«Атадан қалған мұрағат – майданнан хат»
Бағыты: Қазақ тілі мен әдебиет
Мазмұны
- Кіріспе ………………………………………………………………………………….
- Негізгі бөлім ….………………………………………………………………………
2.1. Ардагер Қази Қарымсақов……………….………………………………………………..
2.2. Тарихи аманат – майданнан хат………………………………………………………………..
- Қорытынды ………………………………..…………………………………………………..
Аннотация
Зерттеудің мақсаты:
Майданнан келген хаттарды зерттеу және олардың негізінде Екінші дүниежүзілік соғысындағы жеңіске жету жолында қайтыс болған жауынгердің әскери өмірбаянын анықтап жазу.
Зерттеудің міндеттері:
- Екінші дүниежүзілік соғыс туралы әдебиетпен танысу;
- Екінші дүниежүзілік соғысына қатысқан аталарым туралы мағлұмат теру;
- Майданнан келген хаттарды жүйелеу.
Зерттеудің өзектілігі:
Екінші дүниежүзілік соғыс – әлем тарихындағы ең қанды, сұрапыл соғыстардың бірі. Бұл соғыстағы біздің ата-бабаларымыздың жеңісін еске алып отыру – біздің міндетіміз. Ұлы Жеңістің 75-жылдығына орай таңдаған тақырыбыз өзектілігін басқа жылдары да сақтайды деген үміттеміз. Осы тақырып бойынша зерттейтін мәселелер әлі көп. Қазіргі таңда отбасылық тәрбиеге көп көңіл беріліп жатыр. Сондықтан ардагерлердің өміріндегі оқиғалар туралы шынайы деректерді халқымызға жеткізу, насихаттау өте маңызды.
«Письма с фронта – наследие дедов»
Аннотация
Цель исследования:
Исследование писем с фронта и составление биографии солдата военных лет на основе писем Второй мировой войны.
Задачи исследования:
- 1. Изучить литературу о Второй мировой войне;
- Собрать материал о своих дедах, участвовавших во Второй мировой войне;
- Систематизировать письма с фронта.
Актуальность:
Вторая мировая война – одна из самых кровопролитных и суровых войн в мировой истории. Помнить подвиг солдат – наша долг. В этом году исполнилось 75-лет со дня окончания войны и думается, что изучение этой темы всегда останется актуальной. Очень важно донести до народа достоверные факты и данные о тех военных событиях, чего можно достичь благодаря изучению писем с фронта.
«Archive from grandfather – a letter from the front»
Abstract
The Purpose of this study:
Study of letters from the front and compilation of a biography of a soldier of the war years based on letters from World War II.
Research objectives:
- study the literature of the Second World War
- Collect material about their grandfathers who participated in World War II;
- Sistematize the letters from the frontline
Relevance :
The Second world war is the bloodiest and most severe war in world history. The victory of our ancestors in this war is a great honor for us, and it is our task to always remember this victory. This year is the 75th anniversary of the great Victory, so the study of this topic is always relevant. It is very important to inform the population and promote true data about the Second World war, about events in the lives of veterans.
Кіріспе
Осы 2020 жылы Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталғанына 75 жыл болды. Қазіргі оқушылардың көбісі осы соғыс туралы білмейді. Алайда осы соғыс қазақстандықтардың әрбір отбасынан өткен оқиға және де біз өз туған ата-бабаларымыздың ерлігі туралы білуіміз керек деп ойлаймын.
Майданға бір деректер бойынша 1 миллион 400 мыңнан астам қазақстандық жауынгер жіберілді: 12 атқыштар, 4 кавалериялық дивизия, 7 атқыштар бригадасы, 50-ге жуық жеке полктер мен батальондар құрылды [1]. Кейінгі шыққан деректер бойынша – майданға қатысқан қазақстандық жауынгерлердің саны 8 миллион 200 мыңнан астам [2]. Майданға кеткендердің жартысынан көбі қаза болды.
Менің ойымша қазіргі әрбір қазақстандық оқушының арғы ата-бабаларының арасынан бірнеше жауынгер сол соғысқа қатысты. Менің де екі үлкен атам ерлікпен соғысты.
Зерттеудің мақсаты:
Екінші дүниежүзілік соғысындағы жеңіске жету жолында қайтыс болған батырлар мен елін қорғап қалған ардагерлердің ерлігін еске алып, даңқын асқақтату мен майданнан келген хаттарды зерттеу және олармен таныстыру.
Зерттеудің міндеттері:
- Екінші дүниежүзілік соғыс туралы әдебиетпен танысу;
- Екінші дүниежүзілік соғысына қатысқан аталарым туралы мағлұмат теру;
- Майданнан келген хаттарды жүйелеу.
Зерттеудің өзектілігі:
Екінші дүниежүзілік соғыс – әлем тарихындағы ең қанды, сұрапыл соғыстардың бірі. Бұл соғыстағы біздің ата-бабаларымыздың жеңісін еске алып отыру – біздің міндетіміз. Ұлы Жеңістің 75-жылдығына орай таңдаған тақырыбыз өзектілігін басқа жылдары да сақтайды деген үміттеміз. Өйткені зерттейтін мәселелер әлі көп осы тақырып бойынша. Қазіргі таңда отбасылық тәрбиеге көп көңіл беріліп жатыр. Сондықтан ардагерлердің өміріндегі оқиғалар туралы шынайы деректерді халқымызға жеткізу, насихаттау өте маңызды.
Осы ғылыми жобаны жазған кезімізде келесі зерттеу әдістерін қолдандық: іздену, жинау, талқылау, сұрастыру, талдау.
Біздің ғылыми жоба келесі бөлімдерден құрылады: кіріспе, екі тараудан тұратын негізгі бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімі. Негізгі бөлімді менің әжем өзінің әкесі – ардагер Қази Ыбырайұлы Қарымсақов туралы, анам – өзінің нағашы әжесінің туған ағасы – Дүйсен Мақашұлы Альжановтың майданнан жазған хаттары жайлы жазған мақалаларына сүйеніп жаздық.
Осы ғылыми жобаны соғысқа қатысқан барлық жауынгерлерге арнаймыз.
Негізгі бөлім
2.1. Ардагер Қази Қарымсақов
Қази Ыбырайұлы Қарымсақов
(1911-1970)
Менің арғы атам Қарымсақов Қази Ыбырайұлы 1911 жылы Көкшетау облысында дүниеге келген. Жастық шағында ол Ақмола облысы Калинин ауданының «Заветы Ильича» колхозына, оның ағасы Тезекбай тұрған жерге көшті. Қазір бұл Ақмола облысы Астрахан ауданының «Колутон» ауылы. 1938 жылы ол менің арғы әжем Күлянмен кездесті және көп ұзамай олар үйленді. Мұнда екеуі де колхозда еңбек етті. 1939 жылы Ақмола облысы Калинин АӘК әскери қызметке шақырылды.
Бірден Жапониямен шекараға жіберілді, онда жапон басқыншылары Халхин-Гол көлін алғысы келді. Ол елдің шығысында Жапон оккупанттарымен болған шайқастарға қатысты. 1941 жылы, Ұлы Отан соғысы басталған кезде, олардың полкі ауыр шайқастар өткен Ресейге терең көшті. Атам 657 атқыштар полкінде, 125 атқыштар дивизиясында қызмет еткен. Ол артиллериялық зеңбіректің зеңбірегі болды. Ауыр шайқастар Псков қаласына жақын жерде өтті, онда атам снарядпен жарақат алды. Жаралардан тез қалпына келе отырып, ол қайтадан майданда болды.
Псков қаласы мен ауылдарды жолда босатып, олар шайқастармен бірге жүрді. Ол Беларуссия ормандарында олардың неміс басқыншыларымен қалай қоршалғанын айтты. Олар азық-түлік қорын аяқтап, мұздатылған шикі картопты жеп, лас еріген қар ішуге мәжбүр болды.
Артиллериялық шабуыл, барлық соңғы күштерді жинап, олар жаудың қорғанысын бұзып, қоршаудан шықты. Украин және Беларусь майдандарында соғысқан. 1944 жылдың көктемінде Кенигсберг қаласына шабуыл жасау кезінде ұрыста ауыр жарақат алды. Ауруханада үш ай емделіп, әкесі қайтадан майданға оралып, неміс жеріне терең кірді. Кенсберг қаласын босатқаны үшін ол марапатқа ұсынылды – «ерлігі үшін» медалі, онда әкесі артиллериялық зеңбірекпен неміс сарбаздарының тобын жойды. Осылайша, ол алдыңғы қатарлы позицияға бірінші болып, өзінің жолдастарын қорғады, бірақ өзі өкпе мен жүрек аймағына жау снарядымен жарақат алды.
Сондықтан ол ауруханада үш ай жатты. Басқа да марапаттарға ие болды. Өкінішке орай, барлық марапаттар мен құжаттар бүгінгі күнге дейін сақталмаған.
1945 жылдың жазында Қази атам соғыстан оралды. Отанымызға оралып , өзінің «Заветы Ильича» ұжымшарына басымен бейбіт өмірге бет бұрды. Ол әрқашан озық позицияларда жұмыс істеді. Ауылдың партия ұйымының парторгы болды. Сүт-тауар фермасының меңгерушісі, егін шаруашылығы бригадасының бригадирі болып жұмыс істеді.
Әжемнің айтуынша атам соңғы күндеріне дейін Отанының игілігі үшін жұмысын жалғастырды, дегенмен оның жаралары жиі өздері жайлы еске түсіріп отырды. Ол әрқашан еңбек жолында болды. 1970 жылы ақпан айында 59 жасында атам қайтыс болды. 1995 жылы Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 50 жылдығына орай менің әжеме ҚР Президентінің атынан «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске елу жыл» медалі табыс етілді.
Үлкен атам мен үлкен әжем құрған отауда 7 бала болды. Ең үлкен ұлы 1946 жылы дүниеге келген және жауды жеңген соң, оған Жеңіс есімі берілген, одан кейін 1948 жылы туған Бақытжамал қызы кішкентай кезінде дүниеден озған. 1950 жылы Рысбек деген ұлы дүниеге келді.
Содан кейін, 1952 жылы Нұржамал қызы, менің әжем туылды. 1954 жылы туған Шәріпжамал деген қызы сәби кезінде қайтыс болды. Және екі кішісі – Өмірбек, 1957 жылы және Жандос, 1961 жылы туылған.
Барлық балалар, әжемнің ойынша, оның сенімін ақтады. Қази атамның балалары туған ауылының игілігі үшін әр түрлі еңбек салаларында жұмыс істеді: жүргізуші, басқарушы, директордың орынбасары. Өмірбек атамыз техникумды бітіріп, әлі күнге дейін совхозда инженер – электрик. Жандос ұлы – жүргізуші болды. Менің әжем де медицинада 42 жыл жұмыс істеді, фельдшер болды. Ұзақ 30 жыл ауылдық жерлерде жұмыс істеді. Кафедра меңгерушісі; ФАП меңгерушісі. 2005 жылы Астана қаласына көшіп, медицина саласында 12 жыл қаланың емдеу мекемелерінде жұмыс істеді. Атам мұның бәрін көрмеді. Балаларының үйлену тойларын да, немерелерін де…
Мен Ұлы Отан соғысының қатысушысы – ардагердің шөбересі екенімді мақтан тұтамын, ол біздің өмір сүріп жатқан тамаша уақытымызды қанмен артта қалдырды. Біз осы үлкен аумақта бейбітшілік пен келісімде өмір сүріп жатқанымызға, өз қаны мен терін төккен аталарымыз бен бабаларымызға риза болып, олардың ерлігін ұмытпай оларды қастерлеуіміз керек.
2.2. Тарихи аманат – майданнан хат.
Мен арғы атам Дүйсен Альжанов туралы әңгімелерді тыңдап өстім. Анамның нағашы әжесінің қайтқанына он алты жыл болды, бірақ оның отбасы тірегі болған сүйікті туған ағасын еске алуының арқасында менің анам бұл әңгімелердің барлығын маған да жеткізді.
Дүйсен Мақашұлы Альжанов
Дүйсен ата 1922 жылы Солтүстік Қазақстан облысы Петропавл қаласында дүниеге келген. Анамның үлкен нағашы атасы – Мақаш Альжанұлы мен үлкен нағашы әжесі – Рахима Мұстафақызы өте мейірімді, жомарт, балажан болатын. Өздерінің туған балаларымен қатар, ағасының балаларын өз балаларындай тәрбиелеп өсірді. Рахима Мұстафақызы – Дүйсен атамыздың анасы
Үлкен әже жеті ұл мен үш қыз туды. Алты баласы нәресте кезінде қайтыс болды. Дүйсен ата ұлдардан жалғыз қалды. Оған ерте есеюге тура келді. Өйткені, 1930-шы жылдардағы қуғын-сүргін репрессиялар анамның үлкен нағашы атасын отбасымен мәңгілікке айырды. 9-жасар Дүйсен атамыз өзінің қарындастарына әке орнына қамқор болып, оларды шынайы махаббатпен тәрбиеледі. Анасының оң қолы болып, бүкіл ерлік жұмысын өзіне алып, кочегар ретінде жұмыс жасап, нанын тауып барынша көмектесетін. Ол өте ақылды, дарынды және мейірімді болды. Оқуда да озат болды. Мектепті алтын медальмен бітірді. 1941 жылы Дүйсен Альжанов Петропавл қалалық әскери комиссариатымен әскер қатарына шақырылды.
Бұның барлығын менің анама оның нағашы әжесі айтып отыратын. Анам маған жүкті болған кезінде, әжесін қатты сағынып, оның чемоданын ашыпты. Көзіне бірінші түскені – томпиып тұрған қапшық. Оны ашып қараса, іші толы үшбұрышты хаттар. Біздің үлкен әжеміз Фаузия Мақашқызы, Дүйсен атамыздан келген барлық майдан хаттарын мұқият сақтап, мұра ретінде қалтырды. Біз үшін ол хаттар – отбасылық тарихи қазына!
Фаузия Мақашқызы(1931-2004)
Хаттардың барлығы латынша жазылған. Соғыс жылдарындағы хаттардың мазмұнын білуге деген үлкен ықылас анама оларды оқып, кириллицаға аударуға күш берді.
Осы жұмыста хаттарды ретімен келтіруді жөн көрдік. Әр хатта өзім үшін жаңа мәлімет алып отырдым. Бірінші хатқа назар аударайық:
Амандық хат
Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Менен амандық білмек болсаңыз аман сау Калинин қаласынан 120 шақырым жерде жүріп жатырмын. Өзіммен 3 қазақ баласы бар Қызылжар маңынан. Өзгесі орыс. Біздің жүрген жеріміз өте нашар ағаш, болото. Жаным …….. түспейді, соғысқа әлі кіргеміз жоқ. 3-4 шақырым бізден әнеден маза бермейді. Ағалы кеткендер осы жерден кетіп жатыр. Өзім әзір аманбын. Тамағымыз тоқ бұл жақта. Ақшаға түк табылмайды. Сондықтан 500 сом қайтарамын поштамен. Ақша керек болса айлық та жетеді 200 сом. Далада ағаш жерінде жатамыз. Әкеме хат салдым.
Қош. Дүйсен.
15/V-42 г.
Осы хаттан майдангерлерге айлық төлеген екенін білдім. Біздің отбасымыз үшін «әкеме хат салдым» деген Дүйсен атамыздың сөздері өте маңызды. Өйткені, жоғарыда жазылғандай, біздің үлкен атамыз Мақаш Альжанұлын 1930-шы жылдары лагерьге қамап қойды. Үлкен әжеміз Мақаш атамызды соңғы рет сол лагерьде көріпті. Қай лагерьде отырды, не үшін, оны ешкім білмейді. Әлі күнге дейін ол туралы мағлұмат табылмады. Мақаш атамыздан қалған бір-ақ хаты бар. Ол туралы кейінірек ашып жазамыз.
Үш күннен кейін Дүйсен атамыздан келесі хат келді:
Амандық хат
Аса құрметті көруші Апа, Күлсім, Көләй, Паузия! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сәлем. Қалай, аман сау жүріп жатырсыздар ма? Менен амандық білмек болсаңыз аман сау кетіп бара жатырмыз Маскеуге қарай. Осы хатты Свердловтың столовойында отырып жазып отырмын. Жанымдағы жолдастар бірге, аман. Апа, мені ойлап жылама. Жаңғыз менің басыма келген нәрсе емес қой. Ел болып кетіп барамыз. Несіне жылайсыңдар. Өлмес күндеріңді көріңдер. Мынадай тұрмыстың ауыр уақытына кез келдіңдер. Үйдегі көршіге, Шакенге, Нүрсипаға, Рзапқа, Оспан үй ішіне көп көп сәлем.
Қош. Жазушы балаң Дүйсен.
18/V-42 г.
Осы хаттан Дүйсен атамыздың өзін басқадан артық сезінбейтінін, «ел болып кетіп барамыз» деген сөздерінен көпшіл болғанын түсіндім.
Тағы үш күннен кейін хат келді:
Амандық хат
Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Менен амандық білмек болсаңыз аман сау Маскеуге қарай бет алып жүріп бара жатырмыз. Осы хатты Казан қаласынан салдым. Жанымдағы жолдастар бәрі аман. Әзір біз келе жатырмыз. Әзір ойымызда іштеме жоқ. Қонаққа келе жатқандай келе жатырмыз: ойын, күлкі, әңгіме. Біздің вагонымызда көбі қазақ. Өз қоластымдағы түгел қазақ. Бірақта сендерді сағынам. Апа, сен жылама. Несіне жылайсын. Әр азаматтың міндеті емес пе? сөйтіп жыламаңыз. Тұрмыс ауыр, қымбатшылық. Енді жылағанды қойып, қайта қайраттанып, тырмысып, күн көруге кірісу керек. 1931-1932 жылдарды білесіз ғой. Дәл сол болады. Бірақ алдын ала жармаңыздар. Менің әйтеуір бір …. …. сендерден мұңым жоқ. Үйдегі көршіге, Шакендікіне, Оспандікіне, Шайкендікіне, Хамза, Біләл үйіне, бәршесіне көптен көп сәлем. Пойыз жүріп кетті
Қош-қош. Дүйсен
21/V-42 г.
Осы хатта Дүйсен атамыз майданға барардағы жолын сипаттады. «Қонаққа келе жатқандай келе жатырмыз: ойын, күлкі, әңгіме» сөздері атамыздың өмірді сүйгенін көрсетеді. «Өз қоластымдағы түгел қазақ» деген сөйлемінен Дүйсен атамыз қолбасшы болғанын түсіндім.
Келесі хат тағы үш күннен кейін келді:
Амандық хат
Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Менен амандық білмек болсаңыз аман сау Маскеуге қарай бет алып жүріп келе жатырмыз. Қазанға соқпай басқа бір жолмен кеттік. Әйтеуір келетініміз Маскеу дейді. Анығын ішкім білмейді. Осы айдың аяғында әйтеуір бір қалаға жеткізер. Жанымдағы жолдастар аман, төрт бала бірге келе жатырмыз. Тамағымыз тоқ. …бір вагоннан бір қазақты пойыз басып өлтірді. Ақмоладан шыққан бір шалон … өңшең қазақ. Телеграм алмайды екен бұл жақтан, ілгергі жерден алса соғармын. Апа, мені ойлап жылама. Құдай бұйырса бір күндей де болмас. Шакендікіне, үйдегі кісіге, Шайкендікіне, Хамзанікіне, Оспандікіне, Біләлдікіне, бәршесіне көп көп сәлем. Басқа не жазайын. Қош-қош.
Жазушы Дүйсен
24/V-42 г.
Осы хаттағы Дүйсен атамыздың «Құдай бұйырса бір күндей болмас» деген сөздері атамыздың имандылығын көрсетеді. Осы хаттан кейінгі барлық хаттарында атамыз Құдай бұйырса, Алла жазса деп жазады.
Келесі екі хатты атамыз асығыс жазып отырғаны байқалады. Олар қысқа, және тек нақты мәліметтер ғана жазылған:
Амандық хат
Апа, Күлсім,Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сәлем! Ана Маскеуге аман жеттік. Енді Калинин қаласына барамыз. Сол жерден кірерміз. 6 сағат жол қалды. Ендігі хатты окоптан күтіңдер.
Қош, бауырларым. Мені сұраған жанға дүкәй сәлем.
24/V-42г.
Амандық хат
Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Көптен көп сағынышты сәлем. Аман сау жүріп жатырсыздар ма? Менен амандық білмек болсаңыз аман сау үлкен ауылға жеттік. Енді ілгері барамыз. Мені сұраған жанға көп-көп сәлем.
Дүйсен
26/V-42 г.
Екі қысқа хаттан кейін атамыз көбірек жазды:
Амандық хат
Апа, Күлсім, Көләй, паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Қалай аман сау жүруп жатырсыздар ма? Менен амандық білмек болсаңыз аман сау соғысқа келіп жеттік. Пойыздан түскесін 4 күн жүріп жеттік. Енді зады соғысқа кіргізер. Неше түрліні көрдік. Мылтық пен снарядтың дауысына әбден үйрендік. Соғыстың өзіне де бейімделіп қойдық. Бұл жақтан хаттың салуы өте қиын көрінеді, пошта жоқ. Осы хатты кейін қайтқан кісіден беріп жібердім.
Тамақ тоқ. Не ішейік, не жейік деген жоқпыз. Ал келген жеріміз Калинин направлениясы дейді. Ал Калинин өзі 300-400 шақырымдай кейін қалды. Жері жаман, болото, су екен, қарағай ағаш. …………………. Алла ……….. бір көресін. Пойызбен 15 күн жүрдік. Пойыз жаман, соғып тастады. Пойыздан түскесін бір сутке тыныштық. Жанымдағы жолдастар бірге, аман. Ал Апа, сізге айтатыным, мені ойлап жылай бермеңіз. Жылағанмен бола ма. Одан да болған іске ….. дегендей …. болады. Бұл күніңді көр. Мен ертең-ақ Алла жазса барармын, бір күндей де болмас. Ал менен мына үйдің жанына көптен көп сәлем атыңыз. Үйдегі кісіге, Шакендікіне, Оспандікіне, Шайкендікіне, Хамзанікіне, Біләлдікіне және мені сұраған жанға.
Қош.
Жазушы балаңыз Дүйсен
1/VI-42 г
Он екі күннен кейін үлкен хат келді:
Амандық хат
Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Тұрмыстарың қалай жақсы ма? Ішермендік, астықтарың бар ма? Ақшаларың бар ма? Бәрін хаттарыңда жазыңдар. Күлсім қалай, ауруынан жазылды ма? Не жаңалық бар? Бүгін хатқа жазыңдар. Менен хат алдыңдар ма? Бірнеше хат салғам. Сендерден әзірше хабар алғам жоқ. Әкеме де салып едім. Одан да түк хабар жоқ. Ал менен амандық білмек болсаңыз аман сау жүріп жатырмын. Маскеуден 200 шақырым батыс жағында. Бұрыңғы жерден көшірді пойызбен. Жанымдағы жолдастарым бірге, аман. Қазір соғысқа кірмекші болып келіп едік. Жолда кісіміздің көбі опатқа ұшырап, қазір кісі күтіп және ойын үйретіп жатыр әскерлерге. Шамасы июльдің бас кезінде кіргізер. Ал мені қазір лейтенанттық оқуға белгілеп қойды. Жуырда барасың дейді. Онда Құдай оңдар еді. Бастықтардан сұрап едім, анық дейді. Тамағымыз тоқ. Әзір бұл жерге келгелі бейнет көргеміз жоқ. Бірақ сендерді өте сағындым. Ертең, кеш өткен кезінде … әңгіме қыламыз да отырамыз. … Иманмади қайда? … Сақыпқа үй ішімен сәлем айтыңдар. Шакен үйіне сәлем. Оспандікіне сәлем. Үйдегі кісіге сәлем. Хамзанікіне, Біләлдікіне сәлем. Мені сұраған жанға дүкәй сәлем.
Ал осы хатты алысымен телеграм соғындар амандықтарыңды білдіріп. Апа, мені көп ойлап жылама. Құдай бұйырса жауды 1-2 айда қиратып, елге қайтамыз деген үмітіміз бар. Себебі, договорды естіген шығарсыңдар. Жарайды.
Қош болыңыздар. Жазушы балаңыз Дүйсен
Дүйсен ата хаттың сыртына менің анам үшін өте маңызды сөздер жазды:
Әкеме хат салдым. Хат алам деген сенімім бар. Арамыз 200 шақырым. Енді қош болыңыз. Алла амандықпен көрісуге жазсын.
Жазушы Дүйсен
12/VI-42 г.
Анам осы күнге дейін Мақаш ата туралы мәлімет ізденуде…
Дүйсен атамыздан келген келесі хатында туысқандарын қатты сағынғаны оқылып тұр:
Амандық хат
Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп өте сағынышты сәлем. Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Менен амандық білмек болсаңыз аман сау Калинин қаласына лейтенанттық оқуға келіп жатырмын. Денім сау, тамағым тоқ. Бар уайым сендер ғана. Сендерді өте сағындым. Осы хатымды алғасын телеграмма соғыңдар. Амандықтарыңды білдіріп, сосын хат салыңдар түгел түк қоймай толық қылып жазып, кәртішкелеріңді жіберіңдер. Тұрмыстарың қалай жәй…р болса елге көшіңдер. Күн жылыда үйді сатып. Әкемнен хабар бар ма? Басқа не жазайын. Қош-қош. Сендерден бір де хат алғам жоқ. Сақыпқа үй ішімен сәлем, көршілерге сәлем. 400 сом ақша салғам июльдің бірінде сендерге, алдындар ма? Мені сұраған жанға дүкәй сәлем, қанша хат алдыңдар, қай уақытта алдыңдар, бәрін жазыңдар. … қайда, соны жазыңдар. Келесі хатта кәртішкеге түсіп салармын.
Жазушы Дүйсен
5/VII-42 г.
Келесі хатта Дүйсен ата оқу басталғанын хабарлайды:
Амандық хат
Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп өте сағынышты сансыз сәлем. Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Үй іші түгел аман ба? Ал менен амандық білмек болсаңыз аман сау Калинин қаласында жүріп жатырмын. Тұрмысым қазір өте жақсы, тамағым тоқ. Оқуды бастадық. Екі айда младший лейтенант болып шығамыз, Құдай бұырса. Мен сендерге 400 сом ақша салғам, алдындар ма? Соны хатқа жазыңдар. Осы хатты алысымен телеграм соғындар. Амандықтарыңды білдіріп сосын толық қылып хат жазыңдар. Хат жазып, хат күтуші балаңыз.
Дүйсен. Қош.
6/VII-42 г.
Көршілерге тегіс көп-көп сәлем. Апа, енді жылама. Құдай бұйырса, аман қайтармыз. Менің әдірісім: г. Калинина п/я №20 а пол. Курсанту Альжанову Д.
Байқағаным, Дүйсен ата отбасы үшін жауапкершілікті сезініп жүрді. Хаттарының көбісінде ол жіберген ақшасын алды ма деп сұрап тұрады:
Амандық хат
Апа! Мен балаң Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Көптен көп сәлем. Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Дендерің сау ма? Менен амандық білмек болсаңыздар аман сау оқуды оқып Калинин қаласында жүріп жатырмыз. Қалым жақсы, тамақ тоқ. Бірақ ойын ауыр соғып тұр. Таң атып күн батып жас қарайғанша ойнатып кешке жатарға келгенде жәй әшейін сенделіп келеміз. Оқу өте күшті. Апа, 400 с. ақша салғам, алдыңдар ма? Маған ақшаның керегі жоқ. Неге десеңіз бұл жерде ақшаға түк табылмайды. Және де 200 сомдай ақшам бар жанымда. Және осы айдың ақшасын алам -180 сом. Осы хатты алғасын толық қылып хат салыңдар. Хатты 3 күнде бір жазып тұрыңдар.
Жазушы Дүйсен
10/VII-42 г.
Келесі хатқа дейін Дүйсен ата әр хатын «Амандық хат» деп атайтын. Ал мына хатты басқаша атады:
Сағынышты сәлем хат
Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Үй іші тегіс аман ба? Менен амандық білмек болсаңыз аман сау Калинин қаласында лейтенанттық оқуға келіп, әзірше демалып жатырмын. Оқу июльдің 15-де басталады дейді. Екі айлық курс. Алла тағала әйтеуір аман қайтарды. Қала город көреміз деген ой жоқ еді. Екі ай өткенше бір сыпыра өзгерістер болар. Бастан неше түрліні кештік. Қазір соның бәрі ұмытылып-ақ кетті. Бір күн болса да кең Дүниеге келгесін. Ал Апа, мені ойлап жылама. Құдай бұйырса, әл-ақ барып қалармын. Қазір менің анық әдірісім жоқ. Келесі хатта жазамын.
Қош-қош. Дүйсен
15/VII-42 г.
Мені сұраған жанға дүкәй сәлем. Көршілерге сәлем. Сақыпқа сәлем.
Дүйсен атамыз туысқандарынан және әкесінен хат сағынып күтіп отырғанын келесі хаттан байқадым:
Амандық хат
Аса құрметті көруші Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен сіздерге көптен көп сағынышты өте сәлем. Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Үй тегіс аман ба? Тұрмыс қалдарың қалай, тәуір мә? Менен амандық білмек болсаңыздар аман сау жүріп жатырмын. Денім сау, қалым жақсы. Бірақ сендерден түк хабар ала алмай тұрмын. Әкейден де хат жоқ. Көршілерге, мені сұраған жанға көп көп сәлем.
Хат жазып, хат күтуші Дүйсен.
25/VII-42 г.
Келесі хатта атамыз әкесінен хат алғанын қуана хабарлайды:
Сағынышты сәлем хат
Аса құрметті көруші Апа! Мен балаңыз Дүйсеннен көптен көп өте сағынышты сәлем. Бауырларым: Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Көптен көп сәлем. Бүгінгі күні сіздердің соққан телеграмдарыңды алып, амандықтарыңызды біліп өте жаман қуандым. Себебі, 4 айдан бері түк хабарым жоқ еді сендерден және көп кешіккесін хабар келмей, әртүрлі ойға келіп, жаман ренжіп жүр едім. Енді хабарларыңды білдім. Бірақ хаттарың жоқ әлі, әкемнен хат алдым. Аман сау орынша жүріп жатыр, тұрмысым тәуір дейді. Сендердің салған хаттарыңды июльдің 10-да алыпты. Ал менен амандық білмек болсаңыздар аман сау оқуымды оқып жүріп жатырмын. Денім сау. Бұл жерде менен басқа қазақ деген зат жоқ көрінеді. Апа, жылама. Құдай бұйырса кешікпей қайтармын. Көршілерге, мені сұраған жанға көп-көп дүкәй сәлем.
Қош-қош. Балаңыз Дүйсен.
5/VIII-42 г.
Дүйсен атамыздың 1942 жылғы жаздың хаттарынан осы кездегі пошта баяу болғанын көрсетеді. Сондықтан соғыстың қызу кезеңінде хат алу біздің бабаларымыз үшін үлкен қуаныш болған. Осында Дүйсен атамыздың әкесі – Мақаш Альжанұлы, яғни менің үлкен атамнан келген жалғыз сақталған хатымен бөлісуге жөн көрдік:
19 августа 1942г.
Письмо Тықи
Дорогой сын Есләм, Күлсім, Көляй, дочь Фаузия, мать. Вчера, 18 августа, я получил от Вас письмо от 23 июля. Очень рад за Вас, что Вы все живы и здоровы, спасибо за весточку, которая для меня здесь является большой радостью. Но в то же время, прошу Вас писать почаще, а то письма получаю от Вас редко.
Я жив, здоровье мое после болезни, которой я болел три месяца, теперь поправилось. Работаю, работа хотя и не очень тяжелая, но устается, так как у меня все же есть еще большая слабость после болезни.
В августе, в начале месяца, я получил письмо от Дюсена. Он пишет, что учится на лейтенанта, 1 сентября учеба заканчивается, и направится на фронт. Я в письме к Дюсену просил его приехать ко мне на свидание после окончания учения, но не знаю удастся ли ему это сделать, дадут ли ему разрешение. Я просил его прислать мне фотократочку с него, если не удастся ему приехать ко мне. Дюсен находится от меня всего лишь за 150 километров. Он пишет, что из дома от Вас не получил ни одного письма, а Вам посылал много. Получив мое письмо он от радости даже заплакал, это была первая весть, полученная им, хотя я ему послал четыре письма, а он получил только одно. Адрес Дюсена: г. Калинина Центр «Х … 20 Литер «А»» Альжанову Дюсену.
Ваше решение не продавать дом я вполне разделяю, согласен с Вами по этому вопросу. Если будете жить в колхозе, то постарайтесь побольше запасти продуктов питания себе. Продайте для этого все что можно из одежды и вещей. Посылку очень прошу послать, если будет можно. Она для меня сейчас очень нужна… Пока до свидания, хорошие мои. Остаюсь любящий Вас Альжанов Макаш.
Мақаш атамыздың орысша жазғаны лагерьдегі цензураға байланысты деп ойлаймыз. Осы хаттан әкесі мен баласы бір-бірімен 150-ақ шақырымда болғанын, Дүйсен атамыздың үйінен бір де бір хат алмағанын және әкесінен тек бір ғана (Мақаш ата 4 хат жіберген) хат жеткені туралы білдім. Осы хатта Мақаш атамыз баласы Дүйсенді өзіне келуін сұрағаны жайлы және оған рұқсат беретін бермейтіні туралы ойларын жазды.
Анамның айтуынша Дүйсен атаның бір хатында әкесіне сұранғаны және оны жібермегені жайлы болды. Бірақ ол хатты таба алмадық. Мүмкін ол хат анам Қазақстан республикамыздың ұлттық музейіне сыйлаған хаттардың арасында кеткен шығар…
1942 жылы Дүйсен атамыз көп хат жазып тұратын. Бірақ 5 тамыздан кейнгі сақталған хат 20 қараша күні ғана жазылған:
Амандық хат
Аса құрметті көруші апа! Мен балаңыз Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Бауырларым: Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Көптен көп сағынышты сәлем. Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Үй іші тегіс аман ба? Менен амандық білмек болсаңыздар аман сау орынша жүріп жатырмын. Тұрмыс қалым жақсы. Сендерден әлі бір-ақ хат алдым.Ерінесіңдер ме, әлде қағаздарың жоқ па? Тым болмаса менің салған хатыма жауап қайтарсаңдаршы. Бұл жерде қазір қыс, қар түсті. Бірақ әзір жылы, қысқы киім алдым. Суыққа көйлек шалбар, қалың шалбар, фуфайке, сбитра. Киімім өте жылы, қандай суық болса да қорқынышсыз. Басқа не жазайын. Қош. Көршілерге сәлем айтыңдар.
Жазушы Дүйсен.
20/XI-42 г.
Келесі хаттан біз Дүйсен атамыз қыстың бірінші күнінде шаңғы батальоны взводының командирі болып тағайындалғанын білдік:
Амандық хат
Аса қымбатты Апа! Мен балаңыз Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Бауырларым Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Үй іші тегіс аман ба? Менен амандық білмек болсаңыздар аман сау орынша жүріп жатырмын. Қал жайым жақсы. Қысқы киім түгел алдым. Қазір шаңғышылар батальонында ком. звотпын, қазір әскер ойнатып жатырмыз. Әкемнен хат алдым. Аман сау жүріп жатыр. Посылкемен ақшаларыңды әлі алған жоқ. Мен тағы да сендерге 250 сом ақша салдым. Сендерден ай болды дейді хат алмағалы. Неге салмайсыңдар? Мен айта айта жалықтым. Сендерден бір-ақ хат алдым, оған да рахмет жазғандарыңа. Басқа не жазайын. Қош-қош. Көршілерге, мені сұраған жанға көптен көп сәлем.
Жазушы балаңыз Дүйсен.
1/ХІІ-42 г.
Дүйсен атамызға жақсы түстер кіргенін келесі хаттардан түсіндім:
Амандық хат
Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сәлем. Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Менен амандық білмек болсаңыз аман сау Маскеуден 400-500 шақырым шықтық Ленинградқа қарай. Осы қаланың өзіне барамыз-ау деймін. Әзір аман келе жатырмыз. Бұдан былай жүру қатер болып тұр. Алла әйтеуір шу сапарды берсін. Әйтеуір түсім өте жақсы. Соған қарағанда сіздерді көрмеймін деген ойға келмейді. Бұл жақ тамаққа нашар көрінеді, почти аштық. Ал ендігі хатты тоқтаған жерден күтіңдер. Шамалы ғана жер қалды. Ендігі жердің көбін жаяу жүрерміз. Ал енді мені сұраған жанға көп көп сәлем айт. Сақыпқа үй ішінен сәлем. Шакен үйіне тегіс сәлем.
Қош. Жазушы Дүйсен. 28/V
Амандық хат
Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм бауырларым! Көптен сағынышты сансыз сәлем.
Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Менен амандық білмек болсаңыз аман сау Маскеуге жеттім.
Енді зады 300 шақырымдай тағы ілгері барады деген сөз бар. Зады рас болуы керек. Бес алты хат бір телеграмма бергем, алдындар ма? Апа мен сендерді өте сағындым.Тым болмаса қарап отыратын кәртішкең де жоқ. Өзгелерін ойлағанда кәртішкеге қарап өздерін көргендей боп қалам.
Апа, сен жылама. Құдай бұйырса бір күндей болмас, қайтармын. …… бала туғанда ол қуанбаушы ма еді? Елім үшін тудым, елім үшін өлсем де амалым жоқ. Әкеме телеграмма бергем жоқ, Маскеуден берем, …. қалған жер өте қысқа түрде алады екен, сосын соқпадым. Көрген түстерім өте жақсы. Жорығандар мұратыңа жетесін дейді. Жанымдағы жолдастарым бірге, аман. Солардың өзі маған үлкен ел болды. Мен бірдеме ойлай қалсам, соны біліп қалып сұрап алғандай бір қазақ әңгімені соғады. Сонымен қалай жеткенімізді білмей қалдық. Ал менен Сақыпқа үй ішімен көптен көп сәлем айт, балаларды ренжітпей күтсін. Алла тілегін берсе бір күндейде болмас, бақыты ашылар. Сосын мені шығарып салған кісілерге көп көп сағынышты сәлем.
Қош бола тұрыңдар. Жазушы Дүйсен
Дүйсен атамыз жалғыздық сезінгенін келесі хаттан байқадым:
Амандық хат
Аса құрметті көруші апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Үй іші тегіс аман ба? Менен амандық білмек болсаңыз аман сау Смолин обылысында жүріп жатырмын. Тұрмыс қалым әзір жақсы, қазір оборонада тұрмыз. Тұрған жеріміз ну ағаштың іші. Қазақ деген зады жоқ менен басқа бәрі орыс. Оқуға кеткенде айырылып ем жолдастарымнан оқудан соғысқа жүрерде айналғанда біреуді кездестірдім. Жаралы болып Калининге келді. Өзгесі соғыста қайтыпты. Апа, мені ойлама. Мен үйрендім тұрмысқа. Тек бір Аллаға тапсыр да, күн көруді ойлаңдар. Мен жаңғыз жаным болмаса, бейнет көрмеспін. Оқуға жүргенде …. кештім. Енді ұмытылды. Көршілерге көптен көп сәлем айтыңдар. Және астық қалай? Кім бар, кім жоқ, соны хатқа жазыңдар. Әкеме 1150 сом ақша салдым. Сендерге 400 сомға аттестат жібердім. Осы хатты алғасын телеграмм соғындар және хатты жазыңдар.
Қош. Жазушы балаң Дүйсен
Және де бауырлары мен ата-анасына қамқор болып ақша жібергені көзге түсіп отыр осы хатта.
1943 жылғы хаттар аса сағынышпен жазылған хаттан басталады:
Амандық хат
Аса құрметті көруші Апа! Мен балаң Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Бауырларым: Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Көптен көп сағынышты сәлем. Сіздердің 20/ХІІ салған хаттарыңды алып, амандық біліп өте жаман қуанып қалдым. Ал менен амандық білмек болсаңыздар аман сау орынша жүріп жатырмын. Тұрмыс қалым өте жақсы. Қазір резервтамын. Жуырда зады бір жерге ауыстырар. Әзір хат салмай тұра тұрыңдар. Бар қуанышым апамның кәртішкесін анда санда бір қарап қоям.
Мен 250 және 150 сом пошта арқылы ақша салдым, алдыңдар ма? Менің кәртішкемді сұрап едіңдер, кәртішке жоқ. Жуырда мүмкін городқа барсам, сонда кәртішкемді салам. Басқа не жазайын. Қош-қош.
Жазушы балаңыз Дүйсен
14/І-43 г.
Көршілерге көптен көп сәлем..
Әкемнен жуырда хат алдым. Аман, менің салған ақшамды алыпты. Бір 100 сомнан артық бермейді дейді. 1150 сом салғам.
Келесі хатында Дүйсен атамыз ақпан айында іссапарға барғаны жайлы жазады:
Амандық хат
Аса құметті көруші апа! Мен балаңыз Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Бауырларым: Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Қалай аман есен жүріп жатырсыздар ма? Үй тегіс аман ба? Менен амандық білмек болсаңыздар аман сау резервта әзір жатырмын. Тұрмыс қалым жақсы. Командировкіге барып келісімен осы хатты жазып отырмын. Бір кісілерді басқа жерге апарып едім. Соның ішінде бір орыс қыз болды. Казанский райондікі, рақымды, … Сапарды біледі. Әңгімелесіп өте жақсы болып қалды. Қош. Жазушы балаңыз Дүйсен. Көршілерге көптен көп сәлем. Хат салыңдар
8/ІІ-43 г.
Дүйсен атамыз офицер болып тағайындалғанын келесі хатты оқығаннан кейін білдік:
Амандық хат
Аса құрметті Апа! Балаңыз Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Қалай аман есен жүріп жатырсыздар ма? Үй іші тегіс аман ба? Ал менен амандық білмек болсаңыздар аман сау жүріп жатырмын. Тұрмыс қалым жақсы. Декабрьдің 23 бері резервтамын. Міне екі айға жақындады хат алмағалы сіздерден. Себебі, қазір тұрғылықты әдірісім жоқ. 5/ІІ-43 екі хат келген екен, қайтарып жіберіпті. Мен как раз командировкіге кеткем. Жаңа погон тағып, енді офицер болдық. Үйді кішкене сағындым. Неге десеңіз бір үйде мен ғана бірақ кісі тұрады. Күн ұзақ, түк істемеймін. Апа, мені ойлап жылама. Құдай бұйырса кешікпей қайтармыз. Жауды жеңіп. Күнде бірнеше шәкәр босатып жатыр … жауынгер. Көршілерге көптен көп сәлем айтыңдар.
Қош. Балаңыз Дүйсен.
15/ІІ-43 г.
Хат салмаңдар
Атамыз туысқандарының жағдайын ойлап өзінің киімін сатуға кеңес береді:
Сағынышты сәлем хат
Аса қымбатты Апа! Бауырларым: Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Аман есен жүріп жатырсыздар ма? Тұрмыстарың қалай тәуір мә? Ал өз амандығыма келсем, аман сау жүріп жатырмын, тұрмыс қалым жақсы.
Сендерден хат әне міне деп хат күтіп тұрмын. Тұрмыстарың жәйінде жасырмай жазыңдар. Ауыр болса үйді сатыңдар. Менің киімімді сатыңдар. Бәрібір маған симайды. Қазір мен өстім. Апа, мені ойлап жүдеме. Жаныңызға тапсыр да қой. Сақыптар қайда? Кәдір ағатайымнан хабар бар ма? Бәрін хаттарыңда жазыңдар.
Қош-қош апажаным.
5/IV-43 г.
Жазушы балаңыз Дүйсен
Бірнеше ай хабарсыз кетіп, шілде айында жазған хаттарында Дүйсен атамыз қатты жараланып, госпитальде жатқаны туралы жазады:
Сағынышты сәлем хат
Қымбатты: Апа, Күлсім, Көләй, Паузия! Аман сау жүріп жатырсыздар ма? Өзім қазір госпитальде жатырмын. Қалым жаман емес. Аяғымды басып далаға шығам. Ертең операция жасайды және пересатке жасайды. …. шықпаймыз, өте көңілсіз. Мен әлі екі-үш ай жатармын. Кеше кәртішкеге түстім. Жуырда салам. Бірге қазақтар көп. Бәрі басқа жердікі. Әзір қош. Көршілерге көп көп сәлем.
Хат салушы Дүйсен.
24/VII-43 г.
Қымбатты апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сәлем. Аман сау жүріп жатырсыздар ма? Менен амандық білмек болсаңыздар аман сау Архангель қаласында госпитальде жатырмын.
Госпитальге түскен себебім, белімде осколка қалған. Сол осколка жүргізбей ауыртқасын, госпитальге түстім. Бір екі үш күннің бойында операция жасап алады. Мен мұнда шамасы 15-20 күндей жатармын. Хаттарыңды …. ескі әдіріске сала беріңдер. Сендердің салған хаттарыңды алдым. Бірақ, еш нәрсе жазбапсыңдар, өте қысқа. Хатты толық жазыңдар. Мында әлі суық. Қар еріген жоқ, зады жаз болмайтұғын шығар бұл жерде. Тамақ қымбат бұл жерде. Киім өте арзан. Келгелі бір қазақ көргем жоқ. Зады мен ақ білем адасып келген. Әзір қош-қош.. Менен сәлем Галеге, көршілерге. Хатты жиі салыңдар. Таупыққа, Есімге менің әдірісімді беріңдер. Кәртішкелерін салсын.
Әзір қош-қош. Балаңыз Дүйсен
1944 жылы 8-ақ хат келген.
2.1.44. Амандық хат
Қымбатты Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем.
Мен аман сау жүріп жатырмын. Тұрмыс қалым жақсы. Кіруге даярланып тұрмын. Келесі хатты тірі болсам шыққаннан кейін салам. 580 сом бір қабат, екінші қабат 400 сом ақша салдым.
Қош бауырларым. Дүйсен
2.2.44 г. Амандық хат
Аса қымбатты: Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сәлем. Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Мен аман сау Ярославль қаласында жүріп жатырмын. Жарам жазылды, бүгін ертең Маскеуге жүремін. Менен хат күтпеңдер …. Алдағы күнді Алла біледі, әзір белгісіз қайда қалдыратыны. Апа, мені ойлап жүдемеңіз. Жаңғыз бізге болған уақыт емес, бүкіл халыққа. Менен көп-көп сәлем көршілерге.
Әзір қош-қош. Дүйсен
17.3.44 г. Амандық хат
Қымбатты Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Еслям! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сәлем. Қалай аман сау жүріп жатырсыздар ма? Тұрмыс қалдарың қалай? Мен аман сау Архангель қаласында оқып жатырмын. Оқу ауыр, тиштық жоқ. Тамақ жағы да нашар. Бізге мұнда ақшаны да аз төлейді. Шамаларың келсе ақша салыңдар. Бірақ өз қалдарыңа қараңдар, ашығып жүрмеңдер. Мен мында қара басым шыдармын, баллар ашықпасын. Маған киім сақтамаңдар. Тірі болсам киім жетеді. Не болғанмен алдын ала алдағы күнге де қамданыңдар. Бұдан да мүмкін ауыр уақыт болар. Мұнда Қызылжарда бірге оқыған бір баланы кездестірдім. Ол бұл жаққа жуырда келген. 1943 сізді бірнеше қабат көріпті Апа, обл. Военкоматқа келіп жүргеніңізді. Мені ойламаңдар. Өз күндеріңді көріңдер аштан өліп қалмай. Көршілерге көптен көп сәлем. Хатты жиі салып тұрыңдар.
Дүйсен
29.03.44 г. Амандық хат
Қымбатты: Апа, Күлсім,Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Аман сау жүріп жатырсыздар ма? Тұрмыс қалдарың қалай? Менен амандық білмек болсаңыздар аман сау Архангель қаласында оқып жүріп жатырмын. Мында өте суық. Міне марттың аяғы, қар еруді ойына да алған жоқ. Оқу 4-5 ай созылатын, бірақ өте ауыр. Білмеймін не қылатынды. Фронтқа сұранып едім, жібермеді, шыдауға тұра келеді. Мені ойламаңдар, өз күндеріңді көріңдер. Бүгін сендерді өте сағынып, осы хатты жазып отырмын. Сендерден мен хат алмағалы 6-7 айдан асып барады.
15.07.44 г. Амандық хат
Қымбатты: Апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен кп сағынышты сансыз сәлем. Менен амандық білмек болсаңыздар аман сау жүріп жатырмын. Тұрмыс қалым жақсы.
Оқуды жақындатып қойдық, августтың 15-де бітіреміз. Қазір дамыл жоқ. Күнді түні оқу, экзамен беріп жатырмыз. Маған шамасы августтың 5-нен бастап хат салмайақ қойыңдар, хаттарың текке боп қалар.
Жөнелтерде телеграмма берермін. Көбіне менің сенімім қазір оқу біткесін қызметке өзіміз жаққа жібереме деген, Алматыға жазып ем, әзір хабар жоқ.
Не болса да бір Алланың жазғаны болар. Менің жаным кімнің жанынан артық. Бірақ арманым сендерді көрер алмағаным. Екінші арманым бауырларымды жеткізе алмадым. Бәрі де жас қалды. Бәрінен …тығын апашым еш рахат көрсете алмадым. Өмірі миқуат пен қайғыда өтті. Қайтейін, бір Аллаға тапсырдым, бір Алла көмек берсін. Менің жаңғыз басым не болса да, туыста жазылған.
Әзір қош. Менен көп-көп сәлем көршілерге. Жазушы балаңыз Дүйсен
8.10.44 г. Сағынышты сәлем хат
Аса қымбатты Апа! Күлсім, Көләй, Паузия, Есләм! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем. Аман сау жүріп жатырсыздар ма? Мен аман сау ….. деген жолмен шу маңында жүріп жатырмын. Тұрмысым жақсы. Бүгін әбден орнықтым. Мені уайымдамаңдар. Маған бір Алланың жазғаны болар. Уақыт ауыр. Не болары белгісіз. Менің тілегім осы мен өзім сұрау арқылы іліктім. Әйтпесе мені тылға қалдырып еді. Апа, жаным! Мен сізге екі дүниеде ризамын. Мен сізді еш уақытта есімнен шығара алмаймын. Сіздей Ана табу өте қиын. Тірі болсақ көрісерміз. Көрген миқуатыңыз бәрі ұмытылар. Егер ажал тапсам, ежелде солай жазылған болар. Мен шын көңіліммен үкімет үшін шыбын жанымды қиюға дайынмын. Әзір қош апашым. Мені ойлап жүдеме. Көршілерге, туыстарға сәлем.
Жазушы балаңыз Дүйсен
Амандық хат
Қымбатты туыстарым! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сәлем. Менен амандық білмек болсаңыздар аман сау жүріп жатырмын фронтта. Сіздерге 500 сом ақша салдым.
Әзір қош. Дүйсен
15.10.44 г.
28.10.44
Аса қымбатты көруші апа, Күлсім, Көләй, Паузия, Еслям! Мен Дүйсеннен көптен көп сағынышты сансыз сәлем! Мен аман сау фронтта жүріп жатырмын. Күні түні ұрыс, жанға тиштық жоқ. Әскери жолдас өлгені өліп, жаралағандары жараланып жатыр. Білмеймін, заманның не боларын. Тірі қалу … өте қиын. Осы хатты кішкене тиштықты пайдаланып жазып отырмын. Мені ойлап, жүдемеңдер. Ептеп күндеріңді көріңдер. Мен бір Алланың жазғанын көрермін. Топырақ осынан жазса, амал не. Совет жерінің соңғы метірімен соңғы шақырым босатып жатырмыз. Неміс қоршауында шығатын тесік жоқ. Осылардың көзін жойсақ мейрамға дейін, онда тірі қалдым деуге болады. Сосын неміс жерінде ғана соғысамыз. Мүмкін бір екі ай демалар едік. Көләйге деп сақтап жүрмін кішкене алтын қолсағат. Жуырларда қажет болса ақша салармын. 500 сом салғам. Алған шығарсыңдар. Қош бауырларым. Алла амандықпен көруге жазсын. Апа мені ойлап жылама. Жаңғыз мен емес тегіс келген. Маңдай жазуында осылай болса, не қыласын. Көршілерге, туған туысқандарға менен көптен көп сәлем.
Дүйсен
1944 жылғы хаттарында Дүйсен атамыз 22 жастағы емес, үлкен жастағы адам сияқты жазады. Осы жылғы хаттардан Дүйсен атаны тылға қалдырғанына қарамастан, майданға сұранып ерлікпен соғысқаны туралы түсіндім. Қазанның сегізінде жазған хатынан Анасын сондай қатты жақсы көргенін суреттеп жазды. 1944 жылғы хаттарының көбісінде атамыз келесі хатты жаза ма, жоқ па білмейтіні сезініп тұр. Дүйсен ата әскери қатарына кіргеннен бері соңғы шайқасқа дейін үзбей хаттарын жазып тұратын. Әрқайсысы – бір тарих…
ҚОРЫТЫНДЫ
Ғылыми жоба Екінші дүниежүзілік соғыстың ардагері Қази Ыбырайұлы Қарымсақов (1911-1970) пен майданнан хат жазып тұрған Альжанов Дүйсенбай Мақашұлы (1922-1945) жауынгерлерінің өмірбаяндарына арналған.
Дүйсен атамыздың майданнан жазып тұрған хаттары арқылы мен сол кездегі жалпы өмір туралы, соғыс жайында көп мәлімет алдым. Ең бастысы – арғы нағашы атам Дүйсенбай Мақашұлы Альжановтың соғыста өткен өмірбаянымен таныстым.
Ол 19 жасында әскери қатарына кіріп, 20 жаста кіші лейтенант атағына ие болды. 1942 жылдың желтоқсан айында шаңғы батальоны взводының командирі болып тағайындалды. 21 жасында Дүйсен атамыз офицер атанды. 1943 жылдың шілде айында қатты жараланып Архангель қаласының госпиталінде екі операция жасады. Бірнеше ай Дүйсен ата сол госпитальде емделіп жатты. 1944 жылғы бірнеше хатында оны тылға қалдырғаны жайлы және ол майданға сұранғаны туралы жазды. Соңғы келген хаты 1944 жылдың 28 қазан күні жазылған. Менің ойымша, Дүйсен ата одан кейін де хаттар жазған. Бірақ олар жетпеді деп ойлаймын.
Осы хаттардың барлығын оқып шыққан анам Дүйсен атамыз жайлы мәлімет іздестіруге кірісті. Интернет желісінен Дүйсен атамыз 397 атқыштар дивизиясының 447 атқыштар полкінің атқыштар ротаның командирі болғандығы жайлы мәлімет тапты. Дүйсен Альжанов 1945 жылдың 10 ақпан күні ерлікпен қаза тапқаны жайлы да интернет желісінен білдік. Жерленген жері – Германия, Померания ауданы.
2015 жылы мемлекетіміз Ұлы Жеңістің 70-жылдық мерейтойына арналған көптеген проектілер ұсынылған болатын. Солардың бірі – «майданнан хат». Казмедиа орталығы халқымызды майданнан келген хаттармен интернет желісінен, радио және теледидарлық бағдарламалардан таныстырды. Анам сол орталыққа хаттарды апарды. Сол жылы Дүйсен атамыздың хаттары интернеттен де, радиодан да, теледидардан да оқылып жатты. Хаттарды апарған күні анам «Жаужүрек Полкі» туралы білді.
«Жаужүрек полкі» («Бессмертный полк») жалпыхалықтық азаматтық бастамасы 2012 жылы пайда болды. Қозғалыстың негізгі мақсаты – Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан ардагерлердің ерлігін естен шығармау. Шара барысында соғыс ардагерлерінің ұрпақтары Астана көшелеріне батыр аталарының суретін алып шығып, өмірден озған соғыс ардагерлеріне құрмет көрсетеді. Сол шеру 2015 жылы Астанада алғаш рет ұйымдастырылған болатын. Менің ата-анам Қази Қарымсақов, Дүйсен Альжанов және Төлеутай Жұманбаев деген аталарымның суретімен шеруге қатысты. Төлеутай атам да бүкіл соғысты өтіп еліне оралған болатын. Бірақ, өкінішке орай, ол атама қатысты соғыс жайлы мәліметтер сақталмаған.
Сол жылы қаламызда көптеген қызық мерейтойлар болып жатты. Соның біреуі – сауда орталық кешендерінде ардагерлер суреттерінің көрмесі.
2015 жылда менің ата-аналарым Дүйсен ата туралы деректі бейнеролик жасады. «E-history» электрондық порталында Дүйсен атамыз туралы жазған журналист – Инна Кузьменко біздің атамыз «Александр Невский орденіне» иеленгені туралы қуанышты хабар жеткізді. Оны «Подвиг народа» сайтынан көріпті.
Сонымен, осы ғылыми жобада біз екі атамыздың ерлігі туралы архивті деректілерге сүйене отырып баяндама жасадық. Менің арғы атам – Қази Ыбырайұлы Қарымсақов бүкіл Екінші дүниежүзілік соғысты өтіп, еліне аман есен оралып, үлкен әжеммен отбасы құрып бақытты өмір шекті. Қази атама бейбіт өмір және әжем үшін ризамын!
Майданнан келген хаттарды талдап, жүйеге келтіріп, деректі құжаттар арқылы Дүйсенбай Альжановтың 1941 жылдан 1945 жылға дейін соғыста өткізген өмірбаянын анықтадық. Жұмыс барысында өте қызықты болды. Үлкен нағашы әжем Фаузия Мақашқызына Дүйсен атамыздың барлық хаттарын сақтап, мұра ретінде қалдырғаны үшін өте ризамын! Атадан қалған мұрағат – майданнан келген хаттарды ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп аталарымыздың ерлігін мәңгілік есте сақтаймыз!