«Киелі жылқы қазысының емдік қасиеті»
Мазмұны
Кіріспе
Жылқы – киелі жануар. …………………………………………………….10
І.Негізгі бөлім
1.1 Жылқы малының тарихы……………………………………………………………..11
1.2 Жылқының түрлері………………………………………………………………………11
1.3 Жылқы етінің құндылығы, денсаулыққа әсері……………………………..13
II.Тәжірибе бөлімі
2.1 Қазы майының қасиеті. ………………………………………………………………17
2.3 Қазы майының адам ағзасына пайдасы…………………………………………19
Қорытыныды…………………………………………………………………………………..22
Ұсыныс…………………………………………………………………………………………….23
Әдебиеттер тізімі………………………………………………………………………………24
Абстракт
Ғылыми жұмысымыздың мақсаты:
Жылқы еті мен қазысының құрамын және емдік қасиетін зерттеу. Жылқы еті мен қазысының адам денсаулығына пайдасын анықтау.
Ғылыми жұмыстың міндеті:
Қазы- жылқы етінің ең кәделі мүшелерінің бірі екенін анықтау.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі:
Қаймана қазақтың жылқы десе, аузындағы асын тастайтыны бәріне аян. Оның ішінде «таза қанды» жылқыларға деген ықыласын сөзбен жеткізу тіптен қиын. Күнделікті тірліктің өзінде жылқы десе, бес жасар баладан бастап, елу жасар қартқа дейін құлағы елең ете қалады. Бұның бәрі бабалардан қалған қасиет. Жылқының еті, қазысы, қартасы, жал-жаясы туралы, тіпті терісі, қылы, тұяғы, сүйегі, құмағы туралы ғылыми зерттеулер мен сараптамаларды өзге елдер көздеп жүр. Еуропа елдерінің қазақ ұлттық тағамдарының балама түрлерін жасап, оған құжат әзірлей бастағандары қауіптендірмей қоймайды.. Жылқы етінің тағы бір тамаша қасиеті – витаминдер жиынтығы: А,В, Р, Е.
Қазы- жылқы етінің ең кәделі мүшелерінің бірі. Халық емшілерінің іс-тәжірибесінде және ата-әжелеріміздің тұрмыста қазының қолдануын байқаған біз, оның ғылыми тұрғыда зерттеп, емдік қасиеттерін анықтауды жөн көрдік.
Гипотезамыз: Қазының емдік қасиеті – ерекше майының құндылығы.
Зерттеу нысаны: қазы
Зерттеудің әдістері: сауалнама, баяндау, бақылау, іс-тәжірибе, салыстыру, анықтау.
Зерттеудің іс-тәжірибелік маңыздылығы: жылқы өнімдерімен тамақтану арқылы аурулардың алдын алу, табиғи таза қазының емдік қасиеттерін көпшілікке жеткізу, қазіргі медицина саласында кеңірек пайдалануды енгізу.
Кіріспе
Жылқы – киелі жануар.
Ерте заманнан бері ата-бабамыз жылқы малын қастерлеп, қолға үйретіп,бағып-қағып өсірген. Жылқыны тұрмыстық қажеттілікке және талай көтерілістерде жауға қарсы шығуға салт мінген. Көшпелі қазақтардың көшіп-қонуына түйе малымен қатар жүк тиеу үшін қолданған. Сонымен қатар қазақ халқының ұлттық ойындарындағы бәйге,көкпар,қыз қуу,теңге алу сияқты ойындарында жылқымен шапқан. Жылқы малының етін,сүтін тағам ретінде пайдаланған. Бұл өнімдердің денсаулыққа әсерін сол ата-бабаларымыз жақсы білген,себебі үнемі жылқы етін жеп, сүтін ішкен қазақтардан денсаулықтары мықты болып, алып батырлар туған, олар елін, жерін қорғап жүргенде де осы өнімдерді пайдаланған.
Жылқы еті мен қазысын зерттеу жүргізу барысында өзекті болған сұрақтарымның жауабын табуға тырыстым, жылқы етінің құнарлығы өте жоғары, дәрумендерге бай. Аурудың көптеген түрлерін емдеуге болады. Бірақ осы жылқы етінің бағасының шарықтап тұрғаны,қарапайым халықтың қалтасын көтермейді. Сол себептен бағасы арзандау, құс еттерін алуға мәжбүр болады. Бұл халықтың пікірі.
Шет елдің халықтары не себепті жылқы өсіріп, етін жеп,қымызын ішіп отырғанын түсіндім. Олар қымбат қазына деп бағалап отырған жылқыны неге өзімізде бағалап, санын көтермеске. Санын көбейтіп, халықтың қалтасы көтеретіндей етіп,бағасын неге арзандатып қоймасқа деген пікірге келдім. Өз елімізде, жерімізде тұрып, ата-бабаларымыз қалдырып кеткен жылқы малының еті әр қазақтың үйінде,дастарханында неге тұрмасқа.
Зерттеу жүргізу біршама қиындықтар туғызғанмен, мен үшін қиын әрі қызықты болды. Бұрын соңды бұндай зерттеу жұмысын жүргізбегендіктен, биология пәнін түсіне бермейтінмін, осы зерттеуден кейін ғылымға деген көзқарасым оянды. Ауылшаруашылық мамандығы өте қызықты мамандық екеніне көзім жетті.
І.Негізгі бөлім
1.1 Жылқы малының тарихы.
Тарихи деректер бойынша адам баласы жылқыны 3 – 4 мың жыл бұрын қолға үйреткен. Негізгі отаны Шығыс Еуропаның далалы аймағы, Орталық Азия және Қазақстан алқабы деп есептеледі.
Ғалымдардың айтуынша, жылқы жануарын ең әуелі қазақтар қолға үйреткен екен. Ата-бабымыз хас тұлпарды 5 жарым мың жыл бұрын пайдалана бастапты. Солтүстік Қазақстан аймағына қарасты ежелгі Ботай қонысынан табылған археологиялық қазбалар жылқы малының о баста осы жерде қолға үйретілгендігін анықтап берді. Ер қанаты ат – деген қанатты сөз арқылы ұлттың жалпы мінезін жылқымен байланыстырған дана халқымыздың жылқыға қаншалықты жақын болғандығын білдіреді. Жылқы мен қазақ егіз ұғымдай, бірін-бірі толықтырып, тұтастай көшпенділіктің образын қалыптастырды.
1.2 Жылқының түрлері
Дүние жүзінде жылқының 250 дей түрі бар. Қазақстанда жылқының 16 түрі өсіріледі. Жылқы – жүк жылқысы, мініс жылқысы, жазық дала жылқысы, тау жылқысы, солтүстік далажылқысы болып ажыратылады.
Қазақ халқы жылқыны 3 топқа бөлген:
Күшті, еті тығыз аттар. Оларды ауыр жұмыстарға,жүк тартуға, көшіп –қонғанда пайдаланған. Бұл аттардыҚазанатдеп атаған.
Жүрдек аттар, күші мығым ат пен бәйге атының арасындағы салт жүріске жарамды жылқылар. Жабы деп аталған.
Жүйрік аттар деп бөлінеді.
Бәйгеге қосылатын жүйрік аттарды арғымақ, тұлпар ат, сәйгүлек ат деп ерекше күтімге алған.
Халқымыз жылқыны жасына қарай: сақа ат, сақа айғыр, бесті, дөнен, құнан, сәуірік, сетер, қулық, тай, жабағы, құлынт.б. деп бөледі. Ал жынысына қарай:ат, бие, айғыр, азбан деп ажыратады.
Жылқылар онға бөлінеді:
Жабағы. Адай. Қостанай. Буденый. Көшім. Салт мініс. Желісті. Қазақ желістісі. Орыс желістісі. Ахалтеке .
Қазақ жылқыларының ерекшеліктері – бастары үлкен, маңдайы ойыстау, қалың жақты, дөнес мұрынды,мойыны шомбалдау, қысқа, көздері мен құлақтары кішкентай. Шоқтығы биік, шабы қысқа, кең сауырлы, қылқұйрығы төмендеу орналасқан. Қазақ жылқысының бойы аласалау көрінгенмен, дене мүшелері кішкентай емес, арқасы қысқа да қайратты, бұлшық еттері тығыз.
Қазақ жылқылары ауа райының құбылмалы жағдайына төзімді, жем – шөпті талғамайды,үнемі далада жайылымда жүріп күнелтеді.
Жылқының өмір сүру кезеңдері.
Жылқы орташа есеппен 25 – 30 жыл жасайды. Жылқы төлдері:
Құлын (биенің төлі)
Жабағы (6 айдан асқан құлын)
Тай (1 жастан асқаны)
Ұрғашы жылқыны (байталды)
Құнажын байтал (2 жастан асқан)
Дөнежін шығар (3 жастағы)
Дөнежін байтал (3 жастан асқан)
Бесті бие (4 жастан асқаны)
Қасбалы бие (7-8 жастағы бие)
Кәртамыс бие (11-14 жастағы)
Жасаған бие (20 жастан асқан бие) т.б.
Жылқыны күту, тамақтандыру.
Тау бөктері аймақтары мен қуаңшылық жерлерде ауа райы жылы болғандықтан жылқыны жыл бойы жайылымда бағады. Бұл жерде жылқы шаруашылығы ет алу мақсатында ұйымдастырылған. Жылқыны бағудың бірнеше әдістері бар: үйірлеп бағу, бос бағу, табындап бағу.
Бос бағуда жылқыны жыл бойы жайылымда болады. Қатты боран немесе көк тайғақ болғанда пішен, жем беріледі. Табындап баққанда жылқы жынысына және жасына қарай табынға бөлінеді. Боран және аяздан қорғау үшін қора, қолқа, ықтасын салынады. Құдық қазылады, суаттар жасалады.
1.3 Жылқы етінің құндылығы, денсаулыққа әсері.
Еттің химиялық құрамының салыстырмалы көрсеткіші
Еттің түрлері
Сиыр еті: 16-20, 11-28, 55-69.
Жылқы еті 15-20,39-29, 53-74.
Тауық еті 18 -21, 16,15,5-72.
Жылқы етінің құрамындағы химиялық заттардың мөлшері
Саны қалыпты мөлшері 100 г қалыпты,100 ккал %
Витамин В1, тиамин 0.07 мг, 1.5 мг, 4.7%, 2.8%1 г
Витамин В2, рибофлавин
0.1 мг, 1.8 мг, 5.6%, 3.4%, 2 г
Витамин Е, альфа токоферол,
0.8 мг, 15 мг, 5.3%, 3.2%, 15 г
Витамин РР, НЭ 6.237 мг, 20 мг, 31.2%, 18.7%, 20 г
Макроэлементтер
Калий, K 370 мг, 2500 мг, 14.8%, 8.9%, 2500 г
Кальций, Ca 13 мг, 1000 мг, 1.3%, 0.8%, 1000 г
Магний, Mg 23 мг, 400 мг, 5.8%, 3.5%, 397 г
Натрий, Na 50 мг, 1300 мг, 3.8%, 2.3%, 1316 г
Күкірт, S, 195 мг, 1000 мг, 19.5%, 11.7%, 1000 г
Фосфор, Ph 185 мг, 800 мг, 23.1%, 13.8%, 801 г
Микроэлементтер
Темір, Fe 3.1 мг, 18 мг, 17.2%, 10.3%, 18 г
Кобальт, Co 3 мкг, 10 мкг, 30%, 18%, 10 г
Марганец, Mn 0.03 мг, 2 мг, 1.5%, 0.9%, 2 г
Мыс, Cu 206 мкг, 1000 мкг, 20.6%, 12.3%, 1000 г
Жылы етінің энергетикалық құндылығы 167,1 кКал.
Жылқы етінің пайдалы құндылығы
Жылқы еті витаминдер мен минералды заттраға бай витамин PP – 31,2 %, калий – 14,8 %, фосфор – 23,1 %, темір – 17,2 %, кобальт – 30 %, мыс – 20,6 %
РРвитамині тотығу-тотықсыздану реакциясына метаболизмге қатысады. Витамин жеткіліксіз болса тері жамылғысының дамуына, асқазан-ішек, жүйке-жүйесінің жұмысының бұзылуына әкеліп соғады.
Калийішкі жасушаның иондарының құрамында кездеседі, сулы, қышқылды ортаны жасайды, жүйке ипульстеріне, қан қысымын реттейді.
Фосфорфизиологиялық процеске әсер етеді,энергия алмасуды қамтамасыз етеді,қышқыл-негіздік ортаны жасайды, фосфолипидтердің, нуклеотидтердің, нуклейн қышқылдарының құрамында бар, сүйек пен тістердің негізгі құрамы. Жеткіліксіздігі қан аздық, рахит ауруына алып келеді.
Темірақуыздардың, ферменттердің құрамында кездеседі, электрондар мен оттегін тасымалдайды,қанның қызыл түсті болуы темір мен оттегіне байланысты. Жеткіліксіздігі қаназдыққа, тірек-қимыл жүйесінің өсуіне әсер етеді, тез шаршау, мидағы оттектің азаюы, асқазан ауруларын тудырады.
Кобальт витамина В12 құрамында болады. Май қышқылдарының және фоли қышқылының құрамындағы ферменттердің зат алмасуын реттейді. Мысферменттер құрамында кездеседі, тотығу-тотықсыздану рекцияларына, ақуыздар мен көмірсулардың алмасуына қатысады.Адам ағзасының ұлпа бөліміне оттегімен қамтамасыз етуге қатысады. Жеткіліксіздігі жүрек-қан тамырларының жүйесіне, қаңқаға, дәнекер ұлпаның дамуына дисплазия туындайды.
Талдауға алынатын еттен үлгі алу ережесі. Талдауға алынатын еттен 200 г салмақта ет алынады. Үлгіні сойылған малдың IV—V мойын омыртқасынан; жауырын бөлігінің бұлшықетінен; сан етінен алады. Етке органолептикалық зерттеу жүргізу
Органолептикалық зерттеу жүргізу үшін еттің сыртқы түріне, консистенциясына, иісіне, майлылығына, сіңірлілігіне, жұлынына көңіл аударады. Сыртқы бетін қолмен ұстау арқылы анықтайды.
Консистенциясы. Оныеттің кесілген жерінсаусақпенбасқанда пайдаболған шұңқырдыңқайта қалпынакелу уақытаралығына байланысты анықтайды.
Егерет жасболса, онда шұңқыр тезқалпынакеледі, 1 минут аралығында шұңқыр қалпынакеле бастаса, онда ет бұзыла бастаған (жасемес).
Еттің ылғалдылығын етті ортасынын тіліп,кесіп,фильтр қағазын салады. Иісін сыртқы беткі жағынан ғана емес, ішкі ұлпасынан пышақпен немесе ұшы өткір ағаш таяқшамен алып,иіскеп анықтайды. Ол үшін пышақты не месе үшкір ағашты қыздырып,етке терең сұғып,алып шыққанда пышықтың бетінде иісі қалады. Шіріген немесе ерекше иісі болған жағдайда тағамға қолдануға жіберілмейді. Еттің балғындығын(свежее) тексеру үшін етті пісіріп тексереді.
Үлгіні пісіріп тексеру,химиялық талдау жасау. Құрал-жабдықтар: 1) техникалық таразы; 2)су моншасы; 3)өлшеуіш цилиндр 100—200 мл; 4) колба 150—200 мл; 5) сағаттық шыны(стекло часовое).Еттің біркелкі үлгісін алу үшін,келіде езіп, 20 г алып, 150—200 мл колбаға салады. Колбаға 60 мл дистильденген су құйып, колбаны сағаттық шыны қойып, қайнаған су моншасына 10 мин. Қояды. Еттің иісін қайнатқанда алғашқы буы пайда болғаннан анықтайды.Сорпаның мөлдірлігін анықтау үшін 20 мл сорпаны өлшегіш цилиндрге құйып, жарыққа қарайды. Ет сапасыз, бүлінген, балғын болмаса сорпа түссіз, иісі жағымсыз шығады. Мұндай бүлінген етті тағамға қолдануға рұқсат етілмейді. Еттің түсі, боялғанбелоктар –миоглобинменгемоглобин химиялық өзгерістерге ұшырағаннан кейін өзгереді. Қоңыр түсті болуы, бұл белоктардың метмиоглобин және метгемоглобинге айналуына байланысты. Жасылтүстің болуы–оксигемоглобиннің және күкіртті сутегінің әсерлерінен шіру кезінде пайда болған сульфагемоглобинге байланысты. Жасыл түс, сондай-ақ белоктардың порфир сақинасының тотығуынан болады.
Майдың бұзылмағандығын, оның иісі, түсі арқылы біледі. Майдың консистенциясын қолмен басу арқылы анықтайды.
Сорпаның түсінің бұзылуының себебі: белоктардың ыдырауының өнімдерінің ыстықсуда еруінен.
Сорпаны әріқарайкүкірт қышқылды мыспен реакцияғатүсіреді.
Етті химиялық тексеруден өткізу:
Күкіртқышқылды мыспен реакцияға түсіру.
Керекті ерітінділермен приборлар (құрал-жабдықтар)
1. 5 % күкірт қышқылды мыс ерітіндісі;
2. Конусты 150-200 мл колбалар;
3. Пробиркалар.
Әрекеттесуі мен боялған тұнба қалады.
Реакцияны төмендегідей етіп жүргізеді:
20 гтартылғанетті өте дәл мөлшермен алып, сопақ колбаға салады, 60 млсуқұю керек, оны араластырып, колбаның бетін сағаттық шынымен жауып қояды. 10 миныстық су құйылған ваннада ұстайды,содан кейін пробирканы ыстық су құйылған стаканға қойып, қалыңдығы 0,5 см мақта сүзгіштен өткізеді. Егер сорпада белок түйіршіктері жүрсе, онда қайтадан сүзіледі. Сүзілгеннен кейін, 2 мл сүзілген сорпаны пробиркаға құяды, 3 тамшы5 %-дық күкірт қышқылды мыс қосады, 2-3 рет сілкіп жіберіп, 5 мин тұндырады,сонан кейін реакцияның қорытындысын түйіршіктердің болуына қарапанықтайды.
II.Тәжірибе бөлімі
2.1 Қазы майының қасиеті. Қазақтардың ет даярлаудағы ең әйгілі ұлттық ерекшелікке ие тәсілдерінің бірі — қазы аудару. Жылқының ішегін жуып-тазартып, оған бір-бірлеп тілінген, әрі тұздалып, бұрыш сияқты дәмдендіргіштер қосылған жылқы қабырғасын майымен тығып, содан соң ішектің екі ұшын мықтап байлап арысқа асып кептіреді. Шамамен бір айда қазы мейіздей болып кебеді. Басқа іріқараның етінен жасалғаны шұжық деп аталады.
Қазы майдың қалыңдығы 5 сантиметрге дейiн шөгiнделуi нәтижесiнде пайда болады. Бұл бөлiк пiсiрiлген түрiнде де, сүрленген түрiнде де өте құнды боп саналады. Қазыны әзiрлеу үшiн көкiрек қуысының әрбiр жартысынан (бұлшық еттерi бойынша) сүйектiң, қабырғаның тұтастығын бұзбай 6-дан бастап, 17-мен аяқтай отырып кеседi. Қабырғаны омыртқадан ажыратады, жұбымен: алтыншыны жетiншiмен, сегiзiншiнi тоғызыншымен және т.б. кеседi. Әрбiр жұптан iшкi жағынан шемiршектерiн алады, қабырғалар арасындағы талшықтарды қабырғалардың омыртқамен қосылған жерiнен бастап олардың шемiршекпен қосылған жерiне дейiн кеседi.
Қазының әрбiр қабатына тұздау қоспасын не тұз себедi, 24 сағат сақтайды, тұзсу құяды және 2-3 тәулiк сақтайды. Одан соң қабырғаларды суық суға шылап қояды да, 1-2 сағат жылы сумен шаяды. дайын қабырғаларды жылқы не сиыр iшегiне салып, жiппен байлайды.
Кере қазы, сере қазы — семіздің бармақ пен шынашақ арасына тең қазы.
- Табалдырық қазы — аса қалың, айналдыруға келмеген өте семіз қазы; кей жерлерде табан қазы деп атайды.
- Би қазы — бүйен ішекке тыққан, шұжық тәрізді жуан қазы.
- Дөңбек қазы (бұжбан қазы) — ішекке сыймағандықтан тілкем күйінде сақталған қазы.
2.2 Майлардың құрамы мен құрылысы. Майдың құрамын француз ғалымдары М.Шеврель мен М . Бертло анықтады. ХІХ ғасырдың басында Шеврель майға су қосып, ілті қатысында қыздырғанда, глицерин және карбон қышқылдары түзілетінін тапты. Ал Бертло кері реакция жүргізді 1854ж. Глицерин мне карбон қышқылдарының қоспасын қыздырып,майларға ұқсас зат алды.
Майды түзуге глицерин және карбон қышқылдары қатысады:
CH2 – OH HO-OC-R CH2-O-OC-R
| |
CH – OH + HO-OC-R CH – O – OC – R+3H2O
| |
CH2 – OH HO-OC-R CH2-O-OC-R
Майдың құрамына кіретін көп таралған қышқыл қалдықтарына қөміртек атомдарының саны 12-ден 18-ге дейін болады.Глицеридтер қарапайым және аралас болып бөлінеді. Қарапайым глицеридтердің радикалдары бірдей қышқыл қалдықтарынан, ал аралас глицеридтер әр түрлі қышқыл қалдықтарынан тұрады. Мысалы:
H2C-O-CO-R H2C-O-CO-R‘
| |
HC-O-CO-R HC-O-CO-R «
| |
H2C-O-CO-R H2C-O-CO-R»‘
қарапайым триглицеридтер аралас триглицеридтер
Глицеридтерді түзуге, негізінен, қаныққан қышқылдардан пальмитин C15H31COOH мен стеарин C17H35COOH қышқылдары, қанықпаған қышқылдардан- олеин C17H33COOH, линол C17H31COOH, линолин C17H29COOH қышқылдраы қатысады. Кейбір майлардың құрамына төменгі қышқыл қалдықтары кіреді. Мысалы, сары майда май қышқылының C4H9COOH қалдығы болады. Кейбір майлардың құрамында қаныққан және қанықпаған қышқыл қалдықтары аралас болады.
Алу жолдары. Майларды жануарлар мен өсімдіктерден алады.Тиімсіз болғандықтан, майлар синтездік жолмен алынбайды.
Физикалық қасиеттері. Майлар судан жеңіл, тығыздығы 0,9-0,95 г\см3. Суда ерімейді, көптеген органикалық еріткіштерде ериді.Майдың балқу температурасы оның құрамындағы карбон қыщқылы қалдығына байланысты. Құрамына қанықпаған қышқыл қалдықтары кірсе,май төменгі температурада балқиды. Агрегаттық күйіне байланысты майлар сұйық және қатты болып бөлінеді.Өсімдік майы, әдетте,сұйық, ал жануар майы қатты болады.Бірақ кейде жануар майының ішіндегі сұйығы,ал өсімдік майларының қаттысы да кездесіп қалады.Майдың сұйық немесе қатты болуы оның құрамына кіретін қарбон қышқылының табиғатына байланысты.Құрамына қанықпаған карбон қышқылының қалдығы кірсе де, май сұйық, ал қаныққан қышқыл қалдығы кірсе де, май қатты болады.
2.3 Қазы майының адам ағзасына пайдасы.
Қазы малдың жасына қарай да жіктеледі. Сүт емген құлын-тайдың еті мен қазы-қартасы жылқы етінің дәмдісі. Жасы 6-7-ден асқаннан кейінгі жылқы етінің де, қазысының да табиғи сапасы төмендей береді. Қазақ халқы ерте заманнан қазы майын ем ретінде қолдана білген. Бүгінгі таңда халық емшілері қазы майын сүйек сынығына, жауырын ауруларына, өкпе ауруын алдын алуға қолданылады. Мысалы, сарысуды сору, тұзды ыдырату үшін біз қазының майын тарттық. Алдымен қазы майын жұқалап кесіп жауырынға тарттық, майдың қызуын сақтау үшін, бетіне орамал жаптық. Ем уақыты 15 мин. аспау керек еді. Белгіленген уақыт ішінде байқағанымыз: 2 мин. ішінде дене жылиды, ал 5 мин. қызады, 11 мин. денені шымырлатады.
Аталған ауруларды дәрі-дәрмекпен немесе тоқпен емдеуге болады. Бірақ, мысал ретінде жиі қолданылатын «Фастум-гель», «Капсикам», «Диклофенак-Акос» емдік әсерімен салыстырсақ, ыдырау уақыты қазы майына қарағанда баяу, мысалы, дәрі майы 5 күн, қазы майы – 3, емдік қасиеті бірдей болғанымен, дәрі майларының айрықша нұсқаулары бар. «Диклофенак-Акос» майын қолдануға болмайды 6 жасқа дейінгі балаларға, жүктілікте, бауыр және бүйрек қызметтерінің асқынуында, «Фастум-Гель» 12 жасқа дейінгі балаларға, жүктілік кезіңде және антибиотиктермен қатар қолдануға тыйым салынады. Ал қазы таза табиғи өнім болғандықтан қарсы көрсетілімдері кездеспеген. Яғни, қазы майының емдік қасиеті- құрамы.
Аталған тұжырымды дәлелдеу үшін біз химиялық тәжірибені жүргізуді жөн көрдік. [15].
Тексеру барысында қазыда ұшпалы май қышқылының мөлшері 2,9-3,1 мл. тең. Қазының бір бөлігін кесіп алып, карлен табақшаға салдық. Үстіне 1-2 мл. NaOH ерітіндісін құйдық. Содан кейін, фенолфталеин ерітіндісін тамыздық, ерітінді қызыл түске енелді. Себебі, натрий гидрооксиді бейтараптану реакциясы жүрмегендіктен май қышқылының құрамындағы азот ыдырады. Осы іс-тәжірибе арқылы қазыда азот бар екендігін анықтадық. Қазы майындағы азоттың сай болуы оның ағзаға сіңімділігін анықтады. Яғни, қазы майының тез сіңуі емнің әсерін күшейтеді және тездетеді. [17].
Қазы мен дәрі-дәрмектердің бағасын салыстырсақ: қазы құны 2000 тг./ дәрі-дәрмек 950-1200 тг. құрайды. Жылқы етінің өнімдерімен тамақтану аурулардың алдын алады, ауырған жағдайда адам ақша құның есептемейді.
Қазы малдың жасына қарай да жіктеледі. Сүт емген құлын-тайдың еті мен қазы-қартасы жылқы етінің дәмдісі. Жасы 6-7-ден асқаннан кейінгі жылқы етінің де, қазысының да табиғи сапасы төмендей береді. Қазақ халқы ерте заманнан қазы майын ем ретінде қолдана білген. Бүгінгі таңда халық емшілері қазы майын сүйек сынығына, жауырын ауруларына, өкпе ауруын алдын алуға қолданылады. Мысалы, сарысуды сору, тұзды ыдырату үшін біз қазының майын тарттық. Алдымен қазы майын жұқалап кесіп жауырынға тарттық, майдың қызуын сақтау үшін, бетіне орамал жаптық. Ем уақыты 15 мин. аспау керек еді. Белгіленген уақыт ішінде байқағанымыз: 2 мин. ішінде дене жылиды, ал 5 мин. қызады, 11 мин. денені шымырлатады.
Аталған ауруларды дәрі-дәрмекпен немесе тоқпен емдеуге болады. Бірақ, мысал ретінде жиі қолданылатын «Фастум-гель», «Капсикам», «Диклофенак-Акос» емдік әсерімен салыстырсақ, ыдырау уақыты қазы майына қарағанда баяу, мысалы, дәрі майы 5 күн, қазы майы – 3, емдік қасиеті бірдей болғанымен, дәрі майларының айрықша нұсқаулары бар. «Диклофенак-Акос» майын қолдануға болмайды 6 жасқа дейінгі балаларға, жүктілікте, бауыр және бүйрек қызметтерінің асқынуында, «Фастум-Гель» 12 жасқа дейінгі балаларға, жүктілік кезіңде және антибиотиктермен қатар қолдануға тыйым салынады. Ал қазы таза табиғи өнім болғандықтан қарсы көрсетілімдері кездеспеген. Яғни, қазы майының емдік қасиеті- құрамы.
Аталған тұжырымды дәлелдеу үшін біз химиялық тәжірибені жүргізуді жөн көрдік. [15].
Тексеру барысында қазыда ұшпалы май қышқылының мөлшері 2,9-3,1 мл. тең. Қазының бір бөлігін кесіп алып, карлен табақшаға салдық. Үстіне 1-2 мл. NaOH ерітіндісін құйдық. Содан кейін, фенолфталеин ерітіндісін тамыздық, ерітінді қызыл түске енелді. Себебі, натрий гидрооксиді бейтараптану реакциясы жүрмегендіктен май қышқылының құрамындағы азот ыдырады. Осы іс-тәжірибе арқылы қазыда азот бар екендігін анықтадық. Қазы майындағы азоттың сай болуы оның ағзаға сіңімділігін анықтады. Яғни, қазы майының тез сіңуі емнің әсерін күшейтеді және тездетеді. [17].
Қазы мен дәрі-дәрмектердің бағасын салыстырсақ: қазы құны 2000 тг./ дәрі-дәрмек 950-1200 тг. құрайды. Жылқы етінің өнімдерімен тамақтану аурулардың алдын алады, ауырған жағдайда адам ақша құның есептемейді.
Ғылыми жұмыстың қорытындысы
Жылқы — күйіс қайырмайтын жануар. Жануардың бұл қасиеті майында холестерин өте аз мөлшерде ғана кездесетінін дәлелдейді. Зерттеу жүргізу біршама қиындықтар туғызғанмен,мен үшін қиын әрі қызықты болды. Бұрын соңды бұндай зерттеу жұмысын жүргізбегендіктен, биология пәнін түсіне бермейтінмін,осы зерттеуден кейін ғылымға деген көзқарасым оянды. Ауылшаруашылық мамандығы өте қызықты мамандық екеніне көзім жетті.
Жылқының құны осы заман да кеміген жоқ. Кең өрісті, шалғай жайылымдарды дұрыс және толық пайдалану үшін, қой жаю үшін керек.
Елімізде бүгінгі таңда Қостанай жылқыларының тұқымы 11 облысты өсіп –өніп келеді және 127 елге сатылған. Семіз малда майы көп, сүйегі аздау болады. Жалпы жылқы малының құнды еті қабырға тұсы мен артқы жамбасында болады. Жылқының семіз-арықтығы оның қазы майымен өлшенеді. Өлшемге байланысты негізгі 5 түрі болады: кере, сере, табалдырық, би, дөңбек. Ерекше құрамы басқа малдардың майынан тез сіңеді және қатпайды. Сүйек сынғанда сарсуды сорып алу үшін, жауырында тұзды ыдырату үшін, өкпе ауыруларын емдеуде қолданғаны тез арада және тиімді әсерді қамтамасыз етеді. Бағасы қымбат болғандықтан, қала тұрғындары жылқы етін тағамдарда сирек қолданады, ал емдік қасиеттерін біле қоймайды, ал басты байлық – денсаулық.
Соңдықтан, қазақтар «жылқы мінезді халықпыз» дегенді жиі айтып жатамыз. Ал жылқы – таза, кірпияз, судың тазасын ішіп, шөптің құнарлысын ғана жейтін жануар. Ең бастысы, жылқы өзіне басқаның үстемдік етуіне, тапап-талауына, аяқ асты етуіне жол бермейді. Жылқы – еркіндікті сүйетін, бостандықтың символы. Сондықтан, шын мәнінде, тек сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде де жылқы мінезді қазақ екенімізді паш ете білгенімізге не жетсін? Ендеше, жылқы туралы көбірек біліп, көбірек ой түйіп, жылқы шаруашылығын өркендетуге өз үлесімізді қоса білейік, ағайын!
Ғылым жұмыстың ұсынысы
Ал ғылыми жұмысымыздың ұсынысына келсек, қазіргі заманда сатылып жатқан макдональс тағамдарының орнына жылқы етінен дайындалған заманауи қазақша ет өнімдерін насихаттасақ, адам ағзасына пайдалы болатын еді.Әсіресе ағзасы өсіп жатқан жас балаларға пайдалырақ болады деген ойдамын.
Жылқының емдік қасиеттерін қазіргі медицина саласында кеңірек пайдалану;
қымыздың сапасын түсірмейтін ыдыстар жасауды зерттеп, өндіріске енгізу;
қымызбен республикалық сауықтыру мен ем орталықтарын қамтамасыз ету;
жылқы етінен жасалатың өнімдерді көбейту;
қазы майын медицинада кең қолдануын енгізу;
қазақ жылқысының тарихын, атпен салт жүру, ат баптау, атпен ит жүгірту, жылқы шаруашылығын өркендетуата – бабамыздың қасиетті жылқы малының қазысын мен етін қазақ бауырларымызға көп ұзатпай патенттеп алуға ұсыныс тастаймыз. Біз болашақ қазақ жастары осы уақытта қаншалықты киелі сусынымыз қымызымыз бар, ұлттық ойынымыз «Көкпарымыз» бар десек те. қымызымызды Германия елі патенттеп алса, ал «Көкпар» ұлттық ойынымызды Қырғыз елі патенттеп алғанын ұмытпағанымыз жөн. Алдағы уақытта біз жастарға осы жылқы майы – қазыны патенттеп алуға ат салысақ.
Қолда бар алтынның, қадірін біле білсек! НҰР ҮСТІНЕ, НҰР БОЛАР ЕДІ!