Тақырыбы: Аспан денелері атауларының концептуалды өрісі

Кіріспе…………………………………………………………………………………………………… 

1. Когнитивтік лингвистиканың теориялық негізіі……………………………..
   • Когнитивтік тіл біліміндегі концепт мәселесі…………………………………..
   • Концептінің өзге лингвистикалық категориялардан айырмашылығы……………………………………………………………………………………..
   • Концептілік талдаудың әдістері мен ұстанымдары………………………….
   • “Концепт өрісі” және “концептілік жұп” ұғымдары…………………………

• Аспан денелері атауларының концептуалды өрістері……………………
  • Қазақ халқының танымындағы «Ай» концептісі……………………………..

2.2 Қазақ халқының танымындағы «Күн» концептісі………………………………

2.3 Қазақ халқының танымындағы «Жұлдыз» концептісі……………………….. 

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзектілігі. Адамзат қоғамы дамып, өркендеген сайын оның таным-білімі, ой-өрісі арта түсетіні заңды құбылыс. Осымен байланысты санада қалыптасқан ұғымды таныту деңгейі де кеңейе түсетіні белгілі. Ақиқат дүниенің кез келген үзігінің (объектісінің) денотаты мен ситуациялары тіл арқылы санада таңбаланып сақталады және  сол дүниені таныту үшін жұмсалады. Ал суреткер танымында ақиқат дүние үзігінің тілдік қолданыста кездеспейтін, яғни тіл арқылы санада “тіркелмеген” (фиксацияланбаған) ерекше денотаттар, ситуациялар кездесіп отырады. Сондықтан қазіргі тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың басты мәселесі, біріншіден, санада тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-тәсілдерін қарастыру, екіншіден, логикалық-позитивті және эстетикалық таным-білімнің реттелген, жүйеленген, өңдеуден өткен ақпараттарды тіл арқылы іздеп айқындау. Бұл мәселе жан-жақты зертеуді қажет етеді. Осыған орай, тіл арқылы көрініс тапқан санадағы дүниелер бейнесін анықтау, яғни тілді когнитивтік тұрғыдан зерттеу әлемдік тіл білімінде үлкен бағытқа айналды. Когнитолог-ғалымдар М.Минский, Г.Филлмор, Дж.Лакофф, Э.Кассирер, Б.С.Мейлах, В.А.Маслова, Е.С.Кубрякова, Р.И.Павиленис, В.К.Нишанов, М.Холодная еңбектерінде талдаудың негізгі әдіс-тәсілдері ұсынылған. Осы бағыт қазақстандық лингвист ғалымдардың зерттеулерінде де кеңінен қарқын ала бастады.

Адамның интллект, ойлау заңдылығы мәселесі мен логика, философия, физиология, психология ғылымдары айналысып келеді. Мәселен, философия ғылымында гносеология делінетін бүтін тарау таным теориясын қарастырады. Бірақ когнитивистика бағытында ескі атаулар жаңа мазмұнға ие болды. Мысалы әрбір ақиқат дүниенің (зат, оқиға, жағдаят) өзіндік болмысы когнитивизмде былай танылады: Біріншіден – заттық көрнекі бейнеде, екіншіден – қарапайым бейнеде, үшіншіден символ түрінде.

Когнитивизмнің басты зерттеу нысаны – адамзаттық когниция. Оны тек байқау, бақылау әдістері арқылы зерттеп қоймай, ментальді репрезентациясын (ішкі танымын), білімнің негізін қалыптастырған символдармен адамның стратегиялық таңбалары айқындау керек. Демек, адамның когнитивтік әлемі оның ойлау әрекеті мен тәжірибесі арқылы анықталады. Адамның бұл әрекетін танытатын негізгі белгі – оның тілі. Себебі, тіл – адамның қабылдаған ақпаратын өңдеп санада реттеген нәтижесін көрсететін құрал.

Когнитивтік әрекеттің нәтижесінде адамның дүние туралы танымын көрсететін ой жүйесі қалыптасады. Адамның қабылдаған ақпараттары сұрыпталып, категорияланған, жүйеленген ойға шоғырланады, ол тілдік формада көрініс табады: “тілдік сана, жалпы сөз мағынасы – адамның қоғамдық тәжірибесінің құрылымдық формасы; дүние туралы білімі – индивидуалды санадағы білімінің өзекті көздері мен белгілерінің формасы (А.Н.Леонтьев). “Когнитивтік әрекеттер тілмен тікелей қатысты және олар тілге қатысты әрекеттердің формасын тудырады” (Е.С.Кубрякова).

Когнитивтік тіл білімінде жаңа ақпаратты қабылдау және өңдеу құралы ретінде мына терминдер қолданылады: Фреймдер (стереотиптік жағдаяттар мен сценарийлер); концептілер (тіл арқылы көрініс тапқан жан-жақты білімнің ойдағы жиынтығы); гештальт (дүние фрагменттерінің ұғымға дейінгі бүтін бейнесі). Когнитивтік тіл білімінің қызметі – тілдегі бейнеленген мазмұнның санада қандай ақпараттар негізінде қалыптасқанын, қандай ғылыми шеңберінде, қандай психикалық қабілет негізінде қабылданғанын анықтау. Сондықтан бұны когнитивтік бағыттың басты нысаны болып табылатын ұғынудың ерекшеліктерін қарастыратын фундаментальды аспектіде және дұрыс ұғынуға күш салатын қолданбалы аспектіде шешу көзделген.

Профессор Э.Д.Сулейменова тілдік таңбаның мағыналық, мазмұндық мәні арқылы ақиқат дүниені тану жағын қарастырса, Н.Ж.Жарқынбекова адамзаттың этноментальды дүниесінің тіл арқылы берілуін көрсетеді. Сонымен қатар ғалым Қ.Жаманбаева эмоция, гештальт-құрылым түріндегі концептілердің көрінісін талдайды. Г.Г.Гиздатов сөз әрекетіндегі когнитивтік модельдердің типологиясын, С.Сүгірбекова прозадағы концептілердің тілдік көрінісін, М.Күштаева жеке лексемалар арқылы концепт мазмұнының берілуін, Г.Снасапова “Ұлпан”  романындағы концептілердің ұлттық-мәдени компоненттерін, С.Жапақов эпикалық фразеологизмдердің  когнитивтік сипатын, Ш.Елемесова байырғы ұлттық танымның көркем прозадағы тілдік бейнеленуін, Н.Аитова түр-түс атауларының когнитивтік семантикасын, А.Сыбанбаева концептуалдық метафоралардың  табиғатын, Ж.Уматова Жан/душа концептісін талдау үлгісін, Ж.Б.Саткенова көркем шығармадағы кейіпкер тілінің когнитивтік мәнін, тілдік тұлға мәселесін тереңінен зерттеп, айқындап берді.

Мәдениеттің, өркениеттің  әр қилы кезеңдері мен дәуірлерінен өткен сайын тілдік ұжым мүшелерінің таным-білімі, сондай-ақ белгілі бір ақиқат дүниені тек логикалық-позитивтік ғана емес, эстетикалық түрде де тани біледі және таныта алады. Сол ақиқат дүниенің сәулесін, ол туралы түсінік, ұғымды санада тұрақты таңбаланып қалыптасқан тілдік құралдардан басқа эстетикалық мақсатта қолданылатын бейнелі құралдармен де таныту жағдайлары кездеседі. Осындай адам санасындағы ақиқат дүниені, сондай-ақ идеалды дүниені эстетикалық көркем негізде таныту әсіресе өнермен тікелей байланысты шығармашылық таланты бар дарынды тұлғалардың ой жүйесінде туындайды.

Дегенмен, дүниенің бейнесін танытудағы тұлғалық не ұжымдық санада жинақталған біліми, мәдени ақпараттардың құрлымын,оның жүйелену, топтасу механизмін анықтау, бұнымен қоса басты когнитивтік бірлік-концептіні ұғымнан ажырату, оның санадағы бейнесі мен тілдік көрінісі мәселелерін айқындау, бір тұжырымға келу терең зерттеуді талап етеді.

Жоғарыда  аталғандай, жеке лексемаларды, фразеологизмдерді, прозалық мәтінді когнитивтік тұрғыдан зерттеген ғылыми еңбектер бар. Ал аспан денелері атауларын концептілік тұрғыдан анықтау мәселелері когнитивтік лингвистикада зерттеліне қойған жоқ. Сондықтан концептілік құрылымдардың аспан денелері атауларының тілдегі көрінісін, концептілердің берілуін, бір концептінің әртүрлі тілдік құралдар арқылы вербалданудағы ерекшелігін айқындау жұмыстың өзектілігін көрсетеді.

Диплом жұмысының нысаны мен дереккөздері ретінде аспан денелері атауларына әртүрлі концептілік құрылымға салынған концептілердің тілдік көрінісі, яғни көркем әдебиет, метафора, мақал-мәтелдер, фразеологизмдер алынды.

Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Концептілік құрылымдардың аспан денелері атаулары түрлері мен типтерін, олардың денотатының, стереотиптік немесе стереотиптік емес ситуацияларының вербалдану ерекшеліктерін, әртүрлі тілдік құралдар арқылы эстетикалық мақсатқа бағынған ерекшеліктерін айқындау. Осы мақсаттарды орындау барысында мынадай міндеттерді шешу көзделеді:

• жұмысымызға негіз болатын теориялық, әдістемелік қағидаларды айқындау және зерттеу барысында сүйенген теориялық тұжырымдарын негіздеу;
• когнитивтік тіл білімі аспектісі тұрғысында бұрын зерттелген еңбектер мен тақырыпқа қатысы бар мәселелерге шолу жасап, оларды ой елегінен өткізу;
• аспан денелері атаулары арқылы көрініс тапқан концептілерді құрайтын тілдік таңбалар мен бірліктерді анықтау.

Диплом жұмысының ғылыми тұжырымдары:

– аспан денелері атауларының тілдік құраладар арқылы көрініс тапқан концепт құрылымдары өз бейнелілігімен, бағалауыш, экспрессивті, коннотаттық мәнімен құнды;

– концепт санада белгілі бір концептілік жүйе арқылы қалыптасады. Концептілік жүйе иерархиялық (сатылы) құрылымнан тұрады: 1) дүниенің қасиеті, белгілері (сенсорлы, перцептивті қабылдау); 2) когнитивтік модель (ассоциация, бейне, символ, этикет, эталон, стереотип формаға ие болуы); 3) концепт типтері (фрейм, сценарий, скрипт, схема, ойсурет формасына салынуы); 4) дүниенің тілдік бейнесі (метофара, фразеологизм, сөз, сөйлем, көркем мәтін);

– аспан денелері атауларын ақиқат дүниені мынадай концепт типтері арқылы тану тиімді деп танимыз: фрейм – қарапайым форма, скрипт – күрделі форма, сценарий – оқиғалы форма, схема – сызбалы форма, ойсурет – бейнелі форма.

   Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Когнитивтік лингвистиканың теориялық негізі

Қазіргі тіл білімінде тілге деген көзқарас, оны танудың жолдары өзгерді. Тіл – біз тануға ұмтылатын бүтін бір болмыстың кішкене бөлшегі. Сондықтан тіл мәселелерін тануды сан-салалы факторлардың көмегі қажет. Мысалы, субъектінің ұғыну, ойлау қабілеті, санадағы танымы, өңдеу механизмі, тіл арқылы танылған ақпараттардың семасы, этимологиясы, уәжденуі т.б. әрекеттер тіл білімінде адамзаттың танымдық деңгейін зерттеуге бағытталады.

Тіл – ой жеткізу құралы. Ойлау әрекеті – мида болатын құбылыс, сана әрекеті. Ал, тіл санадағы бұл процессті “мағына” түріндегі формаға енгізеді. Демек, ойлау – логикалық механизмнің ақиқат көрінісі. Оның тілмен шартты байланысынан ұғым қалыптасады. Ұғым бірнеше ойдың сұрыпталуынан өтіп сөз арқылы таңбаланады. Осы тұжырымды мынадай сызба арқылы айқындауға болады: ой – ұғым – тіл.

Ойды жеткізу барысында адамның мынадай қабілеттері айқындалады: дүние туралы танымы, стереотипі, ассоциативтік қоры, жадыдағы ақпараттары т.б. Әрине бұл мәселелер антрополингвистиканың “тіл және сана”, “тіл және адам психикасы”, “тіл және адам құндылықтары”, “тіл және мәдениет”, “тіл және философия” бағыттары бойынша қарастырылады. Соның ішінде адамның танымдық әрекеті мен тілдің өзара қатынасын зерттеуде когнитивтік тіл білімінің қызметі ерекше. Когнитивтік тіл білімі когнитивизм ғылымынан тарайды. Когнитивизм – бұл адамның зердесін, ойлау қабілеті мен ментальды әрекеттері және оның жай-күйін зерттейтін ғылыми бағыт. Адамның білімі мен танымы туралы, дүниені қабылдау және ұғыну механизмі туралы ғылым. Когнитивизм адамның ойлау әрекетін тереңінен танытатын “өндірістік”, “жүйелі” ғылыми әдістер ұсынады [1, 17-33 б].

Адамның интллект, ойлау заңдылығы мәселесі мен логика, философия, физиология, психология ғылымдары айналысып келеді. Мәселен, философия ғылымында гносеология делінетін бүтін тарау таным теориясын қарастырады. Бірақ когнитивистика бағытында ескі атаулар жаңа мазмұнға ие болды. Мысалы әрбір ақиқат дүниенің (зат, оқиға, жағдаят) өзіндік болмысы когнитивизмде былай танылады: Біріншіден – заттық көрнекі бейнеде, екіншіден – қарапайым бейнеде, үшіншіден символ түрінде.

Когнитивизмнің басты зерттеу нысаны – адамзаттық когниция. Оны тек байқау, бақылау әдістері арқылы зерттеп қоймай, ментальді репрезентациясын (ішкі танымын), білімнің негізін қалыптастырған символдармен адамның стратегиялық таңбалары айқындау керек. Демек, адамның когнитивтік әлемі оның ойлау әрекеті мен тәжірибесі арқылы анықталады. Адамның бұл әрекетін танытатын негізгі белгі – оның тілі. Себебі, тіл – адамның қабылдаған ақпаратын өңдеп санада реттеген нәтижесін көрсететін құрал [2].

Когнитивтік әрекеттің нәтижесінде адамның дүние туралы танымын көрсететін ой жүйесі қалыптасады. Адамның қабылдаған ақпараттары сұрыпталып, категорияланған, жүйеленген ойға шоғырланады, ол тілдік формада көрініс табады: “тілдік сана, жалпы сөз мағынасы – адамның қоғамдық тәжірибесінің құрылымдық формасы; дүние туралы білімі – индивидуалды санадағы білімінің өзекті көздері мен белгілерінің формасы (А.Н.Леонтьев). “Когнитивтік әрекеттер тілмен тікелей қатысты және олар тілге қатысты әрекеттердің формасын тудырады” (Е.С.Кубрякова).

Когнитивтік тіл білімінде жаңа ақпаратты қабылдау және өңдеу құралы ретінде мына терминдер қолданылады: Фреймдер (стереотиптік жағдаяттар мен сценарийлер); концептілер (тіл арқылы көрініс тапқан жан-жақты білімнің ойдағы жиынтығы); гештальт (дүние фрагменттерінің ұғымға дейінгі бүтін бейнесі). Когнитивтік тіл білімінің қызметі – тілдегі бейнеленген мазмұнның санада қандай ақпараттар негізінде қалыптасқанын, қандай ғылыми шеңберінде, қандай психикалық қабілет негізінде қабылданғанын анықтау. Сондықтан бұны когнитивтік бағыттың басты нысаны болып табылатын ұғынудың ерекшеліктерін қарастыратын фундаментальды аспектіде және дұрыс ұғынуға күш салатын қолданбалы аспектіде шешу көзделген.

Когнитивтік ғылымның зерттеу нысаны – санада бейнеленген ақпараттар мен білім [3, 180 б]. Санада бейнеленген білім когнитивтік тіл білімінде мынадай зерттеулер негізінде танылады.

1. Таңбаның (семиотика) түр мен типтері.
2. Таңбада бейнеленген мазмұн мен білімнің түрлері және сол білімді таңбадан тану және ажырату механизмі, яғни интерпретация тәртібі.
3. Таңбаның қалыптасуы мен дамуының шарттары (семиотикалық онтогенез) [4, 5 б].

Тілдің когнитивтік аспектісі білімді қабылдау, ұғыну концептілеу топтастыру, конструкциялау, тілде бейнелеу мәселелерін қарастырады. Адамзат үшін дүниені танудың ең бірінші кілті – ұғымның сезімдік негіздерден нәр алған сана әрекеті, ал тілдік белгі – танымның сыртқы формасы.

Б.А.Серебренников: “Тіл мен ойлау екі түрлі сала болғанмен әрқашан өзара қарым-қатынаста болады [5, 16 б]- дей келіп, олардың қатынасынан “дүние бейнесі” танылатындығын айтады. Оның бірі – концептілік бейне, екіншісі – тілдік бейне. Мұның біріншісі – ұғынуға қатысты, екіншісі тілде бейнеленуіне қатысты. “Дүниенің бейнесі” деп ақиқат немесе бейақиқат болмыстың санадағы көрінісі деп түсінген дұрыс.”

Когнитивтік бағыттың негізгі қызметі – дүниенің бейнесі белгілі бір жүйеде репрезентациялау. Репрезентация – алғашқы түсініктен бастап, дамыған бай концептілік жүйедегі түсінікке дейінгі санадағы білімінің көрінісі [5, 19 б]. Демек, когнитивтік тіл білімі – ақиқат дүние туралы санада қалыптасқан білімді репрезентациялау әдісін, заңдылығын, теориясын зерттейтін ғылым. Сонымен қатар когнитивтік тіл білімі дүние бейнесін модельдеуге, тілдік сананың құрылымын модельдеуге бағытталады. Дүние туралы түсініктің санада қалыптасуы үш деңгейлі психикалық әрекеттердің өзара қатынасынан туындаған нәтижесіне байланысты: біріншісі – сезімдік қабылдау (көру, есту, терімен сезу, иіскеп сезу, дәм сезу, т.б.) деңгейі; екіншісі – түсініктің қалыптасу деңгейі (қарапайым стереотиптер, ассоциациялар, эталондық таңбалар, жеке ситуациялар, қарапайым бейне, санадағы ойсуреттер, абстракция); үшіншісі – ойдың тілдік деңгейі. Санада қалыптасатын бұл операциялар бір дүние туралы ақпараттар жиынтығын тудырады. Осы жиынтық концепт жүйесін құрайды.

Санада сыртқы әсердің көмегімен пайда болған ақпараттар адамның эмпирикалық тәжірибесімен толықтырылады. Онымен қоса, дүниенің онтологиялық фрагменттері тілде көрініс табатын дүниенің қарапайым бейнесінде туындайды. Мысалы, ойдың метафоралануы – негізгі ментальды әрекет, дүниені тану және таныту тәсілі. Және ол жаңа білімді “ескінің көзімен” бейнелеп түсіндіруге бейім тұрады. Ойдағы нәтижені тіл арқылы тани аламыз. Себебі тіл – барлық коммуникативтік жүйенің ірі семиотикалық көрінісі. Американ тілші-ғалымы У.Чейф: “тілдің қызметі дайын концептілерді кодтау”, деп түсіндіреді. В.А.Звегинцев: “білімнің мәнділігі оның дискреттік сипатында, ал тіл одан туындайтын мынадай үш қызметі арқылы көрініс табады: біріншіден, білімді дискреттеу құралы ретінде; екіншіден, оның обекътивтенуі ретінде; үшіншіден, интерпретациялануы барысында көрінеді”, деп таниды [6, 195 б].

Демек, тілсіз адамның интеллектуалдық және рухани дүниесін анықтау мүмкін емес. Дегенмен, дүниені тану тілден тыс санадағы таңбалар мен жағдаяттардың сол дүниенің табиғатын толық аша алу деңгейіне байланысты. Санадағы кейбір жағдаяттар тілде көрініс таппай тек ойда таным ретінде сақталуы мүмкін. Бұндай дүниенің табиғатын дәл әрі нақты таныта алатын ситуациялар стереотиптік, яғни жиі қайталану барысында ғана тілдік сипатқа ие бола алады.

Қорыта айтқанда, когнитивтік тіл білімінің негізгі эпицентрі –санадағы дүниенің бейнесі (таңба), оның тірегі – концептілік құрылымдар. Дүниенің бейнесі – жан-жақты ақпарат, бұл ақпараттарды біріктіретін орта – концептілік жүйе. Сондықтан тілдің когнитивтік бағыты тілдегі ұғымды кешенді таныту мәселесін қарастырады.

Г.Гиздатов тұжырымында да когнитивтік бағыттың басты мәселесі – санадағы білімді жүйелеу. Ғалым зерттеулерінде: “Когнитивтік бағыттың негізгі қызметі – санада әмбебап модель қалыптастру” [7]- деп беріледі. Санадағы ұғымның әмбебаптық көрінісі тіл арқылы танылады. Ал тілдің кешенді қызметі бұған дейін зерттелген болатын. Л.С.Выготский: “Тіл табиғат феномені, тіл – ақпаратты таратушы” деп айқындайды [8]. Тілдің когнитивтік бағыты мынадай екі мәселені шешуге негізделеді:

1. Санадағы кешенді білімнің танымдық құрылымын анықтау;
2. Оның концептілік жүйелену тәсілін, тілдік көрінісін айқындайды;

Профессор Е.Д.Сүлейменованың зерттеуінде тілдің когнитивтік аспектіде көрінуі ондағы мазмұнның жан-жақты танылуы мен дүниені бүтіндей меңгеруден байқалады. Бірақ тіл жеке тұрып ақиқат дүниені бүтіндей таныта алмайды [9, 127 б]. А.А.Кибриктің пікірінше: “Тілдік формалар когнитивтік құрылымдарды таныта алған жағдайда ғана тіл когнитивтік қырынан көрінеді”  [10, 126 б]. Ғалым Ж.Манкееваның зерттеулерінде: “Тілдегі мазмұнның сақталуы оның кумулятивтік қызметімен тікелей байланысты. Ол өз кезегінде қабылдау, ойлау, жад сияқты психологиялық ұғымдармен тығыз байланысты болып, тұтас күйіндегі когнитивтік парадигма құрайды” [11], деп тұжырым жасайды.

Қорыта айтқанда, когнитивтік тіл білімі бағытының қызметі:

– тілге дейінгі санада қалыптасқан дүние туралы ақпараттарды жинақтау және тұжырымдау (концептілеу);

– оларды бір жүйеге топтастыру (категориялау);

– дүниенің санада бейнелену көрінісін анықтау;

–  тілдегі бейнеленуін анықтау. 

• Когнитивтік тіл біліміндегі концепт мәселесі 

Когнитивтік лингвистика құрылымдық лингвистикаға жаңаша өзгеріс енгізу негізінде қалыптасты. ХХ ғасырдың соңында бұл ғылым тілдің адамзат танымдық әрекет арқылы қалыптасқан ақпарат адам санасында жан-жақты арналармен толығады. Бірақ когнитивтік лингвистикадағы басты зерттелетін нысан – зат – тілдік формада көрініс табатын сол  ақпараттардың тек бір бөлшегі ғана. Көптеген  ғалымдар когнитивтік лингвистиканы жаңа ғылыми парадигма деп сипаттайды. Парадигма – тіл ғылымында, әсіресе функционалды грамматикада соңғы кезде жиі қолданылып жүрген ғылыми термин.  Ал оның «ғылыми зерттеу әдістемесі» ұғымымен байланысты қолданысы қазақ тіл біліміне де ене бастады.

Жалпы зерттеуші-ғалымдардың пікірінше, когнитивистикалық әдіс тілдік және тілдік емес әрекеттердің барлығын басқарып, кейде жадыда сақтау, қабылдау және эмоциялық құрылымдарда көрініс табады. Сондықтан да, тіл ғылымында когнитивтік әдіс еркін қолданылады. Оның айқын дәлелін мәтінді интерпретациялау барысында, оның дұрыс/бұрыстығын ажыратып, өңдеу барысында байқауға болады. Себебі, когнитивтік лингвистика тілдік санада дүниенің бейнесін тұтас құруға, тілдік сананың құрылымын модельдеуге бағытталады. Соның нәтижесіндегі дүние туралы тұтас (концептуалды)  түсініктің қалыптасуы үш деңгейдегі психикалық көріністің өзара қатынасынан туындаған нәтижеге байланысты деп анықталған. Олар – сезімдік қабылдау деңгейі, түсінік қалыптастыру деңгейі, ойдың тілдік көрінісі. Санада жүретін бұл әрекеттердің нәтижесі, белгілі бір ақпараттардың жиынтығын тудырады да,  сол ақпараттар концепт жүйесін қалыптастырады.

Санада сыртқы әсердің көмегімен пайда болған ақпараттар адамның эмпирикалық тәжірибесімен толықтырылады, көркемделеді. Мысалы, ойдың метафоралануы, негізінен,  ментальді әрекет. Себебі, адамдар ойын метафора арқылы жеткізіп қана қоймайды, метафоралы ойлайды, олар дүниені өзіндік қызығушылығымен таниды (А.А.Потебня).

«Адамның ойлау  қабілеті тек тілдік  базада көрінеді»    деген тұжырым –  тілші В. фон Гумбольдттан бастау алған  ғалымдар мен философтардың ортақ танымы. Мысалы, Л.С. Выготский тілді зерттеудің бірнеше бағыттарын ұсынады: тіл – феномен ретінде, тіл – мәдениет феномені ретінде, тіл – белгілеу құралы және ақпаратты таратушы ретінде.

Сонымен, тіл мен адамның ойлау сабақтастығы  арқылы тану әрекеттерін зерттейтін когнитивтік ғылым негізі, яғни қазіргі тіл ғылымын концептуалды сипатта қарау бағыты тілдің модельденуін, белгілі бір контекстегі ойдың модельденуін көздейді.

Нақтылай айтқанда, когнитивтік тіл білімінің басты мақсаты ойда әмбебеп модель қалыптастыруға, тілдің құрылымында когнитивтік модель тудыруға негізделеді.

Сөйлеу  әрекетіндегі  когнитивтік  модельдердің  дамуы  мен  түрлерін зерттеген Г.Гиздатов өз еңбегінде американ тілші ғалымдары көрсеткен когнитивтік лингвистиканың өзекті мәселелері  деп мыналарды атайды: 1. Білім жүйесі дегеніміз не? 2. Тілде, сөйлеушінің санасында нелер сақталады? 3. Білім жүйесі санада қалай сақталады? 4. Бұл білімді сөйлеу барысында қалай қолданады?

Шынында да, когнитивтік ғылымның басты мәселесі –  адамның білімін жүйелеу. Сондықтан да, осы мәселені шешетін фактор ретінде ішкі құрылымдарды тереңінен басқаратын ойлау әрекеті негізгі қызмет атқарады. Когнитивтік лингвистикада бұл қызмет «фрейм», «семантикалық өріс», «концептуалдық схема», «когнитивтік модель» сияқты құрылымдар көмегімен жүзеге асатыны анықталған. Бұның ішіндегі концептуалдық схеманы Г.Гиздатов  мынадай үлгіде түсіндіреді:

қасиеті

Ұғымның                     формасы

                                     үлгісі    

                                               фарфор, электрлі

Шәйнек                         ыдыс

                                     мойны бар, құмыра тәріздес

Ғалым когнитивтік модельді бірнеше сатыларға жіктеп танытады: «Когнитивтік модель үш түрлі сатыдан тұрады: біріншісі – ойлау дәрежесі. Онда сана әрекетінің дәрежесі көрініс табады. Екіншісі – алдын-ала ойлау дәрежесі. Мұнда логикалық ойлаудың бастапқы үлгілерін білдіретін сана әрекетінің дәрежесі көрініс табады. Үшіншісі – ойлаудың төменгі дәрежесі. Онда сезім арқылы бейне қалыптастыру әрекетінің дәрежесі көрініс табады Сонда). Ғалымның айтуы бойынша, когнитивтік модель объективтендіруші рефлексиядан және субъективтендіруші рефлексиядан құралады.

Адамның барлық танымдық әрекетіне дүниені тануға бағытталған бір дамушы үрдіс ретінде қарау керек, себебі бұл әрекеттер объектінің ұқсастығы мен айырмашылығын ажыратудан басталады. Бұл әрекеттердің нәтижесінде концепт қалыптасады. Концептіні анықтау үшін дүниенің кейбір аса ерекшеліктері мен заттық құндылықтары, олардың объектілермен қатынасы, олардың қызметі мен оларға берілген ұжымдық сананың сипаты әрі бағасы айқындалуы қажет.

Когнитологтар белгілеген концептіні анықтаудың жолдары мынадай ретте жүргізіледі: концептілер бақыланған, қиялдан туған бейнелерді өзара ұқсастырып,  ұқсас дүниелердің ортақ белгілерін бір ортаға жинақтайды. Бұл білім санада сақталып, субъектінің тәжірибесі ретінде оның концептуалдық жүйесінің құрылымдық элементтеріне айналады. Екі не одан да көп әр түрлі объектілердің (бейне, дүние) әрқайсысы бір элемент ретінде категорияның құрамына ене алады. Осы белгі төңірегіне жинақталған дүниелер бір класқа ене алады. Әрбір класс топтаса келіп, категорияны құрайды немесе маңызды концептілер кодталады.

Қазіргі тіл біліміндегі зерттеулер тәжірибесінде өзектеліп, осы саланың ғылыми терминологиясының жүйесі ретінде анықталған, қалыптасқан когнитивтік лингвистиканың тірек терминдері: сана, зерде, ой, білім, концептуалдану, концептуалдық жүйе, когниция, дүниенің тілдік бейнесі, когнитивтік қор, ментальді репрезентация, когнитивтік модель, категориялану, вербалдану, ментальдылық, мәдениеттің тұрақтылығы, концепт, дүние бейнесі, концептосфера, ұлттық мәдени кеңістік, т.б. Көріп отырғанымыздай, олардың бәрі бірдей тың терминдер емес, көбі бұрыннан бар қолданыс негізінде қалыптасқан. Бұл тілді зерттеу тарихындағы ғылымның сабақтастығын көрсетеді. Аталған ұғымдардың әрқайсысы когнитивтік әрекеттер мен адамның білім алу және белгілі бір шешімге келуіне тікелей қызмет етеді. Когнитивтік қызметтер ақпаратты өңдеуші әрекеттерге жатады және бұл әрекет нәтижесі сананың ерекше құрылымында қорытындыланады. Ал тілдік қызмет –  когнитивтік қызметтердің бір түрі ғана.

Осы арада жалпы когнитивизмнің  адамның сана, зердесін, ойлау қабілетін және ментальді әрекеттері мен оның жай-күйін зерттейтін ғылыми бағыт екеніне, яғни оның  адам болмысындағы білімі мен танымы туралы, дүниені қабылдау және тануы туралы ғылым екеніне назар аударылуы қажет.  Жалпы таным-білімге, жан-жақты жинақталған ақпараттарға қатысты әрекеттердің барлығы когниция немесе когнитивтік әрекеттер деп аталады. Когнитивтік ілім заңдылығына сәйкес, адам тіл арқылы ақпаратты өңдеуші жүйе ретінде түсініледі, ал адамның әрекеті тіл арқылы оның ішкі жай-күйіндегі дүниелермен анықталады. Олай болса, когнитивизмнің негізгі қағидасын зерттеушілер еңбектеріне сәйкес былайша анықтауға болады:

–    адамның ойлау тетігін зерттейтін бағыт;

• адам санасындағы ақпараттардың өңделуі;
• дүниенің ментальді моделін қалыптастырушы;
• тілде берілген адамның ойындағы ұғымның түсінілуі;
• ойлауды реттейтін психикалық қасиеттер.

Когнитивтік ғылымда басты зерттеу нысаны –  айналасын қоршаған дүние ақпараттарын өңдеуші адамның іс-әрекеттері, яғни когнициясы. Бұларды құрылымдық лингвистика жүйесіндегідей тек сипаттау, байқау және бақылау тәсілінде ғана зерттемей, олардың ментальді репрезентациясын (ішкі рухани танымы мен моделі) тереңінен қарастыру қажет, білімнің негізін қалыптастыратын символдар мен адамның стратегиялық таңбаларын анықтау керек. Демек, адамның когнитивтік әлемі оның ісі мен әрекеті арқылы зерттеледі. Ал, адамның бұл әрекеттерін танытатын алғашқы белгі – оның тілі. Себебі, тіл – адамның қабылдаған ақпаратын өңдеп, санада реттелген нәтижесін көрсететін құрал.

Сонымен, когнитивизм ғылымының маңызды қағидаларына адамның әрекет етуші, қабылдаушы, өңдеуші, ойды жүйелеп басқарушы ретіндегі әрекеттері енеді. Ал когнитивтік ғылымның өзі адам санасындағы ментальді әрекеттерді басқарушы жалпы қағидалар жөніндегі ірі ғылым ретінде танылады.

Когнитивизм қағидасын ғылыми негіздеп, нақты тілдік деректер арқылы дәлелдеуге когнитивтік лингвистика, когнитивтік психология, мәдени антропология, жасанды интеллектінің модельденуі, философия, нейрология салалары негіз бола алады.

Адамзат қоғамы дамып, өндіріс, мәдениет, ғылым өрбіген сайын, адамның танымдық, ұғымдық ой-өрісі арта түсетіні  заңды құбылыс.Санада қалыптасқан ұғымды танытудағы шеңбері де кеңейе түсетіні де белгілі. Сондықтан қазіргі тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың басты мәселесі санада тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-тәсілдерін табу. Бұл процесс жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Бұл қызметті жүзеге асыратын когнитивтік бірлік-концепт.

Концепт ұғымы қазіргі тіл білімінде ХХ ғасырдан бастап белсенді қызмет атқара бастады Алғашқыда концепт тілді логикалық талдау тұрғысынан тану бірлігі ретінде анықталып, ұжымның тұлғаның мәдени, рухани ой-санасын, менталитетін тануда қарқынды қызмет атқарады. Сөйтіп рухани мәдениетті танытатын тірек сөздерді (тірек-ұғым) концепт деп атау қарастырылды.(Н.Д.Арутюнова, А.Н.Мороховский, Д.С.Лихачев, В.В.Колесов т.б ). Н.Д.Арутюнова: «Мәдени концептілер – бұл ең алдымен философиялық мәдени терминдердің қарапайым сәйкестігі (үйлесімі). Осы ұғымды білдіретін тіл бірліктері ғылыми философиялық, мәдени ұғымдарды таныта отырып, жалпыға ортақ күнделікті қолданыстағы мағыналардың таңбасы бола алады”,-деп түсіндіреді [12,117 б]. Мысалы, тіл иесі күнделікті қолданыстағы (тағдыр, ақиқат, ар,ождан, еркіндік т.б.) сөздерді нақты дифиниция арқылы таныта алмайды. Сондықтан бұл сөздер ұжымдық санада қалай танылса, қай қырынан басым түссе, сол мәнді танытатын (көбіне әлеуметтік, мәдени мазмұн) тіл бірліктері арқылы ұғынылады. Бұл ұғымдық мән субъектінің жеке өмірлік тәжірбиесі, жинаған ақпараты арқылы бірнеше тіл бірліктері арқылы көрініс табады. А.К.Мороховский зерттеулерінде концепт ұғымы мен оның қалыптасуы тілдің семантикалық мазмұны арқылы анықталады. Ғалым тілді үш түрлі семантикалық топқа ажыратады:

1. Мәдени сөздер;
2. Ғылыми сөздер;
3. Идеологиялық сөздер;

Топтастырудағы басты себеп: біріншіден, олардың мағынасы белгілі бір мақсатқа бағытталады, екіншіден, олардың әрқайсысының қалыптастырушы иелері бар, үшіншіден, олардың қолданылу орны ,аясы бар. Мәселен, ғылыми терминдерді жеке тұлғалар қалыптастырады, мақсаты-жаңа идеялар мен концептілердің атауын береді. Мәдени сөздер-әлеуметтік ортада қалыптасады, мақсаты- социумда мазмұндық сипат алған концептілерді рухани санада тіл арқылы бекіту, нақтылау. Идеологиялық сөздер жеке тұлғалар санасында қалыптасып, социумға қолданысқа ұсынады, мақсаты-үгіт, насихат, нұсқау. Бұл сөздер иллюзорлы (бұлдыр) санадағы бейнелерді танытуда айқын көрінеді.[13,55 б]. Концепт табиғаты жөніндегі ғылыми зерттеулерінде А.Вежбицкая: ”Концепт идеалды дүниенің объектісі ретінде танылып, субъектінің дүние туралы түсінігінде қалыптасады”,- деген тұжырым жасаған [14,79 б]. А.Вежбицкаяның бұл пікірі С.А.Аскольдов-Алексеевтің: ”Концепт санадағы актілердің мазмұны” [15,29 б]- деген пікірімен сабақтас. Демек, концепт тілге дейінгі санадағы ой әрекеті арқылы пайда болып, ондағы мазмұнды танытатын бірлік ретінде ұғыныла бастады.

Бұдан кейін зерттеушілер (В.В.Колесов, Д.С.Лихачев, Е.С.Кубрякова, Р.И.Павиленис т.б.) концептіні ментальды түсінік ретінде тани бастады.

Д.С.Лихачев зерттеулерінде концепт ұғымының тұлғалық санасында шоғырланып, өзара байланыс жасай отырып, концептілік отау (орта) құрайтынын дәлелдейді. Бұл отауды “концептосфера” деп атап көрсетеді [16, 7 б]. Кейінгі зерттеулерде концептосфераның қызметі концептілік жүйеге айналады. Ғалым зерттеулерінде концептосфера  концепт-1 (алғашқы ментальды түсінік  және концепт-2 (рухани мәдениеттің тірек сөздері) арқылы құралған. Олардың тілдік көрінісі көп жағдайда фразеологизм болып табылады. Н.К.Рябцева концепт қасиеттерін былай айқындайды:

– адам санасындағы ақпарат тұлғаның тәжірибесі, танымы, қабылдауы арқылы толығып, өзгеріп отырады;

– концепт логикалы ұйымдасқан динамикалық құрылымнан тұрады. Оның базистік элементі – негізгі құрылым болып танылса, прототиптік мазмұндары – көмекші  элементтер болып саналады;

– көмекші элементтер болып саналады;

– концепт  (санадағы ескі және жаңа ақпараттар) уәжделген және өңделіп ұсынылған өнім ретінде танылады [17, 74 б].

Концепт – лигвистикалық категория. Бірақ басқа лингвистикалық терминдермен балама қолдануға болады. Концепт когнитивтік тіл білімінің басты термині ретінде қарала бастағаннан-ақ мағына мен ұғым лингвомәдени бірлік терминдерімен ауыстыра қолдану жағдайы кездесе бастады. Сондықтан зерттеушілер ең алдымен осы ұғымдарды ара жігін ажыратып көрсеткенді жөн көрді. Ю.Степанов “Мағына тек тіл жүйесінде ғана анықталатын тіл білімінің термині, ал ұғым тіл білімі мен логика саласындағы логикалық қатынастар жүйесінде анықталады”, – деп көрсетеді. С.Аскольдов-Алексеев “концепт – лексикалық мағынаға қарағанда ауқымы кең дүние”, – деп таниды.

“Концепт” пен “ұғым” терминдері ішкі формасына қарай бірдей: концепт латынның “conceptus – ұғым” сөзінің калькалық аудармасы [2]. Бірақ қазіргі таңда екі ұғымның да өзіндік ерекшелігі байқалуда. Егер ұғым танылатын обьектінің мәнді , мазмұнды қасиеттерінің жиынтығы болса, ал концепт ұлттық болмысқа негізделген ментальды білім жиынтығы. Оның мазмұн межесі – обьект туралы ұжымдық, тұлғалық санадағы барлық біліми ақпараттар шоғыры болса, тұрпат межесі – тіл бірліктерінің жүйеленген көрінісі (лексикалық, фразеологиялық, паремиологиялық т.б.). Концептіні таныту мақсатында кез-келген тілдік бірлік, лексикалық мағынасы бар сөздер қолданылады. Ал концепт ретінде барлық ұғымды ала алмаймыз, тек белгілі бір мәдениетті тануда қолданылатын және автор үшін маңызы зор деп танылатын күрделі ұғымдарды, ең бастысы жалпы адамзаттық, жалпыхалықтық, жалпыұлттық құндылықты таныта алатын ұғымдарды тани аламыз.  Мысалы, қазақ халқы үшін киіз үй, шаңырақ, қамшы, жазық дала, көш, бөрік, бесік, домбыра, тұмар т.б. сөздер лингвомәдени бірлік ретінде ұлттық мәдени концепт деп таныла алады. Ал орыс халқы үшін баспалдақ, қоңырау лингвомәдени бірлік ретінде мәдени концепт деп танылады.

Концепт пен ұғымның басқа да өзгешеліктері бар: ұғым өз бойына мәнді, маңызды белгілерді жинайды, ал концепт – бұнымен қоса, мәнді емес қасиеттерін де қамтиды. Ұғым құрылымына қарағанда концепт құрылымының шеңбері едәуір кең. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға болады. Ұғым құрылымында тек мазмұндық элементтер болады, оған концептілік құрылымдағы барлық компонент ене бермейді. Концептінің әрқашан эмоционалды, экспрессивті, бағалауыш сәулелері көрінеді (В.А.Маслова). Яғни концепт бойынан адамның обьект (дүние) туралы жағымды, жағымсыз бағасы, әсері, эмоциясы, ойы, танымы көрінеді.

А.Б.Бабушкин концепт пен ұғым терминдерін ұқсас деп танып, ғылыми саладан оның бірін, яғни “ұғымды” ығыстырып шығаруды ұсынады. “Қазіргі таңда тілші-ғалымдар “ұғым” терминін классикалық мәнде қолдана бермейді, оның орнына концепт деп аталатын ойлау конструктісін қолданғанды жөн көреді” [18, 14 б]. Н.Н.Болдырев, керісінше екі терминнің де қолданылу аясы бар деп есептеп, оларды былай ажыратады: “Егер ғылыми танымда ұғымның көлемі (берілген дүниені толықтыратын белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы) және мазмұны (ондағы бір немесе бірнеше обьекті белгілерінің біріккен жиынтығы) болса, ал концептіде ұғымның мазмұндық бөлігі ғана көрінеді.

Қазіргі тіл білімінде “концепт” ұғымы кең мағынада қолданылады және тілдің семантикасын бейнелеуде немесе тілдің мағынасын айқындауда концептілік құрылымға сүйенеді.

Сонымен концепт пен ұғым ғылымда екі түрлі термин. Ұғым – логика мен философия термині, ал концепт – математикалық  логика, мәдениеттану, когнитивтік тіл білімі термині. Концепт пен мағына біржақты ұғымдар емес. Концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинайды, ал сөз өз мағынасымен концептінің бір элементін ғана танытады. Дегенмен, концептіні анықтауда оны танытып тұрған мағыналар мен сөйлемдерге, дискурсқа сүйенеміз [2]. Концепт обьектінің семасы арқылы да танылады. Бірақ ол мазмұн – жадыда саналы түрде автоматты сақталған форма. Концепт сөзден туындайтын идеялардың санада өңделіп, болжам ұсыну бірлігі. Концепт бұл жалпы мағына емес, ол жалпы түсінік. Концептіні барлық жағдайда бейне деп тани алмаймыз, себебі, ол бірде бейне ретінде, бірде жалпы идея ретінде танылады. Дегенмен, сөздің мағынасы концепт қалыптастырушы материал ретінде қызмет атқарады. Сондықтан да концепт термині түсінік беруде санадағы ментальды бейнелерден бұрын сөздің мағынасы бірден тілге тиек болады. Концепт терминін анықтау сөз мағынасының қалыптасуына үңілуден туындайды. В.Виноградов зерттеулерінде сөз мағынасы ұғым белгілерімен сәйкестендіріліп, “ақиқаттың үзігі формасында танылған” [19, 16 б]. Г.В.Колшанский,  Б.А.Серебренниковтардың зерттеулерінде  де сөз мағынасын санадағы мазмұнның бейнеленуі мен таныту басым көрінеді [20, 193 б]. Демек, сөз мағынасы санадағы ұғымның мазмұнына қызмет етеді. Сөз мағынасын сана әрекеті арқылы танылатын ойлау субстратының бір элементі деп тануға болады.

Тілдің семантикалық аспектісінде танылатын сема – “денотат” ұғымы когнитивтік аспектіде “обьектінің идеалды бейнесі”, яғни танудың заттық көрінісі ретінде ажыратылады. Демек, тілдің семантикалық деңгейі ақиқат дүние туралы санадағы түсінікпен сәйкес болуы әбден мүмкін. М.В.Никитин концепт терминіне “таңба арқылы танылған ұғым” деп анықтама береді [21, 150 б]. Ғалым тілдің таңбалық сипатының санадағы қызметін айқындау арқылы когнитивтік құрылымдағы ұғымның бейнелену модусын (түрін) ажыратады: интенсионал, импликационал, логикалық ұғым, ұғым-бейне, ұғым-символ, ұғым-стереотип, прототип, ұғымның эмотивті модусы. Концептіні тілдік мағынаның мазмұны ретінде танып, ұғымдық компоненттер: денотат, десегнат, референт, сигнификат, коннотат шеңберінде зерттеу концепт туралы алғашқы, тар түсінік деп танылады. Концептіге осындай түсінік беру ұғымға  семантикалық және концептілік талдау  нәтижесінде анықталды.  Семантикалық талдау зат немесе құбылыс атауының денотаттық, сигнификаттық, конаттатық және түрлі семалық құрылымын түсіндіруді көздесе, концептілік талдау бір таңба аясына жинақталған белгілердің мазмұнын анықтауға бағытталады. Демек, лексемаға – мағына тән болса, концептіге – мазмұн тән.

Когнитивтік ғылым базасында терең зерттеулердің нәтижесінде концептінің  санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық ментальды қабілеттер негізінде танылатыны айқындалады. Кең ұғымда концепт – санадағы ментальды бірліктер мен психикалық ресурстар қызметі арқылы индивидтің тәжірибесі мен білімін танытатын ақпараттық құрылым [22,90 б]. Концепт ұғымына берілген тұжырымдар мен зерттеулерді сараптау нәтижесі оның қалыптасуы мен танылуының мынандай басты қағидаларын анықтауға негіз болды.

1. Концепт – санада қалыптасатын логикалық болмыс. (С.А.Аскольдов-Алексеев; Чесноков; Е.С.Кубрякова). “Концепт – бұл сөз бен оның ұғымы арасындағы делдал . Ішкі сөйлеу барысында санада қалыптасқан ұғым бірден сөзбен таңбалана алмайды. Сондықтан оның орнына мағына элементі ретінде ойдағы алғашқы түсінік – ментальды сигналдар көмекке келеді. Бұл концепт болып саналады” [15, 28 б]. “Концепт – зат не құбылыстардың өзара қарым-қатынасы қалай, олар қалай топтастырылады, қалай категорияланады деген мәселелерді айқындайтын ментальды репрезентация [23]. “Концепт – бұл өзінше бөлек бүтін мазмұнға ие, әрі ұсақ ойларға бөлінбейтін ойлау бірлігі, яғни ішкі қабаттың үстірт қарапайым көрінісі” [24]. Е.С.Кубрякова: “Концептіні адам санасының және ойының аспектілері ретінде сипатталады”, – деп таниды.
2. Концепт-адамның өмірлік тәжірбиесі мен ұлттық тәжірбиедегі бейнелер (таңбалар) жиынтығы.(Чубраян, Р.И.Павиленнис, А.П.Бабушкин) “Концепт – ұқсас заттар мен құбылыстардың ұқсастық дәрежесі, олардың бойындағы белгілері мен қасиетіне байланысты екі объектінің де ортақ белгісі концепт қалыптастыруға негіз болды”. “Концепт – белгілеуге болатын таңбасы бар ұжымдық сананың дискреттік бірлігі” [18]. “Концепт – бұл белгілі бір сөзді айқындайтын түсінік, білім, ассоциация шоғыры” [19].
3. Концепт – ақиқат дүниенің мәдени бейнесі. Демек, белгілі бір ұлттың не адамның мәдени танымы сол дәуірдің мәдениетін анықтайды [23]. А.Н.Арутюнова, М.М.Копыленко, А.Н.Мороховский пікірінше, мағыналық аясы белгілі бір мәдениеттің белгілерін білдіре алса, әрбір тірек сөз концепт бола алады [13]. Д.С.Лихачев концептосфера  ұғымын концепт-1, концепт-2, топтарына сүйену арқылы айқындайды. Концепт-1 – алғашқы ментальды түсінік; концепт-2 – рухани мәдениетті танытатын тірек сөздер [15]. Дегенмен, қазіргі таңда тіл білімінде концепт терминін анықтайтын үш бағыт қалыптасты:

Бірінші бағыт. (Ю.С.Степанов, Н.Телия) Концептіні мәдениеттаным аспектісінде қарастырып, адамның ментальді дүниесіндегі мәдениеттің қайнар көзі деп таниды. “Концептіні танытуда тіл басты қызмет атқармайды, ол тек мәдени концептлердің  ең құнды бөлігін таңбалау үшін қажет,” – деп түсінеді.

Екінші бағыт. (Н.Д.Арутюнова, Т.Булыгина, Н.Д.Шмелев)  Концептіні тану  үшін оның мазмұнын ашатын негізгі құралы – тіл таңбасының семантикасын анықтау керек. Демек, бұл бағыт когнитивтік семантикаға сүйенеді.

Үшінші бағыт. (Д.Лихачев, Е.Кубрякова) Концепт тек сөз мағынасынан тұлғалық тәжірибелер мен аялық білімі, көрген білген ақпараттары, танымдық дүниесі арқылы қалыптасады. Яғни концепт – ақиқат дүние мен сол дүниені таңбалайтын сөз аралығындағы көмекші делдал білімдер жиынтығы. Бұл зерттеулерден шығатын нақты тұжырым: концепт – бұл санадағы білім. Ол ғылыми, мәдени, рухани, көркемдік танымда берілуі мүмкін немесе олардың қосылып, ықшамдалған түрінде көрінуі мүмкін.

Тіл білімінде концепт кешенді қолданыстағы ұғым болғандықтан, әр қырынан қарастырылады.

1. Лингвомәдениеттанымдық аспектіде, концепт – ақиқат дүниенің санадағы мәдени, рухани, этникалық, әлеуметтік танымын айқындайтын бірлік ретінде танылады (Н.Д. Арутюнова, А.М.Мороховский, Д.С.Лихачев т.б.).
2. Психолингвистикалық аспектіде концепт – ақиқат дүние туралы психикалық қабілеттер (қабылдау, жадыда сақтау, көру, есту, ұғыну, сезіну) арқылы қабылданған алғашқы ментальды түсініктер ретінде танылады (Р.И.Павеленис, Дж.Келли, Дж.Каган).
3. Лингвомәдениеттік аспектіде, концепт – ақиқат дүниенің санада жан-жақты жинақталып, тұжырымдалған ақпараттары мен когнитивтік семантикасы арқылы танылған көрінісі (бейнесі). Әрбір концепт тіл арқылы көрініс табады, концептіні танытуда тілдік семалар қызмет атқарады (Е.Н.Кубрякова, А.Вежбицкая) дүниені танытатын әрбір сема санада фрейм, сценарий, ойсурет, схема секілді фонға салынған ситуациялар мен бейнелер арқылы таңбаланады.

Концепт ұғымына берілген тұжырымдарды зерттеу нәтижесі концептіні танытатын критерийлерді ұсынуға негіз болды:

-концепт дүниенің құндылықтарын танытады;

-концепт санадағы дүниенің мәнін бейнелейді;

-тіл арқылы обьективтенеді;

-субьектінің біліми деңгейі мен менталитетін көрсетеді;

-әрбір ұлттың танымдық белгілерінің мазмұнын ажыратады. Мысалы: қазақ халқында танылған “шаңыраққа қара ту тігу” фреймі өлім концептісін танытады.

-тұлғаның өзіндік танымдық стилін айқындайды;

-концепт – адам тәжірибесіндегі идеалды түсініктің ең кішкене бірлігі;

-концепт – білімді тарату, сақтау және оны өңдеудің негізгі бірлігі;

-концепт – белгілі бір мәдени болмыстың негізгі ұясы.

Бүгінгі таңда тұрақты анықтамаға ие бола алмай отырған концептінің негізгі себебі: ол дүниенің әлеуметтік-психомәдени жағын қатар қамти отырып, күрделі көп қырлы құрылымнан қалануда. Бұл құрылым сол тілде сөйлеушінің ойлау, түйсіну әрекеті арқылы  жүзеге асып қоймай, мәңгілік толығу, талқылау үстінде жүреді. Дегенмен, “концепт” ұғымын жан-жақты таныту үшін мынадай тұжырымдардың өзі жеткілікті: “Концепт – бұл белгілі бір этномәдениетті сақтаушыларды сипаттайтын немесе ондағы лингвомәдени ерекшеліктерді айқындайтын семантикалық білім. Концепт этникалық дүниетанымды бейнелей отырып, этникалық дүниенің тілдік бейнесін уәждейді. Бұнымен қоса “үй” құруға арналған кірпіш ретінде түсініледі (М.Хайдеггер). Концепт – адам әрекетінің әрбір болмысын, мәнін айқындайтын білім кванты. Ол сөз мағынасынан туындамайды, керісінше, адамның өзіндік жеке және ұжымдық (халықтық) тәжірибесінен туындайды (Д.С.Лихачев бойынша). Концепт бағалауыш, эмоционалды-экспрессивті әсермен толығып отырады (В.А.Маслова).

Концепт ұғымымен байланысты әлем бейнесі және әлемнің тілдік көрінісі қазіргі тіл білімінде өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Әлем бейнесін ұлт, әр адам, әр ұжым мүшесі өз дүниетанымына, мәдениетіне ментальдық ерекшелігіне, ұлттық психологиясына, жеке психикасына, т.б. байланысты түрлі қабылдайды.

Әлемнің тұтас бейнесін тілдік бірліктер арқылы танымдық аспектіде айқындауда “концепт” термині маңызды рөл атқарады.

Концепт адам санасындағы ұлттық бірліктерді, психикалық ресурстарды, адам білімі мен тәжірбиесі арқылы жинақталған ақпараттық құрылымды, ментальдық лексиконның, концептуалдық жүйенің, адамзат психикасында бейнеленген барлық әлем бейнесінің оперативті мазмұндық бірліктерін түсіндіреді. Концепт ұғымы адамзат іс-әрекеті нәтижесінің мазмұны бейнелейтін ұғымдар, әлемді тану процессі туралы танымдарға жауап береді. Ол белгілі бір нысандар мен олардың қасиеттері туралы ақпараттардың құрылу процесінде пайда болады.

Тіл қызметінің танымдық (когнитивтік) негізін айқындаудың үш принципін Ж.Манкеева “Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері” атты мақаласында айқындап берді:

1. Қоғамдық тәжірбиеге негізделу, танымның қазыналық сипаты.
2. Таным модельдерінің символдық түрлері, яғни тілдің қызметі –ақпарат беру емес, бейнелеуге мүмкіншілік жасау. Яғни тіл арқылы бейнелілік пен дүниедегі объективті шындықты субъективті түрде символдар арқылы беру.
3. Таным модельдерінің жүйелі сипаты, сабақтастығы. Яғни ол – таным моделінің құрылымдарының тұтасуынан тұратынын сипаттайды [11, 41 б]

Бұл принциптерден әлем бейнесін тану тәжірбиеге, танымға, мәдениетке байланысты екендігін көруге болады. Халық мәдениетінің, салт-дәстүрінің, дүниетанымының тілге тигізетін әсері мол. Жалпы халық мәдениетін шартты түрде екіге бөлуге болады: материалдық және рухани мәдениет. Осы тұрғыда базалық материалдық мәдениетті танытатын атауларды концепт түрінде тануға болады. Әсіресе, ұлттық ерекшелігін, таным-түсінігін, ой-өрісін, яғни бір сөзбен айтқанда мәдени болмысын танытатын лексемаларды(атауларды) “мәдени концепт” ретінде когнитивті тұрғыда қарау қажет [25].

Ұлттық мәдениеттің барлық түрлері тілде өз көрінісін табады. Сол себепті, материалдық, рухани мәдениеттің барлық концептілері тілде жинақталған. Ұлттық мәдениеттің белгісі жеке сөздің семантикасынан, яғни, ұлттың мәдени болмысын танытатын лексикалық бірліктерден, жер-су атауларынан, кісі есімдерінен, фразеологизмдерден, мақал-мәтелдерден анық байқалады.

Мәдени концептілердің беретін ұғымын, семантикалық қырларын талдау арқылы жеке адамнан бастап, қоғамдық топтардың, бүкіл бір ұлттың, халықтың ой-өрісінің, дүниетанымының ерекшеліктерін айқындауға болады. Бұл сөздер рухани мәдениеттің басты-басты ұғымдарын оның элементтері ретінде таңбалай отырып, олардың мән-мағынасын да қамтиды. Рухани мәдени лексемалардың лексикалық, семантикалық қырларын анықтау жаңа үстем мән-мағынаның ашылуына септігін тигізеді. Бұл бұрын жасалған тұжырымдарды, түсіндірмелерді жаңа қырынан бағалауға әкеледі.

Концептілердің санада танылу деңгейіне қарай, ақиқат дүниенің болмысы мен өзіндік ерекшелігіне қарай метафизикалық концептілер деп шартты түрде жіктеуге болады.

   Метафизикалық концепт – (жан, өмір, өлім, тағдыр, жалғыздық, махаббат) ақиқат немесе бейақиқат дүниедегі абстракцияның, жоғары дәрежедегі құндылықтарын танытатын ментальді мазмұн [25, 49 б]. Метафизикалық концептілер перцептивтік, сенсорлық қабылдау, яғни сезіну әрекеті арқылы рухани құндылықтарды тану нәтижесінде ғана хабарланады. Адам тәжірбиесі арқылы ғана танып білуге болатын, құбылысты даму барысында ғана түсінуге болатын ұғымдарды нақты тұрақталған дифинициялармен танытуға болмайды. Оны адам қалай сезінеді, қалай басынан өткереді,сол әсері арқылы танытады. Мысалы ұжым не тұлға санасындағы адамзат құндылығын танытатын “өмір” метафизикалық концептісінің қазақ поэзиясында алма кезек жарысып жатқан жақсы мен жаманның, бақыт пен қайғының арпалысқан күшті динамикалық қозғалысы ретінде танылуы басым көрінеді. Өмір солай күйзеліс, жұлқыс көп. Болсын мейлі, дінің түз, тұрмыс тоқ (М.Шаханов);Өмір деген өректіген бір ағын.(М.Шаханов); Өмір-жарыс, жасық жандар ұтар ма? (К.Ахметова); Өмір деген буырқанған дария (Т.Молдағалиев). Қазақ поэзиясында өмір концептісінің қозғалыс, арпалыс ситуациясында таныту үшін бәйге, бәйгеге салынған аттың әрекеті, ағын су, өзен, теңіз дариясы, теңіз толқыны, майдандағы фрагменттер “Өмір “ұғымын танытатын қарапайым түсініктердің көрінісі ретінде алынған.

   Ұлттық-мәдени концептілер тек ұлттық танымда ғана жан-жақты ақпаратымен жүйеленіп, сол ұлттың мәдени құндылығын көрсететін концептілер (дала, көш, домбыра, қамшы, тары). Мысалы, “дала” концептісі қазақтың өмірін, жайлауын, мал шаруашылығын, дарқан кеңдікті, жазықтықты объективтендіреді. Автор танымында дала кеңдік эталоны ретінде алынып, қазақтың кең байтақ жеріндегі ұлттық-мәдени өмірді, яғни қазақ даласындағы жырмен оянған еркіндікті сүйетін халықтың болмысын сипаттайды. Мысалы ойсурет құрлымында танылуы: Қазақ жері – алып бір қара қазан, қазанда қайран жұртым қуырылды. Мұндағы лингвомәдени бірлік – қара қазан. Сценарийлік құрылымда танылу: Қашаннан жерік қара Жер, жесірдің қайғы-мұңына. Дала, дала… Сал дала селеулеген, Жырмен ұйықтап  оянған өлеңменен. Дала деген күйсандық бұл қазаққа, Абай десе құлағы елеңдеген. Уһ, дала! Дала толған көл-көсір жыр, Дала-қобыз, тұтпайды пернесін кір.

   Эмоционалды концептілер. (қуаныш,қайғы,бақыт,мұң). Кейбір ақиқат дүниелер адам санасындағы эмоционалды, аффективті көңіл-күй арқылы, ішкі сезімі арқылы танылады. Мысалы уайым ұғымы жағымсыз мағында танылатыны, оның “сары уайымға салыну, күйзелу, көңіл-күйі болмау” деп объективтенетіні белгілі. Бірақ оны нақты денотатпен көрсете алмаймыз.

Концептілердің әртүрлі ассоциативтік түсінікте танылу деңгейіне қарай контраст концептілер және калейдаскоптық концептілер деп топтастыруға болады.

   Контраст концептілер – бірінсіз бірі болмайтын, бірін екіншісі толықтырып отыратын немесе бірінен кейін бірі жүретін, тіпті бір-біріне қарама-қарсы тұратын ақиқат дүниелердің жұптасып қана танылуы.(Өмір/өлім, қала,дала, бақыт/қайғы). Поэтикалық мәтінде Өмір/өлім контраст концептілері “бұл дүниеге кірдім де қайта шықтым” ситуациясы арқылы танытады. Қала/дала контраст концептілері “Мотордың дауысын есіте шаршадым, жамырап жатқан жас төлдің үнін аңсадым” деген денотатты ситуациялар арқылы танылып тұр.

   Калейдоскоптық концептілер – бір ғана ақиқат дүниенің санада әралуан концептілік құрылымдарға салынып бірнеше концепт типтерінде (ойсурет,сценарий,схема, фрейм) көрініс табуы. Ақиқат дүниенің әрбір үзігін (фрагментін) қалыптасқан (стереотиптік) таным шеңберінде емес, қалыптаспаған(стереотиптік емес) танымда ұғыну сол дүниені алуан түрлі жағдайда объективтендіруге мүмкіндік береді.

Тұлға не ұжымның концептіні тілдік таңбалармен объективтендіру шеберлігіне қарай эстетикалық-көркем танымда объективтенген концептілер және логикалық-позитивті танымда объективтенген концептілер деп шартты түрде бөлуге болады. Концепт теориясында эстетикалық-көркем танымда объективтенген концептілер маңызды болып саналады. Себебі, оның бойынан ұғым тудыру, атау беру, түсінік қалыптастыру, бейнелеу, ассоциативті, эмотивті модусын анықтау сияқты қасиеттерді көруге болады. Эстетикалық-көркем танымда объективтенген концептілер әрқашан индивидуалды. Мұнда логикалық ойлау заңдылығы мен шектілігі сақталмайды. Логикалық танымда объективтенген концептілерге жалпыадамзаттық, әлеуметтік идеялар тән. Ал эстетикалық-көркем танымда объективтенген концептілерге-жеке тұлғаның фантазиялық немесе қиялдан туған бейнелері тән. Логикалық-позитивтік концептілерде сезімдік, иррационалдық қабылдаулардан бұрын, логикалық ойлау механизмі мен ой модельдерін құру әрекеттері басым. Эстетикалық-көркем концептілерді объективтендіруде сезімдік бейнелеу әрекеттері басым. Эстетикалық көркем концептілерді объективтендіруде сезімдік бейнелеу әрекеттері белсенді қызмет атқарады. Мысалы: “АЙ” – түнде жерге  жарық сәуле беріп тұратын планета. (логикалық танымда объективтенген концепт). “Ай”-жарты ай тұр шар аспанда-тозған таға, Үскірік үрлей ме әлде қозғалта ма? (эстетикалық-көркем танымда объективтенген концепт). Логикалық танымдағы концептілер ақиқатқа негізделеді және логика (ойлау) заңдылығына сүйенеді. Ал эстетикалық-көркем танымдағы концептілерде ассоциация, фиксация, жұмбақ, жалған ойлау әрекеттері басым болады. Бірақ мұндай танымда заңдылық болмайды түсінбеу керек. Онда автордың өз заңы мен өз жүйесі болады.

Дегенмен, қай концепт болсын санадағы ақиқат дүниенің бөлшегін танытуға бағытталады.

Концептілер әрқашан идеалды және олар санада әмбебап заттық код (Н.И.Жинкин бойынша) бірлігі арқылы таңбаланады. Әмбебап заттық код бірлігі – бұл адамның тұлғалық сезіну тәжірбиесі негізінде көрінген индивидуалды сезімдік бейнелер. Санада концепт бейне түрінде туындайды, кейін ол абстракция деңгейіне жеткенде сезімдік бейнеден ой бейнеге ауысады. Мәселен “қорқыныш” концептісі тактильді сезіну, яғни дененің мұздауы, қалшылдап дірілдеу сезімдерінен туындайды: “төбемнен су құйғандай”, “денем мұздап кетті”, тұла бойымды қорқыныш биледі”, ”дір-дір ету”, ”тісі-тісіне үйлеспеу” т.б. Осы ойымызды нақтылау үшін Р.И.Павиленистің пікіріне сүйенеміз: ”Әрбір концептіні меңгеру үшін санада қалыптасқан құрлымын анықтау керек. Бұл құрылымда субъектінің байқаған, бақылаған, таныған біліми ақпараттарының шоғыры жүйеленген. Бұл жиынтық концептілік жүйеге ұласады.

Концепт құрылымы жағынан өте күрделі дүние. Бұл құрылымға санадағы ақиқат дүниені танытатын барлық бірліктер мен таңбалар, оқиғалар мен ситуациялар енеді. В..А Маслова концепт құрлымын былай жүйелейді: “Біріншіден, дүниенің мәдени белгілерін танытатын бастапқы көзі, яғни этимологиясы; екіншіден, сол дүниенің тарихи өміріндегі, мағыналық дамуындағы жаңа мәнге ие болған белгілері; үшіншіден, қазіргі сол дүние  туралы ассоциациялар мен бағалауыш мәндер, коннотациялар көрінісі  жатады” [2, 40 б]. З.Д.Попова мен И.А.Стернин концепт құрылымын адам санасындағы әрекеттердің жүйелі қызмет етуімен байланыстырады. “Концепт адам санасында, біріншіден, сезімдік тәжірбиесі арқылы қалыптасады. Екіншіден, адам өзіндік тұрмыс-тіршілігі, қызметі арқылы таныла түседі, төртіншіден, тілдік таңбасы жиі көріністен өтіп, стереотиптік деңгейге жеткен таңбалармен таныту арқылы анықталады, бесіншіден, тіл бірліктерін саналы түрде сол дүние табиғатын танытуға болады деп тұжырым жасау негізінде қалыптасады. Ю.Степановтың пікірінше, концепт қабатталған құрылымнан құралып, оның әрбір қабаты әр дәуірдегі сол дүние туралы мәдени түсінік, халықтық көзқарас күйінде сақталады. Ғалымның жүйесі бойынша концепт құрылымы мынадай тізбекпен танылған:

-Дүниенің негізгі(маңызды) белгісі;

-Қосымша (пассив,тарихи) белгісі;

Ішкі (әлі сезіліп, таныла қоймаған, жұмбақ) формасы [26, 21 б]

Қазіргі логика ғылымында концептілік жүйе туралы теориялардың негізгісі ретінде Р.И. Павиленнистің тұжырымы басты ұстаным деп танылып отыр. Концептілік жүйе – индивидтің ақиқат, бейақиқат дүние туралы ( ой, пікір, білім) ақпараттарының өзара үздіксіз ұласқан конструктілік жүйесі деп танылды [27, 387 б].

Концептілік жүйенің қызметі – оның құрамындағы компоненттерді бір мазмұнға реттеп топтастыру. Р.И. Павиленнис дүние концептілік бейнесін танытудағы концептілік жүйенің механизмін “сана – тіл – дүние” арақатынасында қалыптастыруды ұсынады [27, 58 б]. Философ Л.Витгенштейн санадағы бейнені “тіл – сана – дүние” үштігінің арақатынасы арқылы танытуды ұсынады. Концептілік бейне қалыптастырудағы бұл схемалық реттіліктердің басты мақсаты санадағы бейнені ұғындыру. Кез келген санадағы дүние бейнесі концептілік жүйеде түсіндіріледі, демек, жүйенің тілдік көрінісі – мазмұндалған дайын өнім. Концептілік жүйеде білімдік ақпараттармен қоса тұлғаның ұғым туралы нақты бейнесін танытуға ұмтылған жеке танымы (пікірі) қатар жүреді. Көп жағдайда бұл тұлғалық таным метафоралық, ассоциативтік формада көрініс табады. Сондықтан концептілік жүйенің тілдік көрінісі ондағы элементтердің танытатын тіл бірліктерінің мағынасына сәйкес келмейтін жағдайлары кездеседі. Концептілік жүйедегі авторлық танымы анықтауда оның таныту үшін қолданған моделінің сол объектінің жақындастыра ұқсатудағы шеберлігін анықтау керек. Концептілік жүйедегі дүние туралы субъективті-индивидуалдық білімнің көрінісін Р.И. Павиленис “білімнің субъективті құрылымы” деп атауды ұсынды [27, 280 б].

Субъектінің санада қалыптасқан ақпараттарының маңыздысы – оның интерсубъективтік білімі. Осы ақпараттар негізінде құралатын концептілік жүйенің реттелуі санада мынадай процестерден өтеді:

• қабылданған ақпарат субъект санасында талқыланады.
• белгілі бір ұғымға қатысты элементтер топтастырылады.
• басқа тұлғалардың ұғым туралы пікірімен салыстырылады.
• жинақталған ақпараттар бір жүйеде реттілікпен өңделеді.

– жүйедегі ақпаратардың тілдік көрінісі “код” деп аталады. Тілдік символика концептілік мазмұнның тұрақты көрінісі бола алмайды. Бұдан концептілік жүйенің континуалдылығын, ал тілдің дискреттілік қасиетін танимыз.

Демек, логика ғылымында концептілік жүйе – индивид санасындағы білімі мен пікірінің жүйеленіп, интерсубъективті және субъективті ақпараттарына сәйкестендірілуі. Мұндағы тілдің қызметі – концептілік мазмұнды таңбалық негізде репрезентациялау.

В.К. Нишанов: “Концептілік жүйе ұғынуды жеңілдетеді, – дей келе – ұғыну дегеніміз – ақиқат немесе бейақиқат дүниенің жеке фрагментерінен ой моделін құру әрекеті” [20] – деген тұжырым ұсынады. Когнитивтік аспектіде дүниенің мазмұны субъектінің жан-жақты білімінен туындайтын дүние туралы бейнесі мен оның нормативті-құндылықтар жүйесі арқылы қалыптасқан операциялар көмегімен танылады. Демек, бұл операция арқылы дүниенің идеалды ой моделі құралады, ал ондағы ақпараттар (субъектінің дүние туралы бейнесі мен нормативті-құндылықтар жүйесі) концептілік жүйені құрайды.

Субъектінің дүниені тану әрекеті – бұл сол дүние туралы ой конструкциясын қалыптастыру. Ой конструкциясының элементтері ретінде білімдік ақпаттар (тілдік, тілден тыс) мен сезімдік бейнелер танылады.

Демек, концептілік жүйе арқылы ұғыну – субъектінің дүние туралы ішкі бейнесін таныту деп түсініледі. Концептілік жүйе санадағы ой механизмдері, әмбебаптық көрініс (интерсубъективті білім), тұлғаның когнитивтік стилі, индивидуалды когнитивтік ақпарат (субъективті білім) арқылы құралады.

Қорыта айтқанда, тұлғаның ойлау жүйесін лингвокогнитивтік тұрғыдан зерттеу: біріншіден, ой жүйесінің құрлымын танытады; екіншіден, белгілі бір жүйеде реттелген ақиқат немесе бейақиқат дүниенің ұғымдық мәнін(бейнелерін) анықтайды; үшіншіден, жүйе элементтерінің ақпараттық мазмұнын; тілдік көрінісін айқындайды; төртіншіден, ақпараттар шоғырланған жүйенің континуалдық қызметіне, концептілердің реттелу деңгейіне, ондағы динамикалық, статикалық белгілерге сипаттама береді. Психология ғылымында концептілік жүйе арқылы ақиқат дүниені ұғыну әрекеті қабылдау және тану қабілеттері арқылы жүзеге асады. В.Знаковтың пікірінше, тану (ұғыну) әрекеті –индивидтің бұрын қабылдаған және жаңадан таныған ақпараттары арқылы дүниенің мәнін түсіну [28, 22 б]. В.А. Пищальникова концептілік жүйе теориясын анықтай отырып, мынадай тұжырым ұсынады: “Субъектінің тілден ұғынған мазмұны концептілік жүйенің бір элементі болып саналады және одан туындайтын ұқсас мағыналы тармақтар концептіні бүтіндей тануға септігін тигізеді. Сондықтан тілдік таңбадан қабылданған мағыналар концептінің бейнелі, мазмұндық, эмоционалды ақпараттарын актуалдайды немесе бұл ақпараттардың әрқайсысы таңба арқылы ассоциацияланады” [29].

Психологияда концептілік жүйенің әрбір компоненті перцептивтік, сенсорлық (визуалдық, тактильдік, дыбыстық, дәмдік) белгілері арқылы танылуы басым түседі. А.Ш.Шварконың зерттеуінде концепт құрылымындағы мазмұндық, заттық, ассоциативтік, эмоционалды-бағалауыш фоносемантикалық белгілер вербалды мазмұнда танылады, ал оның заттық бейнесі тек санада мазмұндалады [30, 57 б]. Демек, концептілік жүйе құрамындағы дүние туралы ақпараттар тізбегі индивидтің актуалды және потенциалды тану шеберлігіне қатысты. Ал тіл – конвенционалды-таңбалық жүйе ретінде концептілік құрылымды танытатын интегративті компонент. Аспан денелері атауларының концептілерді танытуда тілдің интегративті қызметі ерекше көрінеді. Себебі аспан денелері атауларындағы концептілік мазмұн түрлі формада танылады. Мысалы мәтіндегі доминантты концепт санадағы ұғымдық эмоционалды репрезентациясын өзгертпей-ақ мазмұны үйлеспейтін тіл бірліктері арқылы танылады. Сондықтан интегративті тілдік таңба санадағы дүние бейнесінің символикалық репрезентанты ретінде түсініледі.

Қорыта айтсақ, лингвокогнитивтік аспектіде концептілік жүйенің қызметі мынандай көрініс табады:

• санадағы ақпараттар мен олардың бейнесінің интегративті қалыптасуын реттейді;
• ақиқат дүниенің санадағы моделін, бейнесін танытады;
• субъектінің дүние туралы жалпы түсінігін байқатады;
• концептінің мазмұндық, ассоциативтік, схемалық, құрылымдық, динамикалық, статикалық қасиеттерін танытады.

Логикалық аспектіде, концептілік жүйе континуалдық және бірізділік тәртіппен концептілерді жинақтау қабілетімен танылады.

Психологиялық аспектіде концептілік жүйенің әрбір эквиваленті перцептивтік, сенсорлық қабылдау негізінде туындаған дүниені концептілік бейнелері деп саналады. Концептілік жүйе дүниенің концептілік бейнесін айқындап көрсететін негіз (тірек) туралы біршама болжам, ұсыныстар қалыптасқаны белгілі:

• бірінші болжам дүниенің концептілік бейнесі санадағы мазмұнымен негізделеді;
• екінші болжам дүниенің концептілік бейнесі субъектінің дүние туралы ақпаратымен негізделеді;
• үшінші болжам дүниенің концептілік бейнесі тілдік мағыналар арқылы негізделеді;

Бұл зерттеулердің барлығы концептілік жүйенің қызметі деп саналады. Біздің пікірімізше, дүниенің концептілік бейнесін көрсететін негізгі тірек – концептілік жүйе. Концептілік жүйе ішкі және сыртқы құрылымдардан тұрады. Ішкі құрылымы концептіні танытуға бағытталған құрылымдар: фрейм, сценарий, ойсурет, схема; ал сыртқы құрылымы – сөз, фразеологизм,метафора, сөйлем,тіркес, метонимия т.б. Концептілік жүйе қалыптастыруда санадағы ішкі құрылымдар белгілі-бір когнитивтік модельге салынып жинақталады. Когнитивтік модель автор танымындағы символ, бейне, прототип, этикет, эталон, ассоциативтік, стереотиптік бірліктер мен инсайт таңбалар арқылы қалыптасады.

Жоғарыда көрсетілген зерттеулер нәтижесінде аспан денелері атауларындағы концептілік жүйенің қалыптасуын мынадай перифериялық құрылымға салып тануды ұсынамыз.

	Дүние
Дүниенің тілдік бейнесі	Концепт типтері	Когнитивтік модель
Мәтін	Фрейм	Бейне
Сөйлем	Схема	Эталон
Фразеологизм	Скрипт	Этикет
Сөз тіркесі	Ойсурет	Стереотип
Метафора	Сценарий	Символ

Осы модельге салып “Күн” концептісінің құрылымдарын анықтап көрейік. Ақиқат дүние – күн. Оның жарық, жылу беретін қасиеті көру, терімен сезу ассоциациалары негізінде санада стереотипті түрде сақталады. Поэтикалық мәтінде Күн күлді, ай ұялып бетін басты немесе Қызарып соңғы сәуле шашырады, күн түйе алмай барады шашын әлі немесе қып-қызыл сыр төгілген тауға барып, қызыл өзен жатқандай қардан ағып, есімде қызыл-жасыл қырғауыл күн көтерілген қанатын қанға малып! Деп ойсурет типінде объективтенген. (негізгі мәні күннің жарық беру қасиеті). Бұл жерде ақиқат дүниенің тілдік бейнесі метафоралы тіркестер арқылы беріліп тұрады. Күн – уақыт эталоны. Сенделіп сендегі өткен күндерімді теңеймін өмірімнің асқарына (фрейм) немесе күміс жалды күн дейтін көлікпенен көріп келем өмірді, көріп келем (ойсурет).

Концептілік жүйе – ақиқат дүние туралы субъектінің білімі [9, 128 б]. Концептілік жүйе – санадағы ойдың мазмұнын жоспарлау қызметін реттейді [31]. Демек, концептілік жүйе субъектінің аялық білімін, этномәдени ортасын, ондағы ұрпақтан-ұрпаққа мұра болған мәдени құндылықтары мен ұлттық ерекшеліктерін танытады.

Концептілік құрылымдардың санада бейнеленуі әртүрлі формада көрініс табады. Олар:

1. Қарапайым форма (фрейм)
2. Күрделі форма(скрипт)
3. Оқиғалы форма (сценарий)
4. Сызбалы форма (схема)
5. Бейнелі форма(ойсурет)

Адам санасында қалыптасатын бұл формалардың басты қызметі:

-концептілік құрылымдарды санада бейнелеу;

-құрылым элементтерін (ақпараттарды) өңдеу;

Фрейм – бұл концептілік жүйенің құрылымдық элементтерін танытатын қарапайым формасы. Ол концептінің ең жақын семаларынан құралады және ең жақын ассоциативтік, стереотиптік таңбалар арқылы көрініс табады.

Фрейм білім қалыптастырудағы басты операциялардың бірі. М.Минский адамның көргеннен алған ақпараты мен есінде сақталған ақпаратын модельдеу тәсілін зерттеу арқылы фрейм ұғымын танытты. Ғалым фрейм туралы зерттеуін былай дәлелдейді: “…Мәселен, бөлмеге кірген адамның ондағы заттар мен құбылыстардың қандай екенін, қалай орналасқанын, санада сақталған осы ақпараттардың қаншалықтысы ақиқатқа сәйкес келетінін анықтау адам жадындағы  модельдерді көрсетеді. Бұл модельдер – Фрейм деп аталады. Бұл құбылыс фильмнің әрбір кадры секілді санадағы дүниелерді визуалды, стереотиптік жағдайда тану әрекетіне келеді. Фрейм – жадыда сақталған білім мен ақпараттың бір дүние шеңберіне ұйымдасқан, адам тәжірибесіндегі дүние туралы нақты фрагменттерден құралған ақпарат.Фрейм көп жағдайда дүниенің лексикалық мағынасы, ол туралы тұлғаның энциклопедиялық және экстралингвистикалық білімі негізінде санада көрініс табады. Негізінен фрейм концепт ядросының төңірегіне ұйымдасатын құрылымдық элементтерді ассоциаландыра отырып ақпарат жинайды” [32]. Демек, санада сақталған әрбір ақиқат фрейм бола алады. Олар белгілі бір ұғым мазмұнына сай шоғырланса, концептілік жүйе құрайды. М.М.Минский пікірінше, фрейм құрылымы екі деңгейден тұрады:

• жоғары деңгейге оқиға не жағдаятты талдауға қатысатын нақты мәліметтер жатқызылады;
• төменгі деңгей нақты мәліметтерді толықтыратын қосымша деректерден құралады. Минский мұны “бос тізбектер” деп атайды.

Тілдегі фрейм – бұл элементтері ұғымдық құрылымның жеке бөлігі (сөз, тіркес, сөйлем) болып табылатын лексикалық қатар. Қарапайым фреймдер бір ғана лексемамен берілуі мүмкін, ал күрделі фреймдер тіркестер немесе сөйлем арқылы танылуы мүмкін. Әрине бұл тек шартты түрдегі тілдік көрінісі. Тіл білімінде фрейм – әрбір сөзі белгілі бір бөлшекті (мағынаны) немесе кейбір концептілік немесе акционалды бүтіндікті айқындайтын сөздер жинағы [33, 78 б.] ретінде танылады.

Е.С.Беляевтің  пікірінше: “фрейм сөзден емес, көргеннен алған әсер, бірақ ол объектіні стереотипі немесе әрекеті ретінде жадыда сақталады”. Кейінгі зерттеулерде фрейм екіжақты сипатымен танылып, былай дәлелденеді: бір жағынан фрейм лексикалық жүйе ішінде танылады [34, 199 б], екінші жағынан когнитивтік ақпараттарды ұйымдастырушы ретінде танылады [35, 109 б]. Осыған орай, фреймді концепт түзуші бірлік деп тануға негіз туындайды. Фрейм санада концепт түзуші оқиға (жағдаят) бірліктерінің бірінен кейін бірінің жүйелі тәртіпке сай өтілуін қадағалайтын ақпараттар жинағы деп түсініледі. Бір жағынан фрейм оқиға барысында кездесетін жағдаяттардың  жүйелі қалыптасуына базалық қызмет етеді. Екінші жағынан, түсіндіру, интерпретациялау шеңберін қалыптастырады.

Фрейм – прессупозициялық модель. Егер адамның тілде таңбаланған заттар мен құбылыстар туралы білімі жеткілікті болса, егер оған белгілі бір оқиға шеңберіндегі жағдаяттардың өту кезең белгілі болса, онда ол адам сол тілдік құрылымды фрейм ретінде қабылдай алады.

Қорыта келе, фреймдік құрылымды тануда мынадай қағидаларды ұстануға болады:

– фрейм белгілі бір концепт төңірегінде ұйымдасқан санадағы ақпараттар бірлігі;

– ол ассоциациялық қор арқылы танылады;

– стереотиптік белгілер арқылы жинақталады;

– концепт төңірегінде ең жақын белгілері мен қасиеттер арқылы модельденеді;

– ұғым туралы нақты мәліметтерді танытады;

– когнитивтік санадағы белгілі бір ұғым туралы ақпараттарды рет-ретімен жинақтайды.

   Схема-когнитивтік санада сыртқы сигналдар мен ішкі сезімдер көмегі арқылы жинақталған ақпараттарды бір құрылымда таныту тәсілі. Бұл тәсіл- концептіні құрайтын ақпараттардың ұқсас жақтарын ұқсас емес бөліктерден ажыратып, сұрыптау операциясын атқарады. Әрбір схема танылатын ұғымның заттық деталін жасауға ұмтылады. Концептіні көзбен көріп, қолмен ұстауға болатындай формада түсіндіретін таңбаларды құрайды. Схема – бейнелі репрезентацияның ең күрделі түрі деп танылып, когнитивтік операцияның логикалық (ментальды) бірлігі ретінде басқа құрылымдардан ажыратылады. Стиллинг, Файнштейн пікірінше: “Схема – бұл әрбір жағдаяттың нақты мазмұнын толықтыратын және сол мазмұнның объектісі мен құбылыстарын жалпы категорияға топтастыратын механизм көрінісі. А.Величковский пікірінше: “Схема – бұл білім репрезентациясының үнемі толықтырылып отыратын фрагменті. Бұл фрагменттердің төменгі көрінісі – сенсорлық ақпараттар, оның толықтырылған көрінісі – концептілік білім” [35]. В.А.Маслова: “Егер сөздіктегі анықтамалар шеңбер, сызық, шекара шарттарымен түсіндірілсе, концептінің бұл анықталу типі схема болып саналады”,-деп көрсетеді.

Схема ұғымның категориялануынан, сол категорияға негізделген ақпараттардың қалыптасуын көрсететін детальдар арқылы объективтенеді. Дүниені тануда таңбаларды, бейне мен символдар жүйесін қолданамыз. Сондықтан когнитивтік санада тану операциялары– сигналдар мен таңбалар үйлесуі схема құрлымын құрайды.

Қорыта келгенде, дүниені схемалық құрылымда тану механизмі мынадай қағидаларға негізделеді:

– танудағы сенсорлық, перцептивтік ақпараттар жинақталады;

– ақпараттарды детальдау операциясы қалыптасады;

• детальданған ақпараттар арқылы концептінің кеңістіктегі формасы объективтенеді.

Ассоциация – бұл адамның бұрынғы тәжірбиесі негізінде пайда болып объект төңірегіндегі тұжырымдамалары мен сипаттамасы, бейнеленуі. Ұғымды тануда адам санасындағы алғаш пайда болатын ментальды сигналдар – ассоциациялар. Ассоциативтік элементтер арқылы бейнеленген модельдер концептілік құрылымға ұласады. Ассоциация – бұл білім алудың бір тәсілі. Ассоциация арқылы тану – бұрынғы тәжірбиелер мен жаңадан қабылданған түсініктер арасындағы байланыс.

   Сценарий. Концепт қалыптастырудағы оның қарапайым танымдық элементтері фрейм болса, әрбір фрейм тармақтарының төңірегінен оқиғалар мен жағдаяттар жүйесін жинақтауға болады. Бұл жүйені құрайтын бөлшектер  – сценарийлер мен скрипттер. Сценарий белгілі бір фреймнен туындайтын эпизод фрагменттерінен құралады. Бірақ ол фреймнен уақыт өлшемін шешетін факторлар арқылы ажыратылады. Сценарий концептінің идеясын танытатын сюжеттерден құрылады. Сценариялық құрылымның деңгейі төрт түрлі формада танылады.

1.Үстірт – синтаксистік фрейм. Тілдік құрылымда предикаттық байланыс формасында танылады (атау+предикат).

2.Үстірт – семантикалық форма. Оқиғадан алған әсер фрейм тармақтарынан құралған фрагменттер.

3. Тақырыптық фрейм- сценарийлер.
4. Баяндау фреймі. Тақырыптың мазмұнын ашатын түсініктеме.

Демек, сценарий оқиғаға, жағдаятқа құрылған фреймдерден құралады

   Скрипт – концептілік құрылымның бір типі. Скрипт қалыптастыратын басты элемент фрейм. Скрипттің санадағы көрінісі – сценарий құрлымының кеңейтілген формасы. Скрипт көзбен көрген нақты тәжірибеден өткен оқиғалар арқылы, балалық шақтан келе жатқан стереотиптік ақпараттары арқылы немесе басқа адамдардың әрекеттерін есте сақтау арқылы жинақталған ақпараттардан құралады. Яғни тануға дайын сценарийлер мен фреймдерді топтастырып ұғыну. Скрипт концептіні тануда басқа бір оқиғаларды ой елегінен өткізіп, одан концептінің бір қырын танытатын фрагменттерді автоматты түрде салыстырып, не ұқсатып ойша табу шеберлігімен ерекшеленеді. Алғашқыда скрипт тек белгілі бір оқиғаны (концептіні) қортындылауды жеңілдететін тәсіл ретінде қолданылады. Скрипт көмегі арқылы санадағы бүтін концептіні модельдеуге болатыны айқындалады. Скриптке тән қасиет – мәтінге енетін фреймдер мен сценарийлердің қайталануы. Скрипт қалыптастыратын оқиға фрагменттері мынадай мақсатта қолданылады: локациялық (уақыт пен кеңістіктегі оқиғаны бейнелеу); логикалық (ойлау әрекетін тану); процедуралық (оқиғаның өтілу тәртібі); насихаттау, үгіттеу, иландыру түрінде қолданылады.

   Ойсурет – концепт қалыптастыру операциясының ең күрделі формасы. Концепт құрайтын элементтерді санада метафоралау, яғни суреттеу тәсілі. Терминді енгізген ғалым Н. Уәлиұлы. Ойсурет санада бейне символ, метафора, аллегория көмегімен танылады. Концептінің ойсурет құрылымда танылған формасы аспан денелері атаулары арқылы да жиі көрініс табады. Ойсурет суреткердің қиялдау, суреттеу, ұқсату шеберлігінен туындайды. Санадағы фантазиялау таланты басым болса, концептіні ойсурет құрылымында таныту деңгейі жоғары болады. Мысалы, Күні біту – фрейм. Санада ассоциативті таңба арқылы қалыптасқан.

   Жұлдызы сөну – ойсурет. Ұлттық –мифологиялық танымы арқылы қалыптасқан. Мысалы, бір адам өлсе, бір жұлдыз қоса сөнеді.

   Күні бату – фрейм. Санада стереотипті таным арқылы қалыптасқан. Мысалы, жалғаннан жылжып өтермін. Күнім батар менің де. 

         1.2 Концептің өзге лингвистикалық категориялардан айырмашылығы

Концептің өзіндік ерекшелігі – тану процесінде және сөзді меңгеру барысында оның өзгере отырып тұрақты болып қалатындығында: ол сөйлеушіге әрқашан жаңа қырынан танылып отырады. Әдетте концепт-2 болып келеді. Концептер бейберекет болып көрінбес үшін оларды әмбебаптығы мен маңыздылығына қарай, адамның, ұлттың рухани мәдениетіндегі алатын орнына қарай жүйелеу керек. Мәселен, А.Вежбицкая [14] оларды мынадай ұстанымдар бойынша жіктейді. Концептер иерархиясы мәдениеттегі рухани құндылықтар иерархиясын танытатындай болады немесе концептер таңбалап тұрған мағынаның абстрактілігімен конкретілігімен байланысты жіктеледі. Осындай иерархиялық жүйенің тәжі рухани мәдениеттің кілт – сөздері (парыз, ар, ақиқат, тағдыр, шындық,т.б.). Бұл сөздерді жоғарғы деңгейге қоюға оның логикалық байланыс қызметін атқара алуы; философиялық және ғылыми терминдермен сәйкестігі; ұғымның сәйкесінше сөздің коннотативті сипатының аксиологиялық қатыстылығы; семантикалық көлемінің (“іші босауға” шейін) өзгеруге қабілеттілігі себепкер болады.

Жоғарыда айтылғандай “концепт” ұғымын концепт-1 және концепт-2 деп бөлу тек мәдени – тілдік талдаудың ғана нәтижесінде жүзеге асырылады. Ал өздігінен ол бір бүтін, бөлінбейтін, “жұмыр” құбылыс. Біз оны бір жағынан жеке сөздің семантикалық бейнесін таныта алатын кілт ретінде қарыстырсақ, екінші жағынан осы сөздің қозғалмалы семантикасы түсіндіріп тұрған мәдени-тілдік бейнесіне енуге мүмкіндік береді: сөзді зерттей отырып, біз, рухани мәдениет фактілерін зерттейміз.

Сондықтан сөзді семантикалық жағынан сипаттайтын өзге терминдермен  концепт термині бірдей ұғынылмауы үшін концепт терминінің “шегін белгілеу” қажет.

“Концепт” термині сема, мән, ішкі форма, символ, образ, ұғым, архетип терминдерінің қайсысымен болса да бір деп ұғынылмауы керек.

   Жалпы сема, архисема (мәндер инварианты) және концепт. Концепт жалпы сема да емес, архисема да емес (мәндердің инварианты емес), өйткені ол сөзге семадан бұрын берілген, ал сема сөздің мағынасымен беріледі. Концепт пен сема сөздің лексикалық мағынасының құрылымын көрсету үшін қажет. Біз оны саналы түрде, нақты деректерге негізделе отырып бөліп шығарамыз. Ал концепт – ырықсыз санадан болжам негізінде бөлінетін бірлік, біз оны сөздің өзіндік идеясын ашу үшін пайдаланамыз.

   Белгі (айырым, нышан) және концепт. Концепт белгі емес, концепте сол ұғымға тән белгілердің барлығы “бағдарланған”, солай бола тұра концептің белгісін көрсету мүмкін емес, өйткені, концепт санада ұстап қалу қиын елес сияқты.Ол нақты белгілерді білдіре алуы мүмкін, бірақ, біз, ол белгілерді атай алмаймыз, оны атау үшін оның жанында тұрған белгілерден ерекшелендіріп, бөліп алуымыз керек, өзге сипат, белгілерді санада саралап көре алмағандықтан, қажетті белгіні де танып ала алмаймыз.

   Жалпы мағына, жалпы түсінік және концепт. Жоғарыда айтылғандай жалпы түсінік концепт-1-де көрініс табады. Бірақ ол алғашқы, өте қарапайым жалпы түсінік, ал жалпы мағына концепт пен контекске байланысты болады.

Концепт және образ. Концепт образ емес, өйткені қандай да образ бейнелі формаға ие болады. Ал концептің белгілі бір ғана образы болмайды. Ол дайын күйіндегі ой жүйесі емес, біз оны қалайда көзге де, ойша да елестете алмаймыз. Бұл тұрғыдан келгенде концепті “таза идея” деп есептеуге болмайды.

Концепт және символ. Бұл екі ұғымының екеуінің де мәндік мүмкіншіліктері зор, екеуі де шексіз көп мағыналы, сондықтан екеуі де мәдениетті іштей  танудың кілті бола алады. Символдың табиғаты затты, ол сол таңба негізінде дамиды. Ал концепт затты, ол сол таңба негізінде дамиды. Ал концепт идеялық құбылыс және өз дамуын өзі белгілейді. Символда айқын, тура, ауыспалы астарлы мағыналар “беріліп қойған”. Оның қайсыбірін сол тілде сөйлеушілер әлі саналы түрде түсінбеген болса, ол бар. Ал концепт әлі мағынаға айналмаған, әлі “ашылмаған” мағыналар ұйытқысы, қойыртпасы, орамы. Олардың айырмашылығы сөз-концепт пен сөз-символ ретінде де, сөз-концепт ретінде де қарастырып көрейік. Сөз-символ тауарлар қабында, тауарлардың жарнамалық қағаздарында, теледидар жарнамаларында болады. Әдетте көңіл аударарлықтай ерекше жазумен, ерекше түспен жазылады. Ол мынадай мағыналарды білдіреді:

1. Өнім жаңадан шығарылған.
2. Өнім біздің рыногқа алғаш келді.
3. Бұрынғы өнім өзгертіліп, жаңартылып, жақсартылып шығарылды.

Ол нарықтың экономикаға тән тауар қабының безендірілуі, жарнаманың түрі. Ағылшын тілінен “new” орыс тіліне “новинка” деп аударылса, орыс тілінен қазақ тіліне “жаңа” деп аударылып, сәйкес мағыналарды иеленді. Таңбасы біреу ғана ол – жаңа. Ал, сөз концептке жаңа сөзі қатынасатын фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, шығармалар атауы, жаңа түбірінен туындаған (жаңалық, жаңару, жаңалау т.б.) барлық туынды сөздер енеді. Бұл бірінші айырмашылық. Екінші айырмашылығы “жаңа” концепт болғанда оған аталған “жаңа” сөз-символы еніп бір бөлігі ғана болып қалады. Ең басты айырмашылығы “жаңа” сөз – концепт сияқты мәдени мәнге ие бола алмайды. Мысалы, бір ғана “жаңа жыл” тіркесін алсақ, ол қазіргі қазақ халқының санасында кеңес дәуірінен дәстүрге айналған еуропалық жаңа жыл(31-желтоқсан) және соңғы жылдары қайта қауышып жатқан наурызбен(22-наурыз) байланысты. Осы екеуіне байланысты көптеген ырым, салт-дәстүр, ауыз әдебиет үлгілері, құттықтаулар, бата, тілек т.б. “жаңа” сөз-концептінің жаңа жыл таңбасы арқылы ғана берілетін мәлімет. “Жаңа” сөз-концептінің өзге таңбалары да осындай мәдени маңызды мәліметтерді бере алады. Көріп отырғанымыздай концепт пен символдың ұқсастықтары болғанымен екеуі мүлдем екі бөлек ұғымдар.

Архетип және концепт. Концепт – сөздің пайда болу тарихы, оның алғашқы мағыналары, бастапқы тірек идеялары мен концепт-сөздің туындауына түрткі болған фактілерді анықтау керек болғанда біз архетипке соқпай қоймаймыз. Бірақ, концептің барлық қажетті семантикалық ақпаратты жинақы, бірақ беретін орын басу қызметі туралы айтқанда, біз, концепт пен архетипті қатар қоя алмаймыз. Бұған қоса, концепт, теориялық анықталуы мүмкін болғанымен көбінше тек интуитивті анықталатын бірлік. Оның концептілік мағынасы да, концепт таңбаларының мағыналарынан интуиция көмегімен анықталады. Ал архетип- теориялық реконструкцияланған бірлік. Байқап отырғанымыздай концепт пен архетип арасындағы айырмашалық өте үлкен.

Ішкі форма және концепт. Бұл терминдердің аражігін ажырату жоғарыда айтылған терминдермен салыстырғанда қиынырақ. Екі термин де ұлттық мәдени тілдік құбылыстарды түсінудің кілті болып табылады. Осылайша, ішкі форма, концепт ұғымдарының екеуі де адамның тілдік санасы мен қоршаған орта арасындағы жалғастырушы қызмет атқарады. Олардың айырмашылығы «өміршеңдігіне», қаншалықты қажет екендігіне келгенде ашылады. Сонымен қатар олардың көлемі мен атқаратын қызметтері әртүрлі. Ішкі форма біртіндеп жоғалуы мүмкін, ал концепт сөзбен бірге өмір сүреді. Сондықтан да концепт сөздің ішкі формасына қарағанда біршама тұрақты болып есептеледі. Алайда біз сөздің жоғалған ішкі формасын іздегенде, сөздің базистік элементі анықталып, концептің өзінде танимыз. Этимологиялық талдау жасағанда ішкі форма сөздің семантикалық құрлымында маңызды орын алмайды, ал концепт функционалды қажет бірлік, өйткені, ол өзінің ең басты қызметі- орын басу қызметін атқарады. Бұл тұрғыдан келгенде, концепт пен ішкі форманың айырмашылығы, концепт пен архитиптің айырмашылығындай. Тағы бір айта кететін мәселе, ішкі формада қалып «қалып» ұғымы бар (мейлі ол ішкі болса да). Демек ,терминнің астарында қандай да бір тірек ұғымдармен қалыптық байланыстың бар екендігі білінеді. Осы байланыс материалды элементтерді көшіру арқылы жүзеге асады да, “уәжділік” терминімен аталады.

Ал концепт – “таза идея”. Концепт пен ішкі форма арасындағы сөз етіліп отырған айырмашылық бұл екі ұғымның қолданылу аясынан көрінеді; мысалы, мағынаның уәжделуін сөз еткенде, “ішкі форма” терминін пайдаланамыз, ал сөзді мәдени тілдік контекстке енгізетін ұлттық менталитетке негізделген алғашқы қарапайым түсінік жайлы айтқанда, сөз мәдениет элементі ретінде қарастырылғанда–“концепт” терминін пайдаланамыз.

Ұғым және концепт. “Ұғым”  және  “концепт” терминдері бір жағынан сөздің мазмұндық жағының әртүрлі кезеңін, екінші жағынан олардың әртүрлі қызметін көрсетеді. Ұғымнан концепт ұлттық менталитетті көрсете алатын алғашқы түсінік ретінде де (концепт-1), әмбебап мәдени түсінік (концепт-2) ретінде де ерекшеленеді. Сөздің туындауы тұрғысынан келсек, концепт-1 ұғымының “ұрығы” болғандықтан, ұғымнан бұрын тұрады. Ал жалпы мәдени аспектіден қарағанда, концепт-2 ұғымының жалпы мәдени маңызға ие боларлықтай деңгейге көтерілуі. Әрбір сөз концепт-2 деңгейіне дейін дами алмайды. 

   1.3 Концептілік талдаудың әдістері мен ұстанымдары

Концепт термині сияқты концептілік талдау терминінің де лингвистикалық әдебиеттерде тұрақтанған анықтамасы жоқ. “Концептілік” сөзі негізінен “ұғымдық” немесе “логикалық” деген мағынаны білдіреді, сәйкесінше концептілік талдау сөздің тілдегі,сөйлеудегі шынайы өмірін ескермейтін, сөздің ұғымдық жағы мен логикалық байланыстарын талдау. Бұл жағдайда тілдің коммуникативті аспектісі назардан тыс қалдырылып, гносеологиялық аспект абсолютті мәнге ие болады. Концептілік талдауды былай ұғыну біздің зерттеулеріміздің мақсатына жауап бере алмайды, сондықтан ең алдымен осы еңбекте бұл терминмен, біз, нені атап тұрғанымызды анықтап алу қажет.

Кең мағынасындағы концептілік талдау адамзат мәдениеті үшін аса маңызды, ерекше мазмұнға ие ұғымдарды таңбалайтын сөздердің талдануы ретінде ұғынылады. Н.Д. Артюнова мәдени сөздердің “жеке тілі” зерттелгенде келесі мәселелерге назар аудару қажет дейді:

-концептің қандай да бір концептік өріске қатыстылығын көрсететін белгілер жиынтығы;

-концептің құндылықтар жүйесіндегі орнын көрсететін анықтамалар;

-концептің адам өмірінде атқаратын қызметінің көрсетілуі [12];

1. А.Вежбицкая болса, концептілік талдаудың басты әдісі – жаттыққан интроспекция деп есептейді [14].

Жалпы, концептілік талдаудың әдістері мен ұстанымдары концепт табиғатына байланысты болады да, соған орай алуан түрлі болып келеді. Концептілік талдау сөздің семантикалық тарихының сипаттамасы, оның сол тілде сөйлеушілердің тілдік санасына әсері және керісінше сөйлеушілердің сөздің семантикасы мен прагматикасына әсерінің қарастырылуы болуы мүмкін. Ол концепт сөз семантикасының түрлі контекстердегі салыстырылуы болуы мүмкін. Не болмаса бір жалпы мәдени кілт-сөздің әртүрлі мәдениеттегі сипатының салғастыра зерделенуі болуы мүмкін. Тар мағынасында концептілік талдау термині екі ұшты түсінілуі мүмкін:

1. Мәдени құбылыс, ұғым немесе мәдени қабатқа осындай талдаулардың құралы болатын концепт сөздер арқылы талдау жасау;
2. Мәдени құбылыс ретінде қарастырылатын сөздің семантикалық құрлымы мен прагматикасына жасалатын талдау.

Екіншісін концептілік тәсіл дегеннен гөрі “концептілік талдау” немесе “концепт талдауы” деу дұрыс болады.

Концептілік (концептік) талдау сыртынан семантикалық талдауға ұқсағанмен олардың алдарына қойған мақсаттары өзгеше болып келеді. Е.С.Кубрякованың пікірінше, семантикалық талдау – сөздің семантикалық құрлымының экспликациясы, сөздің денотаттық, сигнификаттық және коннотативтік айырмашылықтарын нақтылау; концептілік талдау-бір таңбаға шоғырланған ортақ концептерді табу “… поиск тех общих концептов, которые подведены под один знак и предопределяют бытие знака как известной когнитивной структуры” [3]. Сонымен, семантикалық талдаудың мақсаты- қоршаған әлем жайлы мағлұматты көрсету. Бұл тұрғыдан келгенде, қарастырылып отырған құбылыс пен сыртқы орта байланыстарын көрсетуге бағытталған, сол тілде сөйлеушілердің өмірді қабылдауының өзіндік ерекшелігін сөз арқылы ашып бере алатын кез келген лингвисикалық талдау концептілік талдау бола алады.

Концептілік талдау бір жағынан зерттеушіге өзінің жеке амал-тәсілдерін пайдалануға зор мүмкіндік береді. Н.Д.Артюнованың пікірінше бір ғана сөзжасамдық ұяны талдау концептің сөзжасамдық мүмкіндіктерінің зор екендігін көрсетеді [12], ал бұл мүмкіндіктерді сөздің мәдени игерілуі тұрысынан түсіндіру-мәдени талдау жүргізу болып есептеледі.

Сонымен қатар концептілік талдау семантикалық өрістерді, сөзжасамдық ұялар мен типтерді сипаттауға, этимологиялық мағыналар мен символикалық тарихының сипаттамасын алуға болады. Концептілік талдауды толық әрі ұтымды жүзеге асыру үшін оның дамуының басы мен соңын көрсететін концепт-1 мен концепт-2 анықталуы тиіс.

Концептілік талдауды сөздің семантикалық толысуы мен даму тарихын алдын-ала белгілейтін концепт-1-ді анықтаудан бастау керек. Концепт-1-ді анықтау, этимон түбірді анықтау, сөздің ішкі формасын қалпына келтірумен тығыз байланыста жүргізіледі. Қазіргі концепт пен этимон арасындағы салыстырулар – адам мен әлемнің тілдік бейнесі арасындағы байланыс эволюциясы жайлы, тіл иелерінің тілдік санасындағы өзгерістер жайлы болжамдар айтуға негіз бола алады.

Этимонды анықтау– сыртқы экстралингвистикалық факторлар негізінде сөз туындауының ішкі уәжділігін іздеу. Бұл жерде әлемді мәдени және тілдік игеру терең байланысып, астасып жатады. Сөздің түп-төркініне үңілу арқылы біз, концепт туындауындағы құпияның бет пердесін ашуға талпынамыз.

Бірақ концепті табу этимонды анықтаумен шектеліп қалмайтындығы анық. Осы мәселеге қатысты В.В. Колесов былай дейді: ”концепт снимается с семантической сетки лексических значений слова. Для того, чтобы провести такую операцию, нужно проанализировать и сопоставить все известные контексты употребления этого слова на протяжении всей истории его жизни”

Сөздің мәдени-лингвистикалық портретін жасау үшін оның қолданылу тарихын сипаттау, сөздіктегі мағыналарын жинау және тағы да басқа жолдармен түсініктеме беру жеткіліксіз.

Сөздің этимологиялық мағынасын, семантикасы мен прагматикасын салыстыру тек айырмашылықты білу үшін ғана емес, сөздің терең қойнауында болып өткен және болып жатқан процестерді ашу үшін қажет. Екінші жағынан, қазіргі нақты мағыналар мен концепт-1-дің дүниеге келген сәтіндегі жасырын механизмдерді салғастыру ұлт өкілінің, ұлттың, жалпы адамның қабылдау, түйсіну, ойлауының өзіндік ерекшелігін, мәдениеттің қалыптасуын және дамуын айқын көруге мүмкіндік береді.

Концептілік талдауды жүзеге асыру үшін сөз қызметінің сипаттамалы тарихи-диахронды очергі жеткіліксіз. Толық қанды талдауға, сонымен қатар мыналар қажет: мағыналарын салыстыру; әр кездердегі түрлі қоғамдық топ өкілдерінің концептке берген түсіндірмесі; сөзжасамдық, ассоциациялық, синтагмалық және парадигмалық қатынастардың зерделенуі.

Тағы бір айта кететін жайт, әр концептің тілдік мәдени игерілуі тұрғысынан жасалған талдауы индивидуалды болады, өйткені, әр концептің тек өзіне ғана тән даму тарихы, қайталанбас өзіндік құрлымы бар. Бұдан әр концептің концептілік талдау әдісі мен амал-тәсілдері концептің табиғи ерекшеліктеріне бейімделеді деген қорытынды шығаруға болады.

Концептілік талдауда аталған амал-тәсілдердің қайсысы қолданылса да, ол концепт-1-ді ашуға бағытталуы керек. Өйткені, онсыз ең маңызды мәдени-тілдік бірлік концепт-2-нің мәнін толық түсіну мүмкін емес.

   1.4  “Концепт өрісі” және “концептілік жұп” ұғымдары

Мәдени сөздер даму барысында ылғи өзара байланыста болады. Қандайда бір мәдени концепті зерттегенде біз санамыздағы оған жақын жатқан өзге концептерді қатыстыра қараймыз. Осыдан келіп мәдени концептердің белгілі бір жүйемен орналасқандығы белгілі болады. Бұл жүйеде концептік жұптар басты орында тұрады да, қалған концептер оған әрқалай бағынады. Концептер жүйесіндегі мұндай реттілікті өріс теориясы арқылы сипаттау өте қолайлы.

Кез келген мәдени концепт адам санасында өріс ретінде өмір сүрді. Өрістің барлық элменттері өзара алғашқы базистік ұғымға қатыстылығына байланысты бірігіп тұрады. Элементтің концептік өріске енуі ол элементтің семантикалық құрлымында өріске еніп тұрған элементтердің барлығына ортақ мағына барлығын көрсетеді.

Басты элемент үшін концептілік мағына негізгі мағына болады. Екіншілік деңгейде тұрған элементтер үшін ол соған сүйене отырып өз мағынасын дамытатын тірек мағына немесе ассоциация негізінде, тек интуитивтік жолмен анықталатын перифериялық мағына болады. Қалай дегенмен де, өрістің негізгі элементін туындатқан алғашқы қарапайым түсінік өріс элементтерінің барлығының бойынан көрініп отырады.

Өріс теориясы тіл біліміне көптеген көзқарастармен, әртүрлі анықтаулармен XX ғасырдың алғашқы кезінен ене бастаған болатын. «Өріс теориясы тілдегі сөздердің бір-бірімен мағыналық байланыстарын айқындауға негізделген ортақ идеяны жан-жақты қарастыратын көптеген көзқарастарды қамтыды». Осы бағыттағы алғашқы пікірлердің бірін Ф.де Соссюрдің еңбегінен кездестіреміз, ғалым: «… қандай да болмасын ортақ белгілері бар сөздер сөйлеуден тыс адам санасында топтарға жинақталады және олардың ішінде әр түрлі қарым-катынастарға түседі», – дейді . Бұл пікірдің өріс теориясының қалыптасуына ықпалы болды деп айтуға негіз бар.

Тіл білімінде өріс терминін ең алғаш рет Г.Ипсен қолданғанымен, лексиканы семантикалық өрістер арқылы зерттеудің теориялық негізін салған неміс ғалымы Й.Трир болды. Ғалым еңбектерінде сөздік қүрам белгілі бір ұғым аясына топтасқан сөздердің тобынан, яғни «ұғымдық өрістерден» тұратыны және сол өріс құрамындағы сөздердің мозаика тәріздес бір-бірімен жымдасып, өте тығыз байланыста болатыны айтылады. Сонымен қатар Й.Трир кез келген сөздің жеке дара тұрғанда мағынасыз болып, оның мағынасы өріс құрамындағы басқа сөздермен байланысы арқылы анықталады деген тұжырым үсынады . И.Трирдің бұл пікірі тіл білімінде көптеген ғалымдардың тарапынан үлкен сынға ұшырады. Өйткені ол сөздің жеке тұрып-ақ белгілі бір лексикалық мағынаға ие болатынын және тілдің негізгі лексикалық бірлігі болып саналатынын жоққа шығарып отыр.  Й.Трирдің аталған  ойлары ғалымдар тарапынан  сындарға ұшырағанымен, оның лексика-семантикалық жүйені ұғымдық немесе мағыналық жуықтығына байланысты топтасқан сөздер, яғни өрістер арқылы қарастыруы және өріс теориясы туралы пайымдаулары осы бағыттағы ілгері қадамдар болды.

Й.Трирдің өріс теориясына қатысты көзқарастары көптеген лингвист ғалымдардың осы мәселеге ерекше көңіл бөліп, үлкен қызығушылық танытуына ықпал етті.

Бұл бағыттағы зерттеулердің бір-біріне ұқсамайтын түрлі ұстанымдары болды. Мәселен, В.Порцигтің көзқарасы бойынша, өріс сөздердің тіркесінен құрылады. Мысалы, ұстап алу деген сөз міндетті түрде тілімізде қол деген сөздің барын, үру сөзі ит деген сөздің немесе сығырайту деген сөз, көз деген сөздің барын білдіреді. Мұндай «өрістер» В.Порцигтің пікірінше, лексикада оңай ажыратылады, олардың ядросы етістік немесе сын есім болады. Себебі бұл топтағы сөздер предикативті қызмет атқарады. Аталған өріс түрін тіл білімінде синтаксистік немесе синтагмалық өріс деп атайды. Сонымен қатар лингвистикада өрісті лексика-грамматикалық (Г.Ипсен), лексика-синтаксистік (Г.Мюллер), лексика-семантикалық (К.Ройнинг, О.Духачек, Ю.Найда) және полисемантикалық сөздердің мағыналарының көлемі (А.Рудскогер) тұрғысынан қарастырған ғалымдарды да айта аламыз. Бұл зерттеушілер өздерінің жұмыстары арқылы лексикалық жүйені әр тұрғыдан қарастыруға болатынын ұсынды. Соның нәтижесінде ғылыми зерттеулер көбейіп, өріс теориясы онан сайын толығып, нақтыланып, өріс ұғымы лингвистикада кең қолданысқа ие болды. Өрістің лингвистикада әр тұрғыда зерттелуіне байланысты Г.С.Щур «Теория поля в лингвистике» деген еңбегінде оның қазіргі тіл білімінде қолданылып жүрген алпыстан астам атауларын көрсетеді: функционалды-семантикалық өріс, морфемді өріс, фонемді өріс, сөзжасамдық өріс, лексикалық өріс, семантикалық өріс, микро- және макро өріс, компаративті өріс, сөйлемнің микроөрісі, грамматика-лексикалық өріс, концептуалды өріс т.б.

Өткен ғасырдың басында негізі колданған өріс теориясы туралы ілім – қазіргі таңда тіл білімінде әлі де өз шешімін толық таппаған, ғалымдар арасында әр түрлі бағытта зерттеліп келе жатқан, лексикадағы өзекті мәселелердің бірі. Осы бағытта өрісті лексика жүйесінің басты бірлігі деп қарастырып, оның теориялық мәселелерін жан-жақгы сөз еткен төмендегі ғалымдарды атай аламыз: А.А.Уфимцева, М.М.Гухман, А.И.Кузнецова, Ю.Н.Караулов, Г.С.Щур, Э.М.Медникова,  Е.Л.Кривченко,  И.А Стернин,  Ф.П.Филин, З.Н.Вердиева, З.К.Ахметжанова т.б. Аталған ғылыми еңбектермен қоса, тіл білімінде сөздерді ортақ мағына негізінде топтастырып   лексиканы   жүйелі   түрде   қарастырған   көптеген диссертациялық жұмыстар да қорғалуда. Мысалы, Р.М.Гайсина,  Б.Қалиев, Ж.А.Манкеева,  Е.А.Пелих,  Н.С.Новикова,  А.Ю.Антомонов, В.И.Матвеев, М.Ержанов,  А.Ш.Жилкубаева,  А.А.Абдуллина,  Н.А.Дмитриева,  М.Ш.Өмірбекова,  А.О.Жолдасбек  т.б.

Ғылыми әдебиеттермен танысу барысында осы күнге дейін тіл білімінде өрістің бір ауыздан қолданылып жүрген нақты ережесінің, анықтамасының және концептуалдық өріс терминінің қолданылу аясында бірізділіктің жоқ екенін байқадық. Бұл атау сөздердің әртүрлі жиынтығына қатысты қолданыла береді. Мәселен, бір еңбектерде концептуалдық өріс кең ұғымды қамтыса, енді бір зерттеулерде тар ұғымды білдіреді. Бұл ерекшеліктерді өрісті зерттеушілердің алдына қойып отырған мақсатымен және методологиясымен, жалпы өрістің күрделі құбылыс екендігімен түсіндіруімізге болады.

А.М.Кузнецов лингвистикалық энциклопедиялық сөздіктегі мақаласында: «Өріс – мағына ортақтастығының негізінде біріккен және білдіріп отырған құбылыстарының ұғымдық, заттық немесе қызметтерінің ұқсастықтарын бейнелейтін тілдік (негізінен лексикалық) бірліктердің жиынтығы»- дейді. О.С.Ахманованың сөздігінде семантикалық өріске мынадай анықгама берілген: «Семантическое поле – совокупность слов и выражений, составляющих тематический ряд, слова и выражения языка, в своей совокупности покрывающие определенную область значений» . З.Н.Вердиева өріс ретінде бір ұғымды білдіретін әр түрлі сөз таптарына қатысты сөздердің жиынтығын , ал Н.Ф.Хренова бір сөз табынан болған ортақ бір семаның негізінде біріккен сөздер тобын қарастырады. Г.С.Щур ортақ қасиеттеріне қарай байланысқан бірліктерді өріс деп, ал функцияларының жуықтығына орай байланысқан бірліктерді функционалдық топтар деп тануды ұсынады.

“Концептілік өріс” терминімен қатар тіл білімінде “концепт өрісі” термині де бар. Екеуінің атауында қандай үлкен айырмашылық көрінбесе, табиғатында да айырмашылық жоқ. Концептілік өріс семантикалық өріс, ұғымдық өріс терминдеріне ұқсас. “Концепт өрісі” сонымен қатар “концептік жұптар өрісі” деп те аталады.

Сонымен, концептілік өріс пен концепт өрісі арасындағы айырмашылыққа келейік. Концептілік өріс өрістен тыс тұрғанда дербес мағынасы жоқ, көптеген элементтердің ұйымдасуы болса, концепт өрісі немесе концептік жұп өрісі бір немесе екі мәдени концептің тілдегі қызметін барынша ашып көрсету. Бұл жағдайда өрістің әрбір элементі- дербес концепт. Ол өріске өз мағынасын ашу үшін басты элемент арқылы енген. Концепт өрісін немесе концептік жұп өрісін жасағанда, біз, әлемнің тілдік бейнесін осы концепт тұрғысынан қарастырамыз.

Осыған байланысты концептілік (ұғымдық, семантикалық) өріс пен концепт өрісінің құрлымы әртүрлі болып келеді: концептілік өрісті құру үшін ең алдымен бірліктер арасындағы ұқсастық анықталады, сосын осы ұқсастықтар негізінде бірліктер бір ортақ атаудың айналасына топталады; ал концепт өрісін немесе концептілік жұп өрісін құру үшін алғашқы элемент анықталады.

Тіл, көнеден келе жатқан тек таңбалар жүйесі емес, ол осы жүйені көмкерген мәдениет болып табылады. Сондықтан да ол – әр халықтың кен байлығы, асыл қазынасы. Кез-келген халық тілінің құдіреттілігі сонда, ол халықтың сан мыңдаған жылдар бойы жинақтаған рухани қазынасы — асыл мұрасын өз бойына сақтайды, сонымен бірге оны ұрпақтан-ұрпаққа қылын да қисайтпастан жеткізіп отырады.

Адамзат көне замандардан-ақ қоршаған ортаның құпияларын тануға ұмтылды. Әсіресе адам баласын көгілдір аспан, ондағы жұлдыздардың сырлы да жұмбақ әлемі ерекше қызықтырды. Бұл қызығушылық қазіргі ғылым дамып, техника өркендеп отырған заманда да өрши түспесе, кеміген жоқ. Өйткені «болмыста екі ғаламат нәрсе бар: бірі – жұлдызды аспан, екіншісі – әрбір адамның ішкі дүниесі» деп немістің философы  И.Кант айтқандай, сырлы аспанның құпиясы таусылмақ емес. Қайта ғылым дамыған сайын жұлдызды аспан жаңа тылсым жұмбақтарын алға тосуда.

Біздің бабаларымыз да көне дәуірлерде жұлдызды аспанның құпиясын өздерінше танып, ондағы аспан шырақтарына ат беріп, айдар таққан. Аспан шырақтары туралы әртүрлі ертегі, миф, хикаяттар шығарған. Ал бергі замандарда еңбектер әлеміндегі жұлдыздардың қозғалыстары мен сипаттары жөнінде дәйекті ғылыми еңбектер жазып қалдырды. Атап айтқанда, Орта Азия мен Қазақстаннан шыққан орта ғасырлардағы ұлы бабаларымыз Ғаббас Жауһари, Әбунасыр әл-Фараби, Әбу Райхан, Әл-Бируни, Тарағай Ұлықбек т.б. еңбектерінен аспан шырақтары туралы терең тұжырымдарды кездестіреміз.

Қазақ халқындағы аспан шырақтарының атаулары мен олар хақындағы космогониялық ұғым-түсініктерді Ш.Уәлиханов, Г.Н. Потанин, Ә.Диваев, Б.А. Куфтин және т.б. еңбектерінен кездестіруімізге болады. ұлы Отан соғысынан кейінгі кезеңдерде X.Әбішев, Ә.Машанов, М.Ысқақов тәрізді зерттеушілер қазақтың халық астрономиясы туралы көптеген құнды материалдар жинап, мақала еңбектер жариялады. Осы зерттеушілердің ішінен X.Әбішевтің «Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі ауа райы мен астрономия хақындағы деректер» (1949), «Халық астрономиясы» (1959), «Аспан сыры» (1962, 1966) деген еңбектерін атап өткен жөн. Ол алғашқы болып, орысша-қазақша астрономия терминдерінің сөздігін құрастырды.

Қазақ тіліндегі космонимдерге арналған Д.К.Нұрманованың (1971), Т.Жанұзақовтың (1978) мақалалары бар. Жалпы тілдегі космонимдерді біршама зерттеп, олардың тілдік ерекшеліктері туралы сындарлы пікірлер айтқан бірден-бір зерттеуші – белгілі ғалым Т. Жанұзақов.

Қазақ халқының космогониялық түсініктері туралы деректерде (Ш.Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, С.Мұқанов т.б.) Аспан мен оның шырақтары Ай мен Күн қазақ халқы үшін барынша құдіретті саналған. Жалпы көшпелілер үшін Ай мен Күн, Жұлдыз құдай деңгейінде құдіретті құбылыс деп танылады. Барлық елдерде де бұл шырағдан тек жерге-жарық сәуле, жылу беретін ғана емес, жақсылық әкелетін ерен құдіретті күш саналды, оның мейірімін өздеріне көбірек аудару үшін табынып құрбандық шалған. Сондықтан Аспанмен қатар оның шырақтары да күллі жақсылық, бақыт, сәттілік, сұлулық ұғымдарымен астасып жатады.

Демек, «Ай ертеден, көне заманнан-ақ әдемілік пен сұлулық, көркемдік символы болған, оған жұрт табынған, қасиет тұтқан. Ежелгі тайпаларының аспанда, ай мен күнді қасиетті, құдіретті, Тәңірі санап, оларға табынғаны тарихтан белгілі».

Академик Ә. Марғүлан ерте заманда қазақ пен монғол халықтарына ортақ символ сөздердің мағынасын келтіреді: 1) Күн – махаббат, әділет, ғашықтықтың белгісі. Күнім деу махаббаттың, сәби тазалықтың күшті түрі саналған. 2) Ай – сұлулық, сана шарасы болған. 3) Жұлдыз – мереке, ойын-сауық, жастық белгісі болған.

Тарихшы, фолклорист А.Н, Афанасьев «Аспан шырақтары»: «Күн, Ай және Жұлдыз таза адамгершіліктің және рухани нұрлылықтың символы», -деп жазады.

«Сұлулықтың, сұлу қыздың бейнесін халық поэзиясында ай, таң, нұр образымен беру қалыптасқан дәстүр, – дей келе, Р. Сыздықова Дулат ақынның:

Қараса көз тойғандай,

Топты ортадан ойғандай.

Бұтағына шынардың,

                      Күнді іліп қойғандай.

Сәндісің, жаным, сәндісің! –

деген өлең жолдарын өзінше өрнектеп, мұнда да сәнділік, сұлулық образы күн арқылы берілген», – деп көрсетеді.

Демек, Ай мен Күн – өмір өзегі – биік махаббат, терең сүйіспеншілік, асқан сұлулықтың символы болса, жұлдызды аспан-қос ғашықтың куәгері.

Қорыта айтқанда, когнитивтік тіл білімі бағытының қызметі:

– тілге дейінгі санада қалыптасқан дүние туралы ақпараттарды жинақтау және тұжырымдау (концептілеу);

– оларды бір жүйеге топтастыру (категориялау);

– дүниенің санада бейнелену көрінісін анықтау;

–  тілдегі бейнеленуін анықтау.

2 Аспан денелері атауларының концептуалды өрістері

Қай ұлттың болмасын өзінің даму тарихында эстетикалық ұғым-түсініктеріне, шаруашылык кәсібіне, мінез-құлық, наным сеніміне, салт дәстүр ерекшеліктеріне байланысты сөз концептілері бар. Солардың бір шоғыры — космосимволдар, яғни аспан денелері.

«Күн», «Ай» және «Жұлдыздар». Олар – халықтың ғасырлар бойындағы жинаған тәжірибесінің, көңілге түйген пайымдарының, алған әсері мен терең танымының айнасы.  Бұл сынды  «концептілердің бір-бірімен өрілуі тек қана табиғи орта туралы хабар бермей, сонымен бірге этникалық, эстетикалық ұғым, түсінік, тәрбие жайында бай мәлімет берерліктей қойма болып табылады.

Қазақ халқының космогониялық түсініктері туралы деректерде (Ш.Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, С.Мұқанов т.б.) Аспан мен оның шырақтары Ай мен Күн қазақ халқы үшін барынша құдіретті саналған. Жалпы көшпелілер үшін Ай мен Күн, Жұлдыз құдай деңгейінде құдіретті құбылыс деп танылады. Барлық елдерде де бұл шырағдан тек жерге – жарық сәуле, жылу беретін ғана емес, жақсылық әкелетін ерен құдіретті күш саналды, оның мейірімін өздеріне көбірек аудару үшін табындап, құрбандық шалған. Сондықтан Аспанмен қатар оның шырақтары да күллі жақсылық, бақыт, сәттілік, сұлулық, көркемдік символы болған, оған жұрт табынған, қасиет тұтқан. Ежелгі түркі тайпаларының аспанда, ай мен күнді қасиетті, құдіретті, Тәңірі санап, оларға табынғаны тарихтан белгілі.

Академик Ә.Марғұлан ерте заманда қазақ пен монғол халықтарына ортақ символ сөздерінің мағынасын келтіреді: 1) Күн

1) махаббат, әділет, ғашықтық белгісі. Күнім деу махаббаттың, сәби тазалықтың күшті түрі саналған.

2) Ай – сұлулық, сан ишарасы болған.

3) Жұлдыз – мереке, ойын-сауық, жастық белгісі болған.

Тарихшы, фольклорист А.Н.Афанасьев «Аспан шырақтары: Күн, Ай және жұлдыз таза адамгершіліктің және рухани нұрлылықтың символы»,- деп жазады.

«Сұлулықтың сұлу қыздың бейнесін халық поэзиясындағы ай, таң, нұр образымен беру қалыптасқан дәстүр,- дей келе Р.Сыздықова Дулат ақынның:

Қараса көз тойғандай,

Топты ортадан ойғандай.

Бұтағына Шынардың ,

Күнді әкеп іліп қойғандай.

Сәндісің, жаным, сәндісің! –

деген өлең жолдарын өзінше өрнектеп, мұнда да сәнділік, сұлулық образы күн арқылы берілген»,- деп көрсетеді.

Ал Шәкәрім ақынның жыр сазы, көңіл ырғағы қазақ санасына сіңісті образы күн арқылы түсініктермен астасып қана қоймай, ару сұлулығын барынша асқақтата көрсеткен:

Нұрыңнан нұр алып

Аспанда жарық ай

Келеді қозғалып,

Жақындап бері қарай.

күн батып жоғалды

Нұрыңнаннан ұялып,

Жұлдыз бен ай қалды

Сәулеңнен нәр алып.

Жетіқарақшы айналып сені іздеп жүр,

Бәрі де сені ойлап, мас болып сандалып

Үркер мен Таразы

Шашуды шашуға,

Шолпан да қарады

Мауқын бір басуға,

Темірқазық арқандап қос боз атын,

Жаратып ойы бар тойыңа қосуға,

…Жүзіңді көргелі

Күн шықты қайтадан.

Бір көріп өлгелі

Ұмтылды бері таман.

Мағжанның «Жұлдызды – жүзік; Айды – алқа ғып берейін!»- деген жолдар ғашық жүрегінің дүрсілін дөп басып, сезім иірімдерін айқындай түседі.

Демек, Ай мен Күн – өмір өзегі – биік махаббат, терең сүйіспеншілік, асқан сұлулықтың символы болса, жұлдызды аспан – қос ғашықтың махаббатының куәгері.

Сонымен қатар күн мен айда сұлулық пен қастерлікпен қатар, құдірет те бар. Олар – табиғаттың таңғажайып құбылысы, құдайдың жаратқаны. Мұсылмандардың Ай мүсінін мешіттің, зираттың төбесіне орнатуы сол құдіреттіліктің белгісі.

Тілімізде Айға байланысты ай толып қалыпты, ай қорланып қалыпты, ай орталанып қалыпты (қорғаланып), туған ай тураған етпен тең деген сияқты тіркестер мен мақал-мәтелдер жиі кездеседі.

«Ай қораланса, арбаңды сайла, Күн қораланса, күрегіңді сайла» деген мәтел ай қораланса күн ашық болатынын, ал күн қораланса қар жауатынынан хабар береді.

Ал, Күн – жердегі тіршілік көзі. Тіліміздегі күн көру, күнелту, күні қараң болу, күнің өшкір деген сияқты сөздер мен тіркестердің болуы – соның дәлелі. Қазақ жақсы көрген баласын «күнім « деп атайды. Сүйікті қыздарына Күнікей, Күнсұлу деген ат қояды. Киіз үйдің есігін әрдайым күншуағына қаратып тігеді.

Ауа райындағы өзгерістер Күннің әрекетіне тәуелді. Сондықтан да қазақ халқы «ауа-райы» дегенді көбінесе «күн» сөзімен байланыстырып, күн жылы (суық), күн жауын, күн боран, күн ашық дейді.

2.1 Қазақ халқының танымындағы «Ай» мен «Күн» концептісі 

Аспан денелері атауларының концептілік мәнін ашу үшін тілдік деректермен бірге этнографиялық, фольклорлық және тарихи-мәдени мәліметтерді де ретіне қарай пайдаланып оларға жеке – жеке тоқталып өтейік.

Концептіні символдық мағынадан ажырату ғалымдардың пікірінше сөздің этномәдени төлтумалығын жоғалтады. Концепт дамуының кезеңдері сөздің семантикалық құрлымының макрокомпоненттерінің пайда болуымен іштей байланысты. Концепт вербалдануының төртінші кезеңінде мифті игеру іске асады. Сөздің символдық мағынасы оның қарапайым мағынасынынан гөрі кең ауқымды қамтиды. Концепт әлемнің ұлттық тілдік бейнесінің негізгі бірлігі болып табылады деген пікір бар. Концепт-символ мифологемаға айналады.

Әлемнің ұлттық тілдік бейнесінде адамзат пайда болғалы бері дүниежүзі халықтарының ерекше көңіл бөлген нысандарының бірі Айға деген көзқарас өзіндік орнын алған. Сан ғасырлар аспан денесін бақылаған адамдар Ай туралы сансыз тілдік бірліктерді қолдана бастады. Сөздікке жүгінсек біріншіден “Ай –     түнде жерге жарық сәуле беріп тұратын планета”, екіншіден “Ай – жылдың он екіден бір бөлігін қамтитын мезгіл”. Қазақ тілінде айдан анық, айы оңынан туды, айы жетті, айы-күні жақындау, айы күніне жетіп отыру, ай қабақ, алтын кірпік, ай қараңғы, ай қарап, жұлдыз санау, айдан ұл тудыру, күннен қыз тудыру, ай-айдың оты басқа, ай арасы толас болады, ай артынан ай өтті, айға талпынды, айдай әлем, айдай сұлу, айдай таза, күндей нұрлы, ай дала, айдан-айлар жүрді, ай десе аузы бар, күн десе көзі бар, айды аспанға бір шығарды, айдың бір жаңасы, айдың күні аманда, айдың аманынында, айдың қараңғысы, ай қарады, ай мен күндей, әлемге бірдей, ай мүйізді, ай тұяқ шалды, айшылық алыс жер, айшылық жолды алты басты, айы асып, күні өткен деген сияқты фразеологизмдер мен сөз қолданыстары бар/48/.

Ай планетасы жерге ең жақын орналасқан аспан денесі. Ай жарығы деген тіркестен айдың өзінен жарық шығатындай болып көрінгенімен, шын мәнінде бұл жердің арғы бетінен түсіп тұрған күн сәулесі. Ай жерді айналады. Біресе алыстайды (405 500 км), біресе жақындайды (363 300км). Салмағы жерден 81 есе аз. Жылдамдығы (жерге қатысты) – 1,02 км/с. Анықтамалықтан алынып, ғылыми стильмен жазылған бұл ақпараттар әлемнің ғылыми тілдік бейнесіне жатады.

Селенология – Айды зерттейтін ғылым. Ежелгі гректер айды Селена деп атаған. Анығырақ айтсақ, мифке сәйкес өлмейтін кейіпкерлер Айды Селена деп, қарапайым адамдар Мена деп атауға тиіс болған. Ежелгі грек мифологиясы бойынша Айды жаратқан Зевс. Гректердің ұғымы бойынша аспан денесіндегі кратерлер қорғаны бар қалалар болып есептелген. Олар Айда құбыжықтар өмір сүреді деп сенген. Геракл жеңген Немей арыстаны – Айдан Жерге құлап түскен құбыжықтардың бірі. Мифтерден өзге түсініктерге келетін болсақ ежелгі ғалым Плутархтың “Ай бедерінен көрінетін бейне “трактаты Ежелгі Грецияның аталған планета жайлы білімдерін қортындылай түскендей. Сонымен ежелгі гректерге АЙ мен Жердің шар тәріздес екені, Айдың Жерге өзге планеталардан жақынырақ екндігі, орбитасымен айналып, Жерге бір жағын ғана көрсететіндігі, Жерге тартылатындығы, Айда атмосфера мен судың жоқ екені белгілі болған.

Ежелгі Мысырлықтар Ай құдайларына сыйынған. Күн құдайы Ра пайда болмай тұрып, күн календары қолданылмай тұрып, Айға бас ию және Ай календарын қолдану кең етек жайған. Мысырлықтар да гректер тәріздес Айды өлілер патшалығымен байланыстырған. Мысырлықтар Ай мен Жер салмағының арақатынасын білген.

Жапон мифтерінде Ай әйел затына тән қасиеттерге ие. Инь ұғымына сәйкес келеді; суық, қараңғы, икемді. Шығыстағы түсініктер бойынша Күн мен АЙ – екі жарты бір бүтін. Күн жылылықтың, жарық пен қозғалыстың символы болып, өмірді білдірсе, Ай қараңғылық пен өлімнің символы. Өмір мен өлім қатар жүреді, аспанды Күн мен Айсыз елестету мүмкін емес. Қытайлардың дүниетанымында да осындай ұғымдар қалыптасқан. Күн ер адамға тән ян қасиеттеріне ие. Осы елдердегі дінге сәйкес Ай шындық шырағы. Ай жарығы адамдарға жол сілтейтін болған.

Жалпы Оңтүстік Азия мифологиясында “Айдан түскен кейіпкерлер” мотиві өте жиі кездеседі. Олар көбіне күміс немесе алтын жұмыртқамен түседі.

Қытай халқының мифтік санасына сәйкес Айда байлық әкелетін үш аяқты бақа тұрады-мыс. Ал байлық жерге аталған аспан денесіне барып келген ата-бабалардан келген.

«Ай» концепт – символы Корей елінде де мифологияның басты құрамдас бөліктерінің бірі. Ғарышты Пульке атты ит мекен етеді. Әр ай сайын ол Айды алып қашқысы келеді. Бірақ ойын іске асыра алмайды; Ай иттің аузынан сытылып шығып кетеді. Ит оның біраз жерін жегеніне қарамастан, қайтадан өз қалпына келеді. Бәрібір ит Айды аңдуын қоймайды, өйткені ол тойымсыз. Кәрістердің ұғымында Ай өте қатты және суық етіп жаратылған.

Айдың суық екендігі кельт мифтерінде де кездеседі. Өлгеннен кейін адамдар Айдың – мәңгілік суық мекенінің  тұтқынына айналады. Суықтан қозғалуға шамасы жоқ олар Жерге сағынышпен қарайды. Гректер, мысырлықтар тәрізді кельттер де аталған планетаны өлгендер патшалығына балайды.

Ежелгі адамдардың түсініктерге сәйкес Ай суықтықтың ғана емес, сұлулықтың да символына айналған. Индия халқы асқан сұлу қыздардың бет-әлпетін Ай мен салыстырған. Азия мен Еуропа халықтарында бұл дәстүр кең тараған. Шығыс поэзиясында ай пішіндес аруларды жырға қосу өте жиі кездеседі. Қазақ қыздарына қойылған есімдердің ішінде құрамында АЙ сөзі бар есімдер сансыз: Айнұр, Айгүл, Айман, Айсұлу,Айғаным, Айдана, Айсәуле, Айерке т.б. Бұны ер адамдардың есімдері жайлы да айтуға болады.

Орыс халқында Айға қыздың ғана емес, сонымен бірге жігіттің де әдемілігін теңеген. “Как молодой месяц”, “Как ясный месяц” деп жас, әдемі, сымбатты жігітті атаған.

Мифтік түсініктер бойынша Айдың бетіндегі Жерден көрінген дақтар белгілі бір жануардың бейнесі болуы мүмкін. Айда қоян бар деген аңыздың Монғол, Қытай, Парсы, Мысыр елдерінде бар екендігі жайлы ғалым А.Машановтың еңбегінен оқуға болады. Ол қоян мен Ай ұқсас деген пікір білдіреді: “Қоянның Айға бейімделетін екі айқын белгісі бар.Оның бірі жүйріктігі, екіншісі жыл маусымына қарай түсінің өзгеретіндігі. Осы екі белгінің екеуі де Айға тән нағыз белгілер: аспан шырақтарының ішінде ең шапшаң жүретін жүрдегі Ай, екіншіден туып, толып, ағарып (қысқы қардағы қоян сияқты), одан жоқ болып кетіп (кеуекке кірген қоян сияқты), құбылып отыратыны да сол Ай. Осыған қарағанда Қоянды ай жануары ретінде алуы орынды… Ай жарықта қозып кететін кейбір елірме ұстамалы науқасты “қояншық” деп атайды. Осы сөздің өзінде Ай мен қоянның байланысты мағынасы жатыр” [36, 134 б]

Айдың жүйріктігі жайлы жоғарыда мәлімет келтірдік. Шынымен де ғылыми есеп бойынша Ай секундына бір километр кеңістікті жүріп өтеді. Қазақ халық астрономиясы мен жыл санауында  мүшелдеп санаудың орнына жалпы қоян атауын қолдана салатындығы  жайлы деректі Х.Әбішұлының “Халық астрономиясы” кітабынан таптық. “Бұл жұт бергі Қоянда болды ма?” деп кейде шалдар неше мүшел өткенін айыра алмай таласып отырады” деп жазады зерттеуші [37, 69 б] .Он екі жануардың ішінен қоянды бөліп алып, ерекше атауы бекер емес.

Қоянның қорқақтығы мен жылдамдығына Р.Авакованың “Фразеологиялық семантика” зерттеу еңбегінде әдебиеттерден мысалдар келтірілген.

Аталып өткендей ежелгі дүниеде «Ай» концепт – символының өте үлкен рөлге ие болғандығын бағамдаймыз. Бүгінгі заман адамы Ай жайлы қабырғадағы үстеліндегі күнтізбеге қарағанда ғана ойлауы мүмкін. Бір пьеса кейіпкері “Мен аспанға қолшатырымды алатын-алмайтынымды білу үшін ғана қараймын”, деген екен. Аспанға қарауға уақыт таба алмайтын адамның өз денсаулығына (тағдырына) Айдың әр сәт сайын әсер етіп тұрғанын ойлауға да мұршасы жоқ есептеуімізге болады. Дегенмен, дүниежүзілік мұхиттарды тербетіп жатқан Жер серігінің күшін ескерусіз қалдыруға болмас. Қазіргі кезде Ай концепт-символын табиғатпен үндестікке ұмтылу қырынан қарастыруға болады.

Қазақ халқындағы Ай космониміне қатысты наным-сенім фольклорлық түрлі нұсқаларда ұшырасады. Мысалы:

Ай көрдім, аман көрдім,

Бұрынғыдай заман көрдім.

Ескі ай есірке

Жаңа ай жарылқа!

Айға байланысты халқымыздағы наным-сенімді Ш.Уәлиханов былайша түсіндіреді: «Ай – бір кезде тәңірі болған тәрізді. Қазақтар Айға ұзақ қарамайды, өйткені Айдағы кемпір кірпік санайды деп қорқады. Дәретке отырғанда Айға қарап отырмайды. Жалпы алғанда, қазақтар Айды құрметтеп сөйлейді» [40, 28 б]

Ғ.Мұсабаев та кезінде қазақ арасындағы осындай айға табынуды көрсете келіп, бұл Айды тотем ретінде бағалаудан пайда болған деген пікір айтқан еді. [38, 16 б]

Айдың жаңа туған ай көрінісіне табыну бірте-бірте оны сұлулықтың концептісі ретінде тануға ауысса керек. Қазақ тіліндегі; туған айдай, туған айдай балқу, туған айдай иілу, туған айдай жалтырау, туған айдай толқу т.б. тұрақты теңеулер осының дәлелі. Мысалы: Туған айдай иілген, Екі қастың арасы (Қыз Жібек); Кіші қызын сұрасаң, Туған айдай балқыған (Батырлар жыры).

Жалпы қазақ халқы Ай фазаларын былайша атаған: жаңа ай немесе туған ай, жарты ай, толған ай немесе ай толысы, ескі ай. Осы Ай фазаларының ішінен жоғарыда сөз еткен жаңа ай фазасынан кейінгі қазақ үшін ерекше бағаланатын түрі – толған ай.

Халқымыз жаңа ай, толған ай кезеңінің біріне үйлену тойының мерзімін белгілеген. Үйлену күнінің уақытын осылайша таңдау — дүние жүзінің көпшілік халықтарында бар екен.  Қазірге ғылымда Ай фазаларының өзгерісі жер бетіндегі тіршілікке әсер ететіні дәлелденген.

Жалпы қазақ халқы Айдың адамға әсері болатынын білген. Сондықтан айлы түнде, әсіресе толған ай кезінде далаға ұйықтауға, жалаңбас сыртқа шығуға, Айға ұзақ қарауға жас нәрестенің бетіне Ай сәулесін түсіруге, Айға қарап дәрет сындыруға тиым салған. Ай бетінде жалмауыз кемпір отырады деген миф осы тыйымдардан шықса керек.

Халықтық түсінікте Ай сәулесі басы ауыратын, ұстамасы бар адамдарға ерекше әсер етеді. Мұндай адамдарға толған ай кезінде сыртқа шығуға мүлдем тыйым салған.

Халқымыздың нанымы бойынша Күн батқаннан кейін, әсіресе айлы түнде үйден сыртқа сүт алып шығуға болмайды. Егер бұл тыйымды амалсыз бұзуға тура келсе, онда сүт құйылған ыдыстың бетін Ай сәулесі түспейтіндей етіп, бір нәрсемен мықтап жабу керек. Ал бұл шарт орындалмай, сүтке Ай сәулесі түссе, малдың желіні кетеді, яғни желіні ауруға ұшырайды деген наным болған. Мұндай пәле — жалаға ұшырамас үшін кейде сүтке шала жанған ағашты салып, үйден шыққан. Шамасы мұнда оттың құдыретіне сенушілік, сол пәле-жаладан аластайды деген сенім болса керек.

Қазақ арасындағы түсінікте егер әйел бойына бала біткен кезінде толған айды көрсе, дүниеге келетін сәбидің өмірі онша үзақ болмайды. Сонымен қатар қазақ ұғымында Ай фазалары мен болашақ сәбилердің жыныстық тегі арасында ерекше байланыс бар. Егер әйел толған ай кезінде босанса, нәресте қыз болады да, жаңа ай тұсында жеңілденсе ұл туады. Ә.Т.Төлеубаев қазақ қыздарына берілетін Толғанай есімін осы наныммен байланысты болуы мүмкін деген ой айтады. Біздің ойымызша, бұл есім Айды сұлулықтың символы ретінде танумен қатысты шыққан.

Тілімізде Айдың толған көрінісі де концептілік бейне ретінде тұрақты теңеудің құрамында қолданылады: толған айдай, толған айдай толықсу, толған айдай толқу, балқып туған толған ай тәрізді тұрақты теңеулер толған ай фазасымен тікелей қатысты шыққан, соның концептілік мәндерін білдіреді. Мысалы,

Толған айдай толықсып… Неше алуан қылықсып; Он бесте туған айдай болып, Қызыл күрең реңі

(Батырлар жыры).

Айға табынушылық, оны құрметтеушілік біртіндеп, ондағы құбылыстарды, өзгерістерді түсіндіруге ауысқан сияқты, Бұған Ай бетіндегі дақтар туралы көптеген халықтардағы ертегі, аңыз, мифтерді айтуымызға болады. Әр халықтарда үш түрлі мазмұндағы аңыздар бар. Олардың негізгі желісі мынандай:

1) Айда иінағаш арқалаған қыз тұр, дақтар соны бейнелейді;

2) Бір кезде Ай мен күн апалы-сіңілі қыздар болған. Күн Айдың сұлулығын көре алмай бетін тырнап алған, дақтар содан қалған;

3) Ай бетінде жалмауыз кемпір отыр, дақтар соның кескіні.

Біздің байқауымызша осылардың ішінде алғашқы аңыз көпшілік түркі және басқа халықтарда да кездеседі. Ал қазақ аңызының екінші, үшінші түрлеріне көбірек ұқсас келеді.

Айға байланысты көне наным-сенімдер кейінгі дәуірде оны басқа аспан шырақтары сияқты әдеміліктің, сұлулықтың символы ретінде тануға ауысқанын жоғарыда аталған тұрақты теңеулердің мән-мағыналарының аңғаруымызға болады. Айдың фазаларымен емес, тікелей өзімен қатысты айтылатын мына фразеологизмдер оның концептілік өрісін мағыналарын саралай түсіп, айқындайды: айдай сұлу, айдай таза, айдай нұрлы, айдай әлем, айдай сызылған, айдай жарқырау т.б. Мысалы, келесі үйде айдай сұлу бір келіншек отыр (қазақ ертегілері); Қарлығаш қанатының ұшындай боп, айдай сызылған жіп-жіңішке қастары көтеріліп жазылып, Абайға өзгеше үн қатқандай болады (М.Әуезов).

Қазақ малдың тұяғын, мүйізін Айға ұқсатады. Сондықтан сүйікті деген малдарын ай тұяқты тұлпарым, ай мүйізді қошқарым, ай мүйізді сиырым, ай мүйізді серкем деп өзгеше мадақтайды. Сондай-ақ жаңа туған Айды Қазақ кейде ораққа ұқсатып, айдың орағы дейді.

Айдың концептілік мағыналарын қазақ есімдерінен байқауымызға болады. Қазақ ұл-қыздарына Айсұлтан, Айжарық, Айжан, Айгүл, Толғанай, Айтолған, Айсәуле, Айбүбі, Жарқынай т.б. есімдер берген.

Қазақтың зергерлік өнімдерінде Айдың бейнесін бейнелейтін бұйымдар бар. Мәселен: айбалта, ай сырға, ай шык, (сырғаның түрі; ен; таңба; өрнек), т.б.

Сонымен көне замандарда Айды құдіреттің иесі деп түсініп, ғана табынса, кейінгі дөуірлерде оны әдеміліктің, сұлулықтың символы ретінде тану қалыптасқан.

С.С.Неретина концептінің сөйлеу барысында пайда болғандығын баса айтады.

Сонымен түрлі тілдерден алған деректерден Айдың бірнеше концептілік қасиеттерін белгілейміз.

Ай – өзгеріс символы.

Ай – сұлулық символы.

Ай –өлім символы.

Ай – әйелге тән символ.

Ай – ақиқат символы.

Ай – байлық символы.

  2.2  Қазақ танымындағы «Күн» концептісі

Қазақ халқында ерекше бағаланатын аспан шырақтарының бірі – Күн. Мұны тіліміздегі Күнмен қатысты тұрақты тіркестердің, алғыс-қарғыс сөздердің, мақал-мәтелдердің мән-мағынасынан көре аламыз. Күн атауының концептілік мағыналарын білдіретін мынадай тұрақты теңеулерді атауымызға болады: күндей кіршіксіз, күндей көркем, күндей балқу, күндей нұрын жаю, күндей қуатты, күндей түтеу, күндей күркіреу, күндей желпу, күндей жайнау, күндей мейірімді, күндей күлу т.б. Мысалы, Екі бекзат қосылып, Күндей балқып толады; Баланы жалғыз жүрген өлтірем деп, Келеді өңшең батыр күндей күрсіп (Батырлар жыры).

Күн мен Ай көркемдіктің концептісі ретінде танылатын болғандықтан, кейде екеуі қатар бір тұрақты тіркестің құрамында да кездеседі. Бұған мына тұрақты теңеулерді атауымызға болады: ай мен күндей сұлу, ай мен күндей толықсу, ай мен күндей нұрлы, ай мен күндей егіз т.б.

Күнмен қатысты алғыс-қарғыс сөздер: Күн сөнбей сөнбе! Алдыңнан ақ күн тусын! Алдыңнан күн, артыңнан ай тусын! Күнің қараң  болғыр! Басыңа қара күн туғыр! Күнмен бірге батқыр/т.б.

Күннің мақал-мәтелдердің құрамында келуі: Жақсы ай мен күндей әлемге жарығы бірдей; Ұл туғанда күн туған; Туған жердің күні де ыстық; Күн түспеген жер көгермес, көсемі жоқ ел көгермес; т.б.

Тіліміздегі Күн атауымен байланысты тұрақты сөз тіркестердің, алғыс-қарғыс сөздердің, мақал-мәтелдердің бұлайша мол ұшырасуын көне замандардағы осы аспан шырағына табынудың, құрметтеудің уақыт өте келе концептілік мәндерге ауысуының нәтижелері деп түсінгеніміз жөн.

Ал Күнге табынудың бастауы тым көне замандардан басталады. Қытай жылнамаларының жазуынша, хундар мен уханьдар Күнді ерекше құдай деп танып, оған табынған. Түркі халықтарының шығу тегі жағынан хуин тайпаларымен байланысы бар.

Қазақ халқында тура Күннің өзіне табыну тым әлсіз сақталған. Күнге қатысты халқымыздағы нанымның бірі – ауру адамды батып бара жатқан Күнге қаратып, жер ұшық жасап, емдеу дәстүрі. Бұл ғұрып бойынша, Күн қызарып ұясына қонған шақта, ұшықтаушы балгер ауруды күнбатысқа, яғни Күнге қаратып, жерден топырақ алады да, аурудың басынан үш рет айналдырып, пәле-жаладан құтқаруын сұрап, ұшықтайды.

Күнмен байланысты тағы бір түсінік – осы аспан шырағының түсіне қарап, алдағы күнді болжау дәстүрі. Халық ұғымында Күн батар шақта тым қызарып, алаулап батса, жақсылықтың белгісі емес. Мұндай да жаугершіліктің заманы болса, мұны алдағы үлкен қантөгістің, алапат қанды қырғынның символдық нышаны деп түсінген. Сондықтан бұлайша батқан Күнді қан тілеп тұр деп жорып, үрейленіп қорқатын болған.

Бір қызығы қазіргі кезде ата-апаларымыз қызарып батқан күнге қарап ертеңгі күннің ыстық болатынын болжап отырады.

Күнге табынушылықтың ізі, жоғарыда аталған, алғыс-қарғыс сөздердің мән-мағыналарынан байқалады. Мәселен, қазақ «күнің қараң болғыр!» деп қарғайды.

Күннің сәулесі, жарығы, нұры көбінесе күннің ауыспалы мағынасы ретінде оны алмастырады, яғни оның орнына қолданыла береді. Сондықтан Күнді құрметтеушілік осы сөздердің қолданылуынан да байқалады. Қазақ жақсы көрген кісісін «айым», «күнім» деуімен қатар «жарығым, жарық сәулем» деп те еміренеді. Жақсылық тілеген адамына «нұр жаусын!» деп алғыс айтады. Ерекше дарынды, өте ақылды, көсем адамды «күн нұрынан жаралған» деп мадақтайды.

Күнге табынушылықтың белгілері тек қана тілдік деректерде кездеспейді, сонымен қатар материалдық дүниелерде де сақталған. Қазақстан жеріндегі көне молалардың көпшілігінде мүрделердің бастары күншығысқа қаратылып жерленеген. Ө.Марғұлан, Қ.Ақышевтардың тұжырымдауынша, сақ-үйсін дәуірінен қалған дөңгелек қорғандар Күнге табынудың материалдық көрінісі болып табылады. Мұндай пікірді бұрын да кейбір зерттеушілер айтқан еді.

Күнге табынушылықтың нақты көрінісін қазақтың киіз үйінен табуға болады. Көне заманда киіз үйдің сықырлауығы міндетті түрде күншығыс жақтан шығарылған. Тек кейінгі кезде жергілікті жағдайларға, мұсылман дінінің әсеріне байланысты көне қағида үнемі сақтала бермейді.

Соңғы кезде көпшілік зерттеушілердің ортақ тұжырымы бойынша, қазақтьң киіз үйі макроғарыштың көшірмесі болып есептеледі. Сондықтан киіз үйді халқымыздың космогониялық ұғымдары материалдық тұрғыдан көрініс тапқан. Соның өзімізге қатысты жағына тоқталсақ, киіз үйдің ішкі күншығыс бағытында оң жақ, сол жақ болып, екі үлкен бөлікке бөлінетінін көреміз. Киіз үйдің оң жағы қасиетті Күннің сәулесі түседі. Өйткені таңертең шығыстан көрінген жарық Күн күндіз аспанньң оңтүстік бөлігінде болып, кешке батысқа барып батады.

Осы космогониялық ұғым тілімізде көптеген этнофразеологизмдер түрінде көрініс береді. Қазақ тіліндегі оң жақта отырған қыз, оң жақтағы күнде, оң жаққа отырғызу, оң жаққа салу (қайтыс болған адамды) сияқты этнофразеологизмдер тікелей киіз үйдің оң жақ бөлігімен қатысты халықтық космогониялық ұғымның нәтижесінде шыққан. Ал жалпы оң көрді, оң ыңғай берді, оң қарады, оң көзімен қарады, оң-солын, таныды, оң қолы, айы оңынап туды т.б. фразеологизмдер халықтың Күнмен байланысты космогониялық ұғымы негізінде пайда болған күн туралы көне ұғымадарды Қазақстан жерінен табылып отырған жартастардағы      суреттерден де айқын байқауға болады.

Жартастардағы суреттердің арасынан күн бейнесіндегі адамдарды, жан-жануарларды, хайуанаттарды жиі кездестіруге болады. Мұндай бейнелер көшпенді халықтар мекендеген басқа аймақтардан да көптеп табылуда. Зерттеушелердің ортақ тұжырымы бойынша, күн бейнесіндегі жартастағы кескіндемелер көне замандағы осы аспан шырағына табынуды, құрметтеуді білдіретін материалдық айғақтар болып есептеледі.

Қазақ қолөнерінің өнімдерінен де Күннің бейнесін әртүрлі дөңгелектер, гүлді шеңберлер, т.б. түрінде көруімізге болады. Әсіресе түс киіздерде, ер адамның шапандарына, камзолдарда, т.б.

Күннің шартты белгілері көбірек кескінделген Ш.Т.Тохтабаева қазақ қолөнері өнімдерінде Ай мен Күн бейнелерінің көп болуын осы аспан шырақтары пәле-жаладан қорғайды деген ұғыммен түсіндіреді.

Қазақ есімдерінен де Күн атауын жиі ұшыратамыз. Мәселен, Күнтуар, Күнжан, Күнай, Күнсұлу, Күнжарық т.б. Мұндай есімдердің пайда болуын белгілі ғалым Т.Жанұзақов былайша түсіндіреді: «Личные имена народов Средней Азии, в том числе и тюркских народов, в основном близки как по форме, так и по содержанию, это связано с культурно-историческими условиями существования народов, засеявших эту территорию. В древние времена они одухотворяли небо, поклонялись солнцу, воде, земле, считая их священными. Эти (анимистические, тотимические) представления, культ природы, имели влияние формирование обычаев, примет и возникновения ряда личных имен. Древнетюркские личные имена Танирберген, Айсулу, Айжан, Кунай, Таутай, Кунтуар связаны с этим верованием» [39, 100-103 б].

Күннің қозғалысын бақылай отырып, халқымыз уақытты айырған. Қазақ тіліндегі таң қылаң берді, таң сыз берді, таң сібірледі, таң арайланды, таң құлан иектенді, күннайза бойы көтерілді, кіші сәске, сиыр сәске, шабдар сәске, сәске, қан сәске, ұлы сәске, шаңқай түс, тал түс, түс ауды, күн төбеде ауды, күн еңкейді, күн ұясына қонды, күн қызарды, күн батты деген сөз, сөз тіркестері — бір тәуліктің күндізгі мерзіміндегі тікелей күннің аспандағы қозғалысымен байланысты шықкан халқымыздың өзіндік уақыт өлшемдерінің атаулары. Жалпы қазақ тіліндегі көптеген күнтізбе атауларын Күннің қозғалысымен байланысты шыққан деп айтуымызға болады.

Сонымен Күннің концептілік мәндерін наным-сенімнен де, тіл деректеріненде материалдық дүниелерде де ұшыратамыз.

2.3 Қазақ танымындағы «Жұлдыз» концептісі 

Көне замандарда басқа аспан шырақтары сияқты Жұлдыздарға байланысты наным-сенімдер болған. Қазақ тіліндегі жұлдызы жоғары, жұлдызы жалған, жұлдызы оңынан туды, жұлдызы қарсы, т.б. фразеологизмдерден көне замандағы жұлдыздың құдіретіне сенушіліктің, оған табынушылықтың белгілерін байқауымызға болады. Шынында да көпшілік халықтар, соның ішінде түркі халықтары жұлдыздарды ерекше қадірлеп, оларды адамдар, жан-жануарлар, хайуанаттар, т.б. ретінде қабылдап, ат берген. Ал ерте дәуірлерде жұлдыздар жер бетіндегі тіршілік атаулыға әсер етеді деп сеніп, оларға табынған. Мұны қазақ арасындағы жұлдызбен қатысты наным-сенімдерден көруімізге болады. Бұл жөнінде кезінде Ш.Уәлиханов: «Тағдыр сүйген адамды қазақтар «жұлдызы жоғары адам» дейді. Қазақтар жұлдыз адам тағдырына әсер етеді деп сенеді»,- деп жазған [40, 127 б]

Жалпы қазақ ұғымындағы әрбір адамның аспанда жұлдызы бар, одан дүниеден өткен бойда көктегі жұлдызы ағып түседі. Сондықтан аққан жұлдызды көргенде қазақ «өз жұлдызым жоғары болсын» немесе «менің жұлдызым емес» деп дауыстап айтады да, дүниеден өткен адамға арнайы бағыштап бата жасап, бетін сипайды. Таң алдында ақпа жұлдыздар (метеорлары) жиірек ағады. Халық түсінігінде бұл мезгілде адам өлімі көп болады, сондықтан жұлдыздар да жиі ағады. Мұны халық ішінде бар тағы бір сенім толықтыра түседі. Халқымыздың сенімі бойынша, ауырып, әл үстінде жатқан адам үшін түн баласында екі қауіпті кезең бар. Бірі – жұлдыз туып, жамырай бастаған шақ та, екіншісі жұлдыз сөнер мезгіл, таң алдындағы уақыт, халық ұғымынша, осы екі мезгілде адам көп өледі.

Жоғарыда аталған жұлдыздармен қатысты наным-сенімдер мұсылман дінінен бұрынғы түркі халықтарындағы табиғатқа табынудың белгілері. Ал мұсылман дінінде жұлдыздар туралы түсінік басқаша болып келеді. Мұсылмандық мифологияда аққан жұлдыздарды аспанның жетінші қабатына өтуге тырысқан перілерді қуу үшін періштелердің лақтырған тастары деп түсіндіреді. Бір кезде осы мұсылмандық аңыз қазақтар арасына да тараған.

Көне заманның өзінде-ақ түркі тайпалары көктегі жұлдыздарды бақылап, олардағы құбылыстарды күнделікті тұрмыс-тіршіліктің қажетіне пайдаланғаны белгілі. Жұлдыздарға қарап түнгі уақытты ажыратқан, ауа-райын болжаған. Жұлдыздар туралы сан ғасырлық халықтық білім тәжірибесін меңгерген адамдарды жұлдызшылар деп атаған. Мықты жұлдызшылар болашақ туралы болжамдар айтқан. Бұрынғы уақытта мұндай жақсы жұлдызшыларды ел билеген қаған, хан, әскербасылар қол астына ұстап, оларға лайықты құрмет көрсеткен. Мұның материалдық айғақтары кейбір археологиялық қазбалардан табылып отыр. Археологтар Орталық Қазақстандағы Жанғабыл өзенінің бойындағы УІП-Хғғ. жерленген бір жұлдызшының зиратын тапты. Онда қабірге мүрдемен бірге «жұлдыз тас» — метеорит салынған, Қабір үстіне қаланған тастар арқылы күн бейнесі көрсетілген, Зират үстіне оба үйіліп, оның жанына жұлдызшының граниттен шабылған тас мүсіні қойылған. Бұл жәйт ежелгі түркілердің өмірінде жұлдызшылардың белгілі роль атқарғандығын көрсетеді.

Кейінгі дәуірлерде жұлдызшылар тек аспандағы жұлдыздардың қозғалысын, құбылысын бақылап қана қоймаған жалпы табиғаттағы метеорологиялық құбылыстарды, жан-жануарлар, хайуанаттар, өсімдіктер дүниесіндегі өзгерістерді, т.б. назардан тыс қалдырмаған. Мұндай адамдар жылдың әрбір күніндегі табиғат ауа райы туралы нақты болжамдар айтқан. Сондықтан қазақ мұндай зерделі, зерек адамдарды есепшілер деп те атаған.

Халқымыздың жұлдызшы, есепшілердің тәжірибесі бойынша, түнгі аспанда жұлдыздардың аз-көп көрінуі мен алдағы күннің жұлдыздар арасында байланыс бар. Егер түнгі аспан жүзінде жұлдыздар бұлыңғыр көрініп, мөлшер жағынан көзге аздау шалынса, онда келер күннің ауа райы бұзылады. Жауын-шашын немесе боран-бұрқасын болуы мүмкін. Керісінше, көк жүзінде жұлдыздар барынша жарқырап, жамырай көрінсе, егер қыс болса, ертеңгі күн ашық, аязды болады да, ал жаз кезі болса, қатты ыстық болуы тиіс.

Халқымыз жұлдыздардың тууын, қозғалуын, батуын бақылай отырып, түнгі уақытты біршама дәлдікпен ажырата алған, Күзеттегі жылқышы, қойшы, түнгі жолаушы аққан жұлдыздың көк жүзінде көбірек көрінуіне қарап, таңның жақындағанын шамалаған. Ал Үркер, Босаға, Сүмбіле, Таразы, т.б. жұлдыздардың тууы мен батуын бақылай отырып, жыл ішіндегі уақытты дәл айыра алған.

Жұлдыздың символдық мән – мағыналарын құрамында осы атау бар тіліміздегі фразеологизмдерден аңғаруымызға болады. Бұларға қазақ тіліндегі көркемдегіш құрал ретінде қолданылатын мынадай тұрақты теңеулерді атай аламыз: жарқыраған жұлдыздай, жұлдыздай жайнау, жұлдыздай жалтылдау, жұлдыздай жиі, жұлдыздай көп, т.б. Мысалы. Екі көзі’ жұлдыздай, жайнап кетіп барады (Батырлар жыры), Осы діңгектің өн бойына жазғытұрым қаз-үйрек, шағала жұлдыздай жиі жұмыртқа салады (С.Мұқанов).

Жоғарыда қазақ арасындағы жұлдыздар туралы наным-сенімді сөз еттік. Ал құрамында Жұлдыз атауы ұшырасатын көркемдегіш құралдардың да бар екенін атай кеткеніміз орынды. Бұларға мына фразеологизмдерді атауымызға болады: аққан жұлдыздай, аққан жұлдыздай сырғу, аққан жұлдыздай жүйтку, ағып түскен жұлдыздай т.б. Мысалы, Жал құйрығын жел соғып, Жұлдыздай аққан сырғиды (Батырлар жыры); Өз өмірінде әдейі бұған арнап, ағып түскен жұлдыздай елес берді (М.Әуезов).

Жалпы халқымыз көне замандарда жұлдыздардың құдіретіне сеніп, оларға табынса, бертін келе олардағы құбылыстарды, өзгерістерді өздерінше танып, біліп, мұны өмірдің қажетіне пайдалана алған. Сонымен қатар бабаларымыз жұлдыз косомонимі бейнелі сөз тудыру үшін де қолданған. Бұған жоғарыда аталған фразеологизмдер мысал бола алады.

Ай, Күн, Жұлдыздар қысқа қайырғанда аспан денелерінің қазақ халқының тұрмысындағы қазіргі кезде немесе жылдар бойы қандай ұғымда қалыптасқандығын жеке-жеке атап өттік. Енді олардың концептілік мәнін мақал-мәтелден іздестіріп көрсек.

Мақал-мәтелдерде халқымыздың өзіндік ой-өрісі, білім-тәжірибесі т.б. тұжырымдалған. Бұған тіліміздегі аспан денелерінің атауларына байланысты кейбір мақал-мәтелдермен көз жеткіземіз.

Ай шалқасынан туса – ай бойы аяз. Бұл мақал қазақ арасындағы халықтық сеніммен байланысты шыққан. Өйткені халықтың сенім бойынша, егер жаңа ай тігінен туса, ауа райы шаруаға жайлы, жылы болады. Ал Ай шалқасынан туса, ай суық, жайсыз болып өтеді. Бұл сенім тіліміздегі «Айдың тік туғаны халыққа жайлы, шалқасынан туғаны өзіне жайлы» деген мақалдан да айқын көрінеді.

Ай қырынан туса айбалтанды сайла, Ай шалқасынан туса, күрегінді сайла. Ай қырынан яғни тігінен туса, жаз шыға бастайды. Ал ертеректе жаз айларында қуғын-сүргінді жарық күндері басталады. Көрші елдер бір-біріне қарымта қайтару, кек қуу мақсатында жорықтар жасайды. Аталмыш мақалдағы «Ай қырынан туса, айбалтаңды сайла» деген жолдар осыны аңғартады. Жер мен Айдың қозғалыстарына байланысты күз айларында Ай бірте-бірте жантая туып, ал желтоқсан айында шалқалап туа бастайды. Қыстан малды, әсіресе қойға қараған арық-құрақты аман алып қалу үшін бұрынғы кезде қалың жауған қарды аршып, малдың бір мезгіл жерден аттауына жағдай жасаған. сөз етіп отырған мақалдағы екінші жол соны меңзейді.

Ай қорғалау. Қазақ Айдың кеш туғанын немесе кемігенін «ай қорғалады» дейді. Бұл фразеологизмдерді түсіндіретін қазақ арасында аңыз да болған. Аңыз бойынша, баяғы заманда Ай мен Күн егіз туған екі керемет сұлу қыздар екен. Әсіресе, Ай сұлуырақ болыпты. Бірде Ай сұлулығын, әдемілігін айтып, мақтанады. Бұл күннің қызғанышын туғызады да, ол Айдың бетін тырнап, бетіне мықтап дақ түсіреді. Содан бері Күнге жақындап барғанда Ай қорғалап бетін жасырады. Ал қашықтағанда Ай толып Күннің қызғанышын қоздыру үшін бетін түгел көрсетіп, мақтанады. Сонымен тіліміздегі ай қорғалау фразеологизмі жоғарыда айтылған аңыздың негізінде пайда болса керек.

Бетін айдай қылу. Кінәлі, жазықты, оңбаған, опасыз адамды жұрт алдында кінәсін бетіне басып, масқараласа, мұны қазақ «бетін айдай қылды» дейді. Мысалы: Бәрі жаңағы айтқандай: Оразбайдың бетін айдай қыламыз, айыпты етеміз, сол айып-қиыбымен Абайдың аяғына әкеп- жығамыз дескен еді (М.Әуезов).  Бұл фразеологизмнің тіліміздегі қара бет қылу фразеологизмімен мәндес, синонимдес екені белгілі. Ал соңғы фразеологизм қазақ арасындағы масқаралау салтымен байланысты шыққан.Өйткені қазақ бұрын кінәлі, опасыз адамды жазалағанда, бетіне күйе жағып, атқа, есекке теріс қаратып отырғызып, ел аралатып, масқарасын шығарған. Ай бетінде де дақтың бары белгілі, осы дақты кінәлі адамның бетіне жағылған күйеге ұқсатқан да, сондықтан «бетін айдай қылды» деп те айтқан.

Ай қарап жүр ме? Бұл фразеологизмдер түсіндірме сөздікте мынадай түсінктеме берілген: «Ай қарап жүр ме? Босқа жүр, түк көрмейді деген мағынада». Ал фраезологиялық сөздікте: «Ай қарасы, Құр бекерге, тектен-тек қарап отырды; ештеңе бітірмей, күні босқа өтті», деп ай қарады фразеологизмнің мағынасын ашады. Сонымен осы фразеологизмнен мәндес ай күзетті, ай күзеттің бе? деген фраезеологизмнің тілімізде барлығы белгілі. Біздің мөлшерде байланысы бар. Бұрын атап өткеніміздей, халқымыздың Айға, әсіресе оның жаңа ай фазасына табынған. ескі айдан кейін яғни ай арасы кезінде көл жүзінде Ай көрінбейді де, белгілі бір уақыттан соң жаңа ай түрінде туады. Айға табынған бабаларымыз жаңа айдың тууын ерекше күткен. Сондықтан жаңа ай туар қарсаңында далада болып, ай туысымен оған иіліп тәжім етіп, жақсылықтар жасауын өтінген. Бір кездегі осы салтты сипаттайтын сөз тіркестері бірте-бірте тура мағыналарынан ажырап, фразеологизмге айналып, тілімізде жоғарыда көрсеткендей, ауыспалы мағыналарға ауысқан. Күн теңелу. Желтоқсанның соңғы аптасында күн ұзара бастайды. Осы табиғи процестің нәтижесінде наурыздың 21-нде күн мен түн дәл бірдей уақытқа яғни әрқайсысы 12 сағатқа ие болады. Мұны «күн мен түннің теңелуі» немесе «күннің теңелуі» дейді. Жыл бойына күн мен түн екі рет теңеледі. Күн мен түннің 2 рет теңелуі 23.09-да болады. сондықтан бұл құбылыстарды көктемгі, күзгі күн теңелу деп атайды.

Шығыс халықтарының, соның ішінде қазақ халқы да көктемгі күн теңелуі ерекше құрметтеп, жаңа жылды осы күннен бастап есептеген. Бұрын қазақ көктемгі күн теңелген күнді «ұлыстың ұлы күні» деп атаған.

Жұлдыз көру. Қазақ арасында жұлдызға қатысты наным-сенімдердің бірі – жұлдыздың от тәрізді пәле-жаладан аластайтын күшіне құдіретіне сену. Мәселен, Атырау, Маңғыстау қазақтарында қазіргі күнге дейін өлген адамды ораған кілемді, оның киімдерін «жұлдыз көрсін» деп іліп қояды да, қараңғылық түсіп, жұлдыздар жамырай бастағанда жинап алады. Мұндай салт Қазақстанның басқа аймақтарында да бар екен.

Жалпы, жұлдыз көру фразеологизмі жұлдыздар құдіретіне сенушіліктен пайда болған.

Ай қараңғысы. Айдың кеш туғанын қазақтар «ай қараңғысы» деп атады. Мысалы:

Бүгін айдың нешесі,

Ай қараңғы кешесі,

Жазғы қатын демесең,

Қартайса да ілгері табады. Бар халық осы әлемді қабылдайды, бірақ оны әр түрлі елестетеді.

Демек, тіл – таным бәйтерегі. Сондықтан тілдегі ғалам бейнесі адамның әлемді тануының өзегі болып табылады. Э.Сепир мен Б.Уорф болжамы бойынша түрлі тіл өкілдері әлемді өз көзқарасы негізінде танып, өзінше пайымдайды. Басқаша айтқанда, тіл біздің ата-бабаларымыздың «ғалам бейнесін» қалпына келтіруге көмектеседі. Кез келген тілдегі ғалам бейнесі екі жақты сипатқа ие: бір жағынан, кез келген тілдегі ғалам бейнесі адамның әлемге көзқарасымен байланысты болса, екінші жағынан нақты әр тілдегі әлем моделіне әлеуметтік – мәдени қоғамдағы ұлттық «әлем бейнесі» жалғасады. Осының нәтижесінде жеке тіл өзіндік сипатқа ие болады. Әр табиғи тіл ғаламды өзінше бөлшектейтіні белгілі, ол дегеніміз – тілдің өзінің ерекше концептуализациялық (әлемді ұйымдастыру) әдістері бар. Басқаша айтқанда, әр концептуальды тілдің негізінде ерекше бір модель жатыр немесе ғалам бейнесі бар. Сондықтан сөйлеуші осы модельге байланысты өз ойын жинақтап, баяндауы қажет. Соңғы кездегі ғаламның тілдік бейнесін зерттеу бағытында ізденістерде ұлттық сипатқа ие жеке концептілер қаралады. Концепт ұғымы – когнитивтік лингвистикадағы негізгі ұғым. Семантикалық бағытта концепт сөзге сәйкес келсе, логикалық бағытта ұғыммен сәйкес келеді. Демек, әлемнің пәк бейнесі (наивная картина мира) когнитивтік модельде айқындалады. Ол өз кезегінде ұжымдық санамен, көзқараспен, ұжымдық философиямен байланысты болады. Ал ғаламның кез келген ұлттық тілдік бейнесінің әмбебаптығы және өзіндік ерекшелігін айқындайтын метафора, теңеу және символ болып табылады. Осы мәселеге қатысты КТ.Юнгтің пікірін фразеолог ғалым Р.Авакова былайша нақтылайды: «Символдық мәнге ие сөздердің табиғаты ерекше, ол ерекшелік символ – сөздердің танымдық, ұлттық мәдени, фондық мағыналарын сол тілде сөйлейтін халықтың дүниені тану мен құбылыстарға баға берумен, әлемнің тіл бейнесімен тығыз байланысты».

Қорыта келе, концепт ұғымымен байланысты әлем бейнесі және әлемнің тілдік көрінісі қазіргі тіл білімінде өзекті мәселелердің бірі болып отыр.Әлем бейнесін ұлт, әр адам, әр ұжым мүшесі өз дүниетанымына, мәдениетіне, ментальдық ерекшелігіне, ұлттық психологиясына, жеке психикасына, т.б. байланысты түрлі қабылдайды.

Әлемнің тұтас бейнесін тілдік бірліктер арқылы танымдық аспектіде айқындауда “концепт” термині маңызды рөл атқарады. Аспан денелері атауларының концептуалды өрістері тілімізде тілдік бірліктерде, сөз қолданыстарында, мақал-мәтелдерде, көркем әдебиетте, тұрақты тіркестерде молынан ұшырасады. Келесі зерттеу жұмысымызда аспан денелері атауларының концептуалды өрістерін тереңірек зереттейміз деген ойдамыз.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бүгінгі ғылым мен білімнің күрт дамып, бөлшектен бүтінге, жалқыдан жалпыға қадам басқан жаһанданудың замануи ағымында тіл ғылым да бұл ықпал мен үрдіске айналып келе жатқан процесстен ада емес екені соңғы жылдардағы ғылыми-теориялық зерттеу еңбектерден көрініс тауып жүргені бұлттартпайтын шындық. Бұрын да тіл жеке ғылым саласы ретінде жеке дара сөз етілуді негізгі бағыт ретінде ұстанса, бүгінгі таңда антропоцентристік паадигма ретінде қарастырылуы негізгі меженің бірі ретінде қалыптасып келе жатыр.Антропоцентристік бағыттың зерттеу ұстанымында объективтік дүниедегі барлық нәрсе адамның өзінен-өзі бастау алатыны біраздан бері дәйектеліп те, дәлелдніп те жүр. Яғни күллі зерттеу ұстанымы адамның ақыл-ойы, санасы, дүниетанымы, көріп білген өмір тәжірбиесі арқылы жүзеге асырылады деген тұжырымнаманың рас болғаны. Осы антропоцентристік зерттеу бағытының мүмкіндіктерін жүзеге асыруда когнитив теориясының мүмкіндіктері зор.

Когнитив ғылымының негізін қалаған психолог Джордж Миллер мен Ноэм Хоменейдің есімдері де осы саламен байланысты жиі аталып келеді. Жалпы когнитив ғылымы адамзат атаулының әлем бейнесі мен қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстардың, процесстер мен сан-сапалардың, уақыт пен кеңістік факторының қарым-қатынысын адам санасы мен ақыл-ойында, тұжырымдай айтқанда дүниетанымында қалай көрініс беретіндігін айқындаумен айналысатын ілім ретінде сараланып, құдіретті тіл арқылы көрініс беретіндігі айқындала түсуде. Сондықтан болар бүгінгі таңдағы әлемдік ғылымтануда когнитив ғылымы іргелі ғылым салаларының зерттеу мүддесіндегі ядролық тірек ұғым ретінде танылып, “таным патшалығының” тірек нүктесі тұрғысынан дәйектеліп келеді.

Адамзат қоғамы дамып, өркендеген сайын оның таным-білімі, ой-өрісі арта түсетіні заңды құбылыс. Осымен байланысты санада қалыптасқан ұғымды таныту деңгейі де кеңейе түсетіні белгілі. Ақиқат дүниенің кез келген үзігінің (объектісінің) денотаты мен ситуациялары тіл арқылы санада таңбаланып сақталады және  сол дүниені таныту үшін жұмсалады. Ал суреткер танымында ақиқат дүние үзігінің тілдік қолданыста кездеспейтін, яғни тіл арқылы санада “тіркелмеген” (фиксацияланбаған) ерекше денотаттар, ситуациялар кездесіп отырады. Сондықтан қазіргі тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың басты мәселесі, біріншіден, санада тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-тәсілдерін қарастыру, екіншіден, логикалық-позитивті және эстетикалық таным-білімнің реттелген, жүйеленген, өңдеуден өткен ақпараттарды тіл арқылы іздеп айқындау. Бұл мәселе жан-жақты зертеуді қажет етеді. Осыған орай, тіл арқылы көрініс тапқан санадағы дүниелер бейнесін анықтау, яғни тілді когнитивтік тұрғыдан зерттеу әлемдік тіл білімінде үлкен бағытқа айналды. Когнитолог-ғалымдар М.Минский, Г.Филлмор, Дж.Лакофф, Э.Кассирер, Б.С.Мейлах, В.А.Маслова, Е.С.Кубрякова, Р.И.Павиленис, В.К.Нишанов, М.Холодная еңбектерінде талдаудың негізгі әдіс-тәсілдері ұсынылған. Осы бағыт қазақстандық лингвист ғалымдардың зерттеулерінде де кеңінен қарқын ала бастады.

Адамның интллект, ойлау заңдылығы мәселесі мен логика, философия, физиология, психология ғылымдары айналысып келеді. Мәселен, философия ғылымында гносеология делінетін бүтін тарау таным теориясын қарастырады. Бірақ когнитивистика бағытында ескі атаулар жаңа мазмұнға ие болды. Мысалы әрбір ақиқат дүниенің (зат, оқиға, жағдаят) өзіндік болмысы когнитивизмде былай танылады: Біріншіден – заттық көрнекі бейнеде, екіншіден – қарапайым бейнеде, үшіншіден символ түрінде.

Когнитивизмнің басты зерттеу нысаны – адамзаттық когниция. Оны тек байқау, бақылау әдістері арқылы зерттеп қоймай, ментальді репрезентациясын (ішкі танымын), білімнің негізін қалыптастырған символдармен адамның стратегиялық таңбалары айқындау керек. Демек, адамның когнитивтік әлемі оның ойлау әрекеті мен тәжірибесі арқылы анықталады. Адамның бұл әрекетін танытатын негізгі белгі – оның тілі. Себебі, тіл – адамның қабылдаған ақпаратын өңдеп санада реттеген нәтижесін көрсететін құрал.

Когнитивті лингвистикада тіл адамның таным әрекетінің бірі ретінде тілдік бірліктердегі ақпаратты қабылдау, жоққа шығару құралы ретінде қарастырылады. Адам таным процесінде қоршаған ортаға қатынасын өзінің шындық әрекеті арқылы концепт түрінде елестетіп, түсіндіреді.Зерттеушілердің пікіріне сүйеніп, концептуалды білім адам білімінің тұрақты және жеке білімдерінің бір бөлігі екенін ескерсек, шын мәнінде тілде бейнеленген білім, жалпы әлем туралы білімнің бір бөлігі болып табылады.

Концепт когнитивті лингвистика тұрғысынан қарастырылады. Когнитивтік ғылым базасында, терең зерттеулердің нәтижесінде концептінің санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық ментальды қабілеттер негізінде танылатыны айқындалады. Кең ұғымда концепт – санадағы ой бірліктері мен психикалық қабілетінің қызметі арқылы тұлғаның тәжірбиесі мен білімін танытатын ақпараттық жүйе. Тіл біліміндегі концепт ұғыммен салыстырғанда қолданылу аясы, ауқымы кең термин. Себебі концепт – дүние туралы жан-жақты білімнің  санада жинақталған формасы.

Бірінші тарауда жалпы концепт терминіне орыс және қазақ ғалымдарының концепт туралы зерттеулері мен пікірлеріне талдау жасалды.Сонымен қатар тіл біліміндегі концепт пен ұғым, концепт пен архетип, концепт пен ішкі форма, концепт пен белгі, концепт пен образ, концепт пен жалпы мағына, жалпы түсінік арасындағы айырмашылықты атап көрсеттік.

Екінші тарауда, аспан денелері атаулары – Ай, Күн, Жұлдыз атауларына жан-жақты концептілік талдау жасалды. Аспан денелері атауларының концептуалды өрістерін тілдік қолданыстан, сөз орамдарынан, мақал-мәтелдерден,кісі есімдерінен, көркем әдебиет арқылы талданды. Мысалы, қазақ тілінде айдан анық, айы оңынан туды, айы жетті, айы-күні жақындау, айы күніне жетіп отыру, ай қабақ, алтын кірпік, ай қараңғы, ай қарап, жұлдыз санау, айдан ұл тудыру, күннен қыз тудыру, ай-айдың оты басқа, ай арасы толас болады, ай артынан ай өтті, айға талпынды, айдай әлем, айдай сұлу, айдай таза, күндей нұрлы, ай дала, айдан-айлер жүрді, ай десе аузы бар, күн десе көзі бар, айды аспанға бір шығарды, айдың бір жаңасы, айдың күні аманда, айдың аманынында, айдың қараңғысы, ай қарады, ай мен күндей, әлемге бірдей, ай мүйізді, ай тұяқ шалды, айшылық алыс жер, айшылық жолды алты басты, айы асып, күні өткен, Жақсы ай мен    ‘ күндей әлемге жарығы бірдей; Ұл туғанда күн туған; Туған жердің күні де ыстық; Күн түспеген жер көгермес, көсемі жоқ ел көгермес,жарқыраған жұлдыздай, жұлдыздай жайнау, жұлдыздай жалтылдау, жұлдыздай жиі, жұлдыздай деген сияқты фразеологизмдер мен сөз қолданыстары бар .

Қорыта келе, концепт ұғымымен байланысты әлем бейнесі және әлемнің тілдік көрінісі қазіргі тіл білімінде өзекті мәселелердің бірі болып отыр.Әлем бейнесін ұлт, әр адам, әр ұжым мүшесі өз дүниетанымына, мәдениетіне, ментальдық ерекшелігіне, ұлттық психологиясына, жеке психикасына, т.б. байланысты түрлі қабылдайды.

Әлемнің тұтас бейнесін тілдік бірліктер арқылы танымдық аспектіде айқындауда “концепт” термині маңызды рөл атқарады. Аспан денелері атауларының концептуалды өрістері тілімізде тілдік бірліктерде, сөз қолданыстарында, мақал-мәтелдерде, көркем әдебиетте, тұрақты тіркестерде молынан ұшырасады. Келесі зерттеу жұмысымызда аспан денелері атауларының концептуалды өрістерін тереңірек зереттейміз деген ойдамыз.