Координаталық жазықтықта ұлттық дүниелерімізді кескіндеу
Кіріспе
Бізге барлық пәндер ұнайды, бірақ математика пәніне деген қызығушылығымыз көбірек болды. Математика пәні туралы көп білгіміз келеді. Маған математика және математикамен байланысының бәрі ұнайды. Біз не істесек те, барлығы математика мен сабақтасады. Математика грек тілінен қазақшаға аударсақ, «білім», «ғылым» деген мағынаны білдіреді. Математика бізге ғаламның көптеген құпияларын ашуға көмектеседі. Біз математика дегенде тек сандар ғана емес мұнда басқа да керемет нәрселер аз емес. Бұрынғы кезден-ақ математиканың көмегімен көптеген небір кереметтер жасаған: дұрыс жолды тапқан және күнді, ай мен жұлдыздарды бақылау арқылы жыл мезгілдердің ауысатын уақытын болжаған. Сонымен қатар Галилейдің «Әлем математика тілімен бейнеленген» деген сөздерінен математиканың құдіреттілігін көруге болады. Математиканың әр түрлі қыр-сырларымен таныса отырып, мен координаталық жазықтық тақырыбына тоқталып отырмын. Координаталар бойында нүкте салу арқылы сурет шығару қызығушылығымды тудырды. Менің бұл тақырыпты алып отырған бірден-бір себебім координаталар бойында өзіміздің ұлттық нақыштағы қазақ халқының баспанасы киіз үйді және ою өрнектерін кескіндеу. Сонымен қатар оларды басқа да көптеген елдерге танытып, қазақ елінің мәртебесін көтеру. Еліме өз үлесімді қосу. Екіншіден біз тек математика пәнінде есеп шығарып ғана қоймай халқымыздың салт-дәстүрін әдеп ғұрпын үйрету. Сонымен қатар математика сабағында ұлттық салт-дәстүрге, нақышқа келтірілген педагогика –психологиялық тұрғыда жазылған есептерді қолдануымызға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Өз елімнің мәртөбесін көтеріп, қазақ халқының таңқаларлық дүниелерін әлемге паш ету!
Зерттеу жұмысымның ғылыми жаңалығы: Координаталық жазықтық бойында ұлттық нақыштағы киіз үй мен ою өрнектерді бейнелеу. Координаталық жазықтық бойында сурет шығару.
Зерттеу жұмысының құрамы: Зерттеу жұмысы «Координаталық жазықтықта ұлтымыздың құнды дүниелерін кескіндеу» тақырыбына жазылған. Бұл зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Горизонталь сызылған координаталық абциссалар (Ох) осі деп аталады да, солдан оңға қарай бағытталады. Вертикаль сызылған координаталық түзу координаталар (Оу) осі деп аталады да, төменнен жоғары қарай бағытталады.
Абциссалар осі мен координаталар осінің қиылысу нүктесін координаталар басы деп атайды. Координаталар басы О әрпімен белгіленеді. Бұл латынша origa-«басталу» сөзінің бірінші әрпінен алынған. Берілген нүктенің абциссасы мен ординатасы нүктенің координаталары деп аталады. Координаталар осътер жазықтық төрт бөлікке бөледі. Олар ширектер деп аталады. Ал осы координаталар жүйесін алғаш ойлап тапқан француз философы және математигі Рене Декарт
Декарт Рене (1596-1650) француз ғалымы, математик, физик және физиолог. Рене Декарт француз дворянының отбасында туып, иезу-иттердің Ла-Флеш коллегиясында физика, математика, арифметика, механика, музыканы тереңдетіп оқыды. Мықты математик ретінде танылған Декарт осы ғылымның көмегімен бүкіл ғылымдар жүйесін, философияны қайта өзгертуді армандады. Координаталар жүйесін былай тапқан: кереуетінде жатып шыбынның ұшқанын бақылаған Рене Декарт былай пайымдаған: «Кез келген уақыт мезетінде шыбынның орналасқан орнын қалай түсіндіруге болады?». Ол кеңістіктері әр шамасы үшін (ілгері) кейін, жоғары (төмен), оңға (солға), үш координатаны (х,у және z) пайдалануға болатынын ашты.
Декарт сондай-ақ алгебрадағы шамаларды белгілеу үшін алфавиттің соңынан бастап әріптерді пайдаланған бірінші ғалым болған.
Ерекшеліктері:
Саясат мәселелеріне қызықпаған Декарт алгебра, аналитикалық, геометрия,
механика мәселелерін зерттеумен айналысты жарықтың сыну заңын ашты,
қанның айналуын зерттеді психология мен космогенияны, және әрине философияны талдады. Белгілі еңбектері: «бірінші философия туралы пайымдаулар», «Философияның алғашқы бастаулары», «Метод туралы ойлар». Декарт адамның ақыл-ойына көбірек жүгінді. Бэкон жекеден жалпыға қарай жүрсе, Декарт жалпыдан жекеге көшті, оның бұл ерекшелігі математиканың ойлау тәсілінен көрінеді. Өзінің математикалық ізденістерін негізінде Рене Декарт жалпы ғылыми тәсіл ұсынды. Негізі себеп адамдар ғылым және өнер саласында ақиқат ұғымдары емес, болжамды көбірек қолданылады, сондықтан басқа тәсіл керек. Декарттың ойынша, мейлінше дәл ойларды ұсынуға тек математика қабілетті, сол осы ғылымның тәсілдерін жаңа философиялық жүйе жасау ісінде қолдану қажет.
Біз осындай суреттерді координаталар бойында салуды білеміз. Ал неге біз өзіміздің ұлттық нақыштағы дүниелерімізді суреттемейміз. Киіз үй,ою-өрнек, домбыра, кебеже осыларды суреттеуді қолға алып отырмыз.Сондай ақ Біздің Отанымыздың табиғаты бай алуан түрлі: өзен – көлі, кең даласы, жасыл орманы, жайқалған егісі көз тартады. Біздің еліміз – пайдалы қазбалардың қоймасы. Әрине, біз Отанымыздың осындай байлығы барына қуанамыз. Қуануға, мақтануға да тиіспіз. Осының барлығын ата – бабаларымыз найзаны
ұшымен, білектің күшімен қорғап, болашақ ұрпағына аманат еткен Ұлы даланың жеті қырының бірі-қызғалтақ.
«Кеңістік – барлық нәрсенің, ал уақыт – бүкіл оқиғаның өлшемі. Уақыт пен кеңістіктің көкжиегі тоғысқан кезде ұлт тарихы басталады»Н.Ә.Назарбаев І. Кіріспе Елбасының «Ұлы даланың жеті қыры» атты бағдарламалық мақаласын оқығаннан кейін, Ұлы дала төсі күллі түркі әлемінің атажұрты алма мен қызғалдақтың да суретін координаталар бойында нүкте салу арқылы қызғалтақтың суретін кескіндедім.
Киіз туырлықты қазақпыз
Қазақтың байырғы ұлттық баспанасы киіз үй болған, оны кейде киіз үй, кейде қазақ үйі деп атайды. Қазақ үйлерінің үлкен-кішілігін керегелер санына қарай белгілейді. Киіз үйлердің екі, үш қанаттан бастап он екі, он сегіз, отыз қанатқа дейін жететін үлкенлері болған. Киіз үйлердің түрлері мен атаулары да көп. Бұрынғы хан-сұлтандар мен атақты байлардың үйлері 8 қанаттан бастап 30 қанатқа дейін баратын. Бұларды ақ орда, алтын орда, алтын үзік деп атаған. Ал орташа шаруа мен кедей шаруаларға тән киіз үйлерді алты қанат ақ үй, боз үй, қоңыр үй, қара үй, жаба салма, көтерме туырлықты, күрке, қамсау (шошала), отау, итарқа, жаппа деп атаған.
Киіз үй кереге, уық, шаңырақ, сықырлауық, табалдырық, маңдайша, таяныш секілді негізгі бөліктерден тұрады. Ал керегенің өзінің көптеген атаулары бар: керегенің қанаты (төрт, бес, алты, сегіз, тоғыз, он, он екі қанат), керегенің басы, қасы, көзі, сағанағы, аяғы, иегі, көгі. сол сияқты шағырақтың, уықтың, әр бөліктерінің көптеген атаулары болады. Бұларды киіз үйдің сүйегі дейді.
Үйдің сүйегін сәмбі талынан жасайды. Халық сәмбі талын сыр талы, қайыр талы, боз тал деп те атайды. Үйдің сүйегін жасайтын шеберді “үйші” дейдіКиіз үйді сыртқы көрінісіне, келбеті мен көлеміне қарай ақ үй, боз үй, қоңыр үй т.б. аттарымен атайды.Киіз үйлердің бұлай аталуы оның сыртынан жабатын киізіне тікелей байланысты. Мұндай жапқышты халықта “туырлық” деп атайды. Туырлықты киіз үй сүйегіне лайықтап құрастырып дайындайды. Киіз үйдің туырлығы бірыңғай ақ қойдың жүнінен басылған киізден жасалса оны “ақ үй”, қоңыр жүннен басылған киізден жасалса “қоңыр үй” деп атайды. Табиғаттағы тіршілік атаулының өсіп-өнуі, даму көзі – оның тамыры, адам баласының даму көзі-тілі, діні, салт-дәстүрі.Біз осы уақытқа шейін ғылым мен білімге тек еуропалықтардың көзімен қарап келгенімізге мән бере бермейміз. Әсіресе отаршылдық саясаттың арқасында : дінімізбен күресіп-дінсіз, тектілерімізбен күресіп-тексіз, ұлтжандыларымызбен күресіп-ұлтсыз, білімділерімізбен күресіп-білексіз, салт –дәстүрімізбен күресіп-санатсыз қала жаздаған елміз. Сондықтан ендігі жерде ғылымның қай саласында болса да осы кемшіліктеріміздің орнын толтыруға ат салысқан жөн.
Қоғамымыздың ертеңгі болашағы – мына мен сияқты мектеп жасындағы жеткіншектер. Ғасырлар бойы қалыптасқан тілімізді, дінімізді, тәрбиемізді, ұлттық салт-дәстүрлер, үлгі-өнеге үйреніп, бойыма сіңіріп, күнделікті тіршілігіме пайдаланғым келеді.
Олай болса туған халқымыздың тарихи дамуы барысындағы, атам заманнан өмірмен бірге жасасып, біте қайнасып, өзінің айшықты бояуын солғындатпай, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан бай қазыналардың бірі- киіз үйдің физикасы жөнінде дүниетанымымен таныстырғым келеді. Киіз үй құрылысының физикасын тану арқылы халқымыздың данышпандығын таныту, даналықтың қыр-сырына үңілу, дәлелдеу осы жұмысымның шығармашылық мәселесі. Киіз үй өлшемдері.
Киіз үй негізгі 3 бөліктен тұрады:
- Үйдің сүйектері (ағаштан тұратын бөліктері)
- Киіздері (ши де осыған кіреді)
- Бау шылаулары (баулары мен басқұр арқандары) Киіз үй бөліктерін дайындағанда экологиялық таза, табиғи материалды қолданған, яғни ешқандай денсаулыққа зиян келтіретін синтетикалық қоспалары жоқ.
Киіз үйді тіккенде алдымен керегелерді бір – біріне қосып, оның екі жағын есік босағасына таңғыштар арқылы бекітіледі. Кереге басын бас арқанмен орай тартып, маңдайшаның екі жақ басына мықтап байлайды. Үйдің берік тұруының себебі оның салмағы осы бас арқанға түсетінімен түсіндіреледі. Содан соң бақан арқылы шаңырақ көтеріліп, оның жан – жағынан уық шаншылады. Уық тегіс шаншылып біткеннен кейін, ірге киіз жабылады. Оның биіктігі жарты метрдей, онымен үй айнала орала жабып , түсіп кетпес үшін әр жерінен керегеге байланады. Ірге киіз желді күні шаң, топырақтан, қыста суықтан қорғайды. Осыдан кейін туырлық жабылады да, ол туырлық бау (құр) арқылы уықтан асып, қарсы керегеге байланады. Үй көлеміне қарай туырлық 3,4 бөлік болуы мүмкін. Туырлық екі босаға жақтан бастап жабылып, ол да бау арқылы белдеуге байланады. Ең соңында түндік жабылады.Киіз үйдің бөліктерін өлшеу жұмыстарын жүргізгенімді айта кетейін.Қазақтың киіз үйінің өзі тұнып өлшем ғой !!
А) биіктігі 135 – 140 см;
В) бас кереге – 1,5 м. 4 кереге (4 қанатты үй де) – 12 ш/м;
С) уық ұзындығы 3 – 5 метрге дейін, 6 – 8 қанатты үйде 100 – 120 шейін уық болған;
Д) Қазақ даласының шиі 2 – 2,5 м болған (үй қанқасын қоршаған);
Е) Бас құр, ояқұр 4 қанатты үйде 9, 9, 5,10 метрге дейін ұзындығы болған;
Ж) Желбеу – шаңырақтан ілініп, жер қазыққа жел, боран болғанда ілінеді. Кіші үйдің желбауының ұзындығы – 5 м;
З) жел – арқан 10 – 15 метрдей;
И) диаметрі – 5 м – ден 20 м – ге дейін.
Шаңырақ Шаңырақ – киіз үйдің ең жоғарғы бөлігі. Оның пішіні күмбез тәріздес олықтардың ұштарын біріктіріп ұстап тұр.
Шаңырақ бірнеше бөлшектерден тұрады:
Шаңырақ
1 – тоғын, ол шаңырақтың негізі. Қатты ағаштан жасалып, өрнектеледі. 2 – күлдіреуіш. Сәмбі талынан иіліп жасалады. Әр иінде 3 күлдіреуіштен 8-ге дейін болады. 3 – беріктік. Ол күлдіреуіштер ыдырап кетпеу үшін орнатылады, өрнектеледі. 4 – шаңырақтың көзі. Оған уықтың қаламы кіріп тұрады. Тоғын мен беріктікті шаңырақтың ішкі жағынан өрнектейді.
Киіз үй керегесі
Керегені құрайтын әрбір ағашты «желі» дейді. Желінің ең ұзынын керегенің «ерісі» (3) деп, одан қысқалауын «балашық» (2), ең кішісін «сағанақ» (1) деп атайды.
Кереге
Сонда бір қанат кереге 14 ерістен, 9 балашықтан, 9 сағанақтан құралады. Желілердің қиылысқанынан пайда болған торды «көз» деп атайды. Ал оны көлеміне қарай «желкөз», «торкөз» деп екі түрге бөледі.
Иілген уықтың бойында бірнеше атаулы бөліктер бар. Уықтың керегеге байланатын ұшын «доғалай» (1) дейді. Доғалайды тесіп, қайыстан уықбау (5) тағады. Уықтың иілген жерін иығы (2) дейді. Шаңырақ пен иықтың арасын уықтың қары (3) деп атайды. Ал шаңырақтың көзіне қадайтын ұшын қаламы (4) деп атайды, оны төрт қырлы етіп ұштауды қаламдау дейді, ал уықбау жіптен есіледі. Уықтың иінінің ішкі бетін шеберлер бедерлеп өрнек салады немесе арнайы өрнектелген сүйек жапсырады.
Ою-өрнек
Менің түсінігімде ою-өрнек дегеніміз – дәлдік, есеп, теңдік, теңеу, үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, сәйкестік, тазалық, нәзіктік, сүйкімділік, парасаттылық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік, көңіл осы мүлікте ою-өрнек қолданылмайтын бөлшек жоқтың қасы. Ою-өрнекті жақсы саналы жасау үшін алдымен пайдаланатын материалды дұрыс таңдай білу қажет, оның ою-ырғағы мен мөлшерін, яғни оюдың заттың бетіне түсуі мен орналасуын нақты жобалау қажет. Оюдың жақсы шығуы оюшының ой ұшқырлығында, шеберлігі мен оюдың ретін келтіріп үйлестіре білуінде. Қазақ ұлттық ою-өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар.
Атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып келе жатқан өнер түрі. Қазақ халқының тұрмысында ағаштан жасалған заттар өте көлемді. Жазы-қысы пайдалануға келетін «ағаш уықты, киіз туырлықты» киіз үй киіз бен ағаштың өте күрделі үйлесінен тұрады. Тігуге де, жинауға да, алып жүруге де өте қолайлы Ою-өрнектің қандай түрі болса да, ол – адам ойының жемісі. Ою-өрнек бір-бірімен қабысып, жымдасып, ескен арқандай бірігіп тұруы керек. Ара жігі бадырайып, үйлеспей, олпы-солпы болса, ою өзінің сәнін, сұлулығын, үйлесімін тіпті мазмұнын жоғалтуы мүмкін. Қазақ ою-өрнегі қошқар мүйіз түрінен бастау алатындықтан қандай ою түрін жасағанда да осы ою түрі басты көрініс табуы қажет. Басы қошқар мүйіз оюынан бастау алған өрнек дами келе неше алуан түрге еніп, ара жігі әр түрлі ою-өрнектермен толыға келе, үлкен күрделі ою түрі шығады. Ою тасы қошқар мүйіз бастаған өрнек түрлері бір-біріне үйлесе сән бере келе бірігіп, жымдасып, байланыс пен сәндік тауып жасалатын ою түрін әрлендіре түседі. Табиғаттағы әсем гүл шоғырындай ою-өрнекте өз шеберін тапса, жарасып, құлпырып, көз тартып, көзге қуаныш, көңілге жылылық, ортаға әсемдік, сұлулық шашып тұрары анық. Біздің ата-бабаларымыз осындай өнер түрін өзінің шырқа шыңына жеткізе білген.
Қорытынды
Қазіргі нарықты экономикалы Қазақстан үшін математикалық терең білім қажет деп білемін. Рас, математика ауруларды емдемейді, жер қойнауындағы қазба байлықты ашпайды, машина жүргізбейді. Бірақ математиканың құнды пікірлері мен әдістері арқылы аурудың алдын алу, құнды дүниелерімізді әлемге көрсету, жер қойнауындағы қазба байлықтың орнын анықтау математикалық білімнің құдіреттілігі емес пе? Математика тек математиктерге ғана қажет деген пікірден арылу керек деп ойлаймын. Математика арқылы құндылықтарымызбен тарихи дүниелерімізді ұрпағымызға, әлемге танытып мақтан етуіміз керек. Сонымен қатар, математика – ғылымның бастауының негізі, ғылымның қан тамыры екенін ескеріп, қазақ халқының сан ғасырлық ақыл-ойының туындысы – киіз үй координаталық жазықтықта кескіндедім. Енді осы үйге математикалық тұрғыдан қарасақ оның күрделі геометриялық беттерден тұратынын көреміз. Мысалы, керегенің жоғарғы және төменгі жақтары гиперболаның параболасы болады. Үйді айнала таратын белдеу – шеңбер. Сол сияқты шаңырақ та шеңбер. Сонымен қатар аталарымыз уықтар арқылы уақытты да біліп отырған. Күн сәулесі екі уық арасын 20 минутта жүріп отырған. Сондай-ақ біз математикада есеп шығартып ғана қоймай салт-дәстүрлер мен әдеп-ғұрыптарды үйрене алдық деп ойлаймын. Ал осы ойымды ары қарай жалғастырып, дамыту біздің қолымызда.
АННОТАЦИЯ
«Координаталық жазықтықта ұлтымыздың құнды дүниелерімізді кескіндеу» атты еңбекте киіз үй мен ою-өрнектер туралы кең ауқымда көрсетілген. Бұл ғылыми еңбектің мақсаты – құнды және тарихи дүниелеріміздің мәртебесін көрсетіп, әлемге паш ету!
АННОТАЦИЯ
Исследовательская работа «Отражение национальных ценностей через плоскость координат» посвящена юрте и национальным узорам, изображенным с помощью плоскости координат. Цель этой работы привлечь внимание к национальным и историческим ценностям.
ANNOTATION
The research «Reflection of our national values on the coordinating flat» demonstrates the yurt and national ornaments in the coordinating flat. The goal of this work is to introduce our national and historical values.
«Координаталық жазықтықта ұлттық дүниелерімізді кескіндеу» атты ғылыми жоба жұмысына
Пікір
Хамзаев Ержанның ғылыми жобасы үш тараудан кіріспеден, зерттеу бөлімінен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Оқушы ғылыми жобасының тақырыбын өз ынтасымен қалағандығы байқалып тұр. Менің ойымша оның бұл тақырыпты таңдап алуы қазіргі кезеңдегі осы тақырыптың маңыздылығы мен өзектілігіне байланысты. Сондай-ақ ғылыми жоба өз дәрежесінде жазылып, әрбір тарау мен бөлімдер мазмұны толығымен ашылған деп есептеймін. Оқушы іздене отырып, координаталық жазықтықта киіз үйді, ою-өрнекті шеберлікпен кескіндеп, өзіндік ой қорытқан.
Ержанның бұл ғылыми жұмысын жоғарыда көрсетілген негізге сүйене отырып, қорғауға жіберуді ұсынамын.
Мазмұны
Кіріспе ………………………………………………………………..4 бет
Рене Декарт…………………………………………………………..6 -9 бет
Киіз туырлықты қазақпыз…………………………………….. 10-14 бет
Ою-өрнек……………………………………………………………..15-16 бет
ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………. 17бет
«Координаталық жазықтықта ұлттық дүниелерімізді кескіндеу »
«Координаталық жазықтықта ұлттық дүниелерімізді кескіндеу»атты ғылыми жұмысына
Алғы сөз
Жоба жұмысымен айналысқан оқушы «Координаталық жазықтықта ұлттық дүниелерімізді кескіндеу» деп аталатын ғылыми жобаны жан-жақты қарастырған.Егемен ел болып, еңсемізді көтеріп, етек-жеңімізді жиған заманда өткенімізді ардақтап, бүгінгімізді бағамдауымыз, келешекті бағдарлауымызда таңдаған тақырыптың әрі қызықты, әрі танымдық мәні зор. Сыныптас достарына ұлттық дүниелеріміздің маңыздылығын ұғындыра отырып, олардың қызығушылығын тудыра білді. Осы жоба барысында өз құрбыларының арасында бірнеше сауалнамалар алынып, қорытынды жасап, ой түйген.Кітапханалардан, интернет желісінен, газет-журналдардан көп мәлімет іздеп, ізденіс жұмыстарын жүргізді, оларды қорыта келіп талдау жасады. Оқушының жүргізген жұмыстары өз нәтижесін беріп, ұлттық дүниелерімізді математикамен байланыстыруға болатындығын,өз замандастарының құлағына жетеді деген сенімдемін.
«Координаталық жазықтықта ұлттық дүниелерімізді кескіндеу» атты ғылыми жұмысына
Сын- пікір
Ұсынылып отырылған жобадағы «Координаталық жазықтықта ұлттық дүниелерімізді кескіндеу» тақырыбы ғылыми тұрғыдан көп қызығушылық тудырады. Менің ойымша оның бұл тақырыпты таңдап алуы қазіргі кезеңдегі осы тақырыптың маңыздылығы мен өзектілігіне байланысты. Сондай-ақ ғылыми жоба өз дәрежесінде жазылып, әрбір тарау мен бөлімдер мазмұны толығымен ашылған деп есептеймін. Оқушы іздене отырып, координаталық жазықтықта киіз үйді, ою-өрнекті шеберлікпен кескіндеп, өзіндік ой қорытқан.
Оқушының бойынан зерттеу, салыстыру қасиеттерін байқай отырып, келешекте зерттеу жұмысымен тереңірек айналыса отырып, өз халқының тарихын, дүниетанымын кеңінен зерттеп, өз елін әлемге үлгі тұта алатын азамат болатындығына сенім білдіремін. Ержанның бұл ғылыми жұмысын жоғарыда көрсетілген негізге сүйене отырып, қорғауға жіберуді ұсынамын.