Сөйлеп тұрған адамның интонациясына мен ритмикалық құрылысына назар аударады. | Бірнеше буындарды қайталаудағы күрделі былдыр ТЕ-ТЯ – ТЕ секілді. Сол сәтке байланысты 1-3 былдыр сөздерді пайдаланады. | Үлкен адамға еліктейді, онымен буындарды қайталайды. | Үлкендермен эмоционалдық қарым-қатынасқа түсу қажеттілігі, жалпы, олардың жағдаяттар мен заттарға эмоционалды қатынасы.
Сөйлеу арқылы бұйрық берудегі тапсырманы орындай алады «Бер», «Аш» және т.б. |
| 10 ай | Анасының немесе үлкендердің эмоцияналды жүріс-тұрысы, тіпті, жиі олардың ритмикалық құрылысы. | Міндетті түрде емес. | Сөйлеп тұрған адамның интонациясына мен ритмикалық құрылысына назар аударады. | Айтылуы бойынша туған тілдің ритмикалық құрылысына қатысты, «рифмованналық керісуге» еліктеу.Байланысты сөздердің өзгерісін пайдаланады: ва-ля, да-ля, па-на, па-па-на, ма-ма-на, ба-ба-на, дегенмен дыбысталуы бойынша бір буын ұзағырақ айтылады.Негізінде 3-4 былдыр сөз. | Адамның бетіндегі мүшелерді көрсетеді. Сөйлеу арқылы бұйрық беруде 4-5 тапсырманы орындай алады. | Үлкендердің әртүрлі қимылдары мен жесттеріне еліктейді. Үлкендермен эмоционалды ойындармен «Тығылспақ» және т.б. ойнайды. |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 11 ай | Анасы мен айналадағы адамдардың эмоционалды жүріс-тұрысы мен сөздерінің әуенділігі. | Міндетті түрде емес. | Сөйлеп тұрған адамның интонациясына мен ритмикалық құрылысына назар аударады. | Былдырмен қатар дыбысқа ұқсас сөздер пайда болады: ав-ав (ит), би-би (көлік) және т.б. Потосемантикалық белгінің пайда болуы:
|
Әртүрлі ұзақ, жүйелі , айтылуы бойынша үлкендердің интонациясына ұқсас буындарды айтады. | Үлкен адаммен сөйлеу арқылы үйренген қимылдарды орындай алады (қуыршақты тамақтандыру, көлік айдау және т.б.).
|
| 12 ай | Анасы мен айналадағы адамдардың эмоционалды жүріс-тұрысы мен сөздерінің әуенділігі. | Міндетті түрде емес. | Қарапайым, таныс сөздердің мағынасына назар аударады. Оларды жалпы дыбыстық контур арқылы біледі. | Бірсөздік сигналдар, текст-сөздер. 9 шақты былдыр сөздер – «бер-бер!» «мә!», іс-қимыл «бай», бұйрық- «арғы жақта!». Былдыр сөздердің көп мағыналығы. | Үйренбеген, таныс емес ортада танымайтын затты (мысылы, сағаттың басқа түрін) бөліп көрсетеді. Жануарларды айту кезінде дыбысқа еліктеу қолданады: аф-аф, мяу, му. Жаңа сөздерге тез еліктейді. | Дыбыстық сәйкестік арқылы біреуді шақыруға тырысу. Үлкендер айтқан затты қолымен көрсету. Дыбыстарды, сөздерді қайталау. Затты атау үшін аморфты сөздерді пайдаланады. |
Балалардың қалыпты сөйлеу тілінің жүйелу дамуы 1-3 жас.
А.Н.Гвоздеваның фактикалық материалдар кітабына құрған Н.С.Жукова
(«Бала тілін зерттеудегі сұрақтар», 1961 ж.)
| Жасы | Лексика (сөздік) | Сөйлемнің көлемі және түрі | Грамматикалық құрылыс | Сөйлеудің дыбыстық жағы | Буындық құрылыс | Сөйлеудің жалпы мінездемесі | |
| Дыбыстар | Дауыссыздардың ауысымдылығы | ||||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 1 ж. 3 ай – 1 ж. 8 ай | Зат есімдер: заттарды, адамдардың есімін атауы (22 сөз).
Сын есім, есімдік, үстеу, көмекші сөздер жоқ. |
Сөйлемдегі орнындағы жеке аморфты сөздер (29 сөз). | Жоқ. | Екпінді дауыстылар: а, о, и, у. Дауыссыздар: м, п, г, дь. Ть, нь, ль, с. | Жоқ. | Сөзде бір буынды жиі қайталайды (екпінді) немес екі бірдей буынды: «га-га», «ту-ту» | Аморфты сөз-түбірден сөйлемдер. Бірсөздік сөйлемдер. |
| 1 ж. 8 ай – 1 ж. 10 ай | Бір сөйлемде екі аморфты сөздерді біріктіреді (87 сөз). | Жоқ. | Дауыссыздар: Х,П,Й. Сөзде жиі бастапқы немесе соңғы дыбыс тасталып кетеді. | Кейбір сөздердің ортасында пайда болады: льк, пк, цьк. | Екі күрделі сөздер айтылады. Үш күрделі сөздерде жиі тасталып кететін буындар: «ойыншық» орнына «ойшық» , «балалар» орнына «балар». | Аморфты сөз-түбірден сөйлемдер. Екісөздік сөйлемдер. | |