Ата-бабамыздан қалған төрт түлік малдың жүнін қолөнер саласында тиімді пайдалану
Орындаған: Нурали Дана
Мазмұны:
I Кіріспе:
1.1 Жүн туралы жалпы түсінік………………………………..3
1.2 Жүннің түрлері…………………………………………………………6
II Негізгі бөлімі
2.3 Жүннен жасалатын бұйымдар…………………………………11
2.4 Ұлттық өнімдерімізді тиімді пайдаға асыру…………….14
2.5 Зерттеу жолы………………………………………………………….16
III Қорытынды бөлім
Пайдаланылған әдебиеттер.
Аннотация
Зерттеудің мақсаты:
– киіз басу әдісі арқылы жасалатын бұйымдар туралы мәлімет жинау;
– олардың жасалу жолын, технологиясын зерттеу;
-бұйымдарды жасап үйрену;
– Киіз басудың жылдар бойы қалыптасқан ұлттық әдісі мен жаңа технологияның айырмашылығы мен тиімділігін салыстырмалы түрде зерттеу;
– киізден бұйым жасайтын өндірістің жұмысымен танысу.
Өзектілігі: Біздің ата-бабаларымыз ерте кезден табиғи материалдарды күнделікті тұрмыста қолдануды білген. Шикізатты экологиялық таза аймақтардан жинау, бүлдірмей сақтау, олардан тұрмысқа қажетті бұйымдар жасау ісін біздің ата-бабаларымыздан артық білетін халық жоқ десек дұрыс шығар. Бұл зерттеу жұмысы қазақ ұлтының қолөнер туындыларын насихаттаудың бір жолы ғана. Қазіргі заманда қолданылатын әрбір бұйымдардан қазақ халқының ұлттық нақыштары көрініс тапқаны дұрыс деп ойлаймын. Сол арқылы қазақ халқы басқа халықтарға өздерін жоғары деңгейде көрсетіп, олармен теңесе алады. Осындай жұмыстар келешекте қолөнер саласында өзіндік қолтаңбасы бар азаматтар тәрбиелеуге септігін тигізері сөзсіз.
Зерттеудің міндеті:
– сыныптастарым мен достарыма киізден жасалатын бұйымдарды күнделікті тұрмыста пайдалануды насихаттау және жасалу жолдарын үйрету. Сөйтіп, ұлттық қолөнеріміз негізінде жасалатын жаңа өнерді ұлықтау.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: зерттеудің материалы ретінде деректер, түсіндірме , оқулықтар мен ғылыми еңбектер алынды.
Болжам: Жүннен жасалатын бұйымдардың адам өміріндегі маңызы туралы толық мағлұмат алып, эксперимент жасап, оны күнделікті өмірде қолдану, өз отбасына қажетті бұйымдар жасау.
Зерттеудің жаңалығы:
киіз басу әдісі арқылы дайындалатын тұрмыстық бұйымдарды жасау жолдарын еңбек сабақтарында үйрету үшін оқу бағдарламасына енгізуге ықпал ету;
қажетті шикізат – қой жүнін тазартып, бояу өндірісін жолға қоюға ұсыныс жасау.
Зерттеу әдістері:
– ғаламтордағы ақпараттармен, кітап материалдарымен жұмыс;
– үйірмедегі жұмыс;
– сауалнама жүргізу;
Зерттеу жұмысының құндылығы: ғылыми жоба кіріспеден негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Жоба бойынша жұмыстану уақыты: 1-нші жыл.
Кіріспе
Жүн– қой, ешкі, түйе және т.б. жануарлардың түгі, жеңіл өнеркәсіптің құнды шикізаты. Жүн талшықтары жылуды аз өткізеді, ылғал тартқыш және берік болады. Ол жіп иіру, мата тоқу, киіз басу, әр түрлі тоқыма бұйымдар жасау үшін пайдаланылады.[1]
Қой, ешкі және түйе жүні құнды шикізат болып есептеледі. Дүние жүзінде қой жүні көп өндіріледі. Қой жүні талшықтарының жуан-жіңішкелігіне, құрылымына қарай бөлінеді. Жүн құрамындағы қылшықтардың ара қатынасы қой тұқымына байланысты әртүрлі болады. Сондықтан қой жүні биязы, биязылау, ұяң және қылшық жүн деп бөлінеді. Биязы жүн талшығының жіңішкелігі 14,2 – 25 мкм, ұзындығы мен ирегі біркелкі болады. Түсі ақ, шайыры мол. Бұл жүннен жоғары сапалы мата тоқылады. Биязылау жүн біркелкі ірілеу жүн мен аралық қылшықтан тұрады. Талшығының жіңішкелігі 25,1 – 35 мм. Мұндай жүннен трикотаж, жоғары сапалы шұға тоқылады. Ұяң жүн құрамында жүннен басқа аралық және майда қылшықтар болады. Ұяң жүннен кілем тоқылады. Қылшық жүннің құрамында қылшық, әсіресе, өлі қылшық көп болады. Мұндай жүн – киіз, киіз аяқ киім, т.б. жасауға пайдаланылады.
Жүннің барлық түрінің сапасы малдың тұқымына, оны дұрыс азықтандыруға, бағып-күтуге байланысты. Ешкі жүні қылшықты, түбіт аралас болады. Ангор, т .б. ешкі тұқымының жүні биязылау келеді. Түйе жүні берік, сапасы жақсы болады. Одан жүн мата, сырт киім, әр түрлі бұйымдар жасалады. Сиыр, жылқы жүндерінен киіз, қоян жүнінен жеңіл киім жасайды.
Малдың терісінен жұлынып немесе жұлдыртып алынған жұлма жүнді, қойдың бауырында, пұшпақтарында байланып жүретін білтеленген жүндерді “өлі жүн” деп атайды. Қотанның ортасында түсіп қалған, бұтаның басынан жиналған, бау-шу ескеннен қалған үзік жүндерді “шет-пұшпақ жүн” деп атайды. Мұндай жүндер, көбінесе, арқан-жіп есуге жұмсалады. Ешкі жүнін түбіт, қылшық деп екіге бөледі. Түбіт иіруге, шарф, шұлық, қолғап, шәлі сияқты жеңіл әрі жылы киімдерді тоқуға тиімді. Оны ешкі түлеген кезде қылшық жүнмен бірге қырқып алып, түтіп қылшығынан бөледі. Ешкінің қылшығы арқан-жіп есуге жұмсалады. Қазақ талғамында ешкі түбіті түйе жүнінен де қымбат, жібекпен теңдес саналған.
Жылқының жал-құйрығын “қыл” деп атайды. Жал-құйрық, көбінесе, арқан-жіп есуге, сүзгі тоқуға, тұзақ есуге жұмсалады. Жылқы қылын терімен қаптап көпшік, жастық, бөстек жасауға, қобызға тағуға пайдаланған. Қазақ шеберлері мал жүнінен басқа қоянның жүнін, құстың мамығын да іске жаратқан.
Қоянның жүнінен жылы шарф, қолғап, шұлық, бөкебай тоқыған.
Құстың мамық жүнінен құс жастық, құс төсек жасаған, қауырсындарынан қарқара қадаған, жебенің желбезегіне желімдеген, ондай оқты төменде тұрып жоғарыдағы нысананы дәлдеп атуға қолайлы және ұшқан жолында ауытқымай дәл барады деп есептеген. Тымақтың маңдайына, найзаның ұшына, салт атты адамның иығына тағып алған құс қауырсыны “өте асығыс” деген белгіні білдірген. Осыдан келіп ел мен ел арасында тығыз хабар жөнелтілгенде хаттың сыртына бір тал қауырсын бекітілетін, оны “үкілі пошта” деп атаған.
Үкінің жүні қазақтың ескі салты бойынша әсемдіктің белгісі деп саналған. Сонымен бірге үкіні қасиетті деп те білген. Хан тұқымдары, атақты батыр, ақын, салдар үкі тағып жүрген. Ұзатылар қызға, қайын жұртына баратын күйеуге, алғаш отау болғанда шымылдыққа үкі қадау ғұрпының жоралғысы осыдан қалса керек. Осыдан келіп жүнделетін бір үкі бір аттың құнымен бағаланған. Үкі жүнін ұлпа және қара қасқа үкі деп екі түрге ажыратады. Үкінің балақ жүнін – ұлпа, ал бауыр жүнін – қара қасқа үкі деген. Қара қасқа үкіні, көбінесе, ерлер қадаған. Сәукеле, тақия, бөрік сияқты қыз-келіншектер киіміне, көбінесе, ұлпа (балақ жүн) үкісі қадалған. Ақ үкінің жүнін түрлі түсті етіп бояп та пайдаланған. Мұндайда бояуға қазының майын қосқан. Үкіні аулап ұстап, балақ жүні мен бауыр төсінің жүнін алып, өзін жемге тойғызып қоя беретін. Мұны “үкі жүндеу” деп атайды. Үкі жүндеген ауылдан олжа алу салты да болған.
Төрт түлік малдың жүні қазақ халқының өмір тіршілігінде үлкен рөл атқарған және оны оқсатуды халық бұдан мыңдаған жылдар бұрын білген. Жүннен бау-шу, арқан-жіп, киім-кешек, қазақ үйдің киізін, әр түрлі төсеніштер мен қап, шекпен сияқты ең қажетті мүліктер жасалған. Қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығында мал жүнінің ең асылы және бұйымдар жасауға ең көп қолданатыны түйе және қой жүндері, ешкі түбіті, оның қылы, содан кейінгісі жылқының жал-құйрығы, түйенің шудасы. Жүк артып, күш көлік ретінде пайдаланылған түйенің жүні ұйысып, киіздей болып қалады. Оны “жабағы” дейді. Әлгі жабағының астынан “боздақ” деп аталатын үлпілдек жүн өседі де, жабағы өзінен-өзі көтеріледі. Түйе жабағысынан әр түрлі жеңіл де жылы күпі тігіледі. Жабағы жүнді түтіп көрпеге де салады, әр түрлі жіптер иіреді.[2]
Түйе жүнінен неше түрлі өрмек жіптерін иіріп, шекпен, қап, белбеу, құр, кілем, қоржын сияқты заттарды тоқиды. Сол сияқты түйе жүні айыл-құйысқан, өмілдірік, ноқта жасауға және көген, бау-шу есуге өте қолайлы. Түйе жүні көрпеге салуға, шапанға тартуға өте жақсы, жеңіл, әрі жылы болады, қылшық шықпайды. “Шуда” деп түйенің мойнындағы, тізесіндегі, екі өркештің үстіндегі салалы қылшық жүндерін айтады. Шудадан жамау-жасқауылдық жіп иіріледі. Бұрын қазақтың тон-шалбары, сабасы мен торсығы, көн ыдыстары осы шуда жіппен тігілген. Түйе шудасы кейбір арнаулы бау-шуларға да қосылып есіледі. Шуда жіп шертер, т.б. ән-күй аспаптарына ішек есебінде де тағылған.
Қойдың жүнін “жабағы”, “күзем жүні”, “қозы жүні”, “өлі жүн” және “шет-пұшпақ” деп бес түрге бөліп айтады. Қойдың жабағы жүнінен шидем шапан, күпі күседі, ішпек, терлік жасайды, тыстап күпсек (бөстек), көпшік, жеңіл байпақ тігеді. Қойдың жабағы жүнін түтіп, одан кейін матаның сыртына шықпас үшін қылшықтарын бүрілтіп қайнатады. Бұл жұмыс жүнді шайырынан арылтып тазарту үшін де жасалады. Жабағы жүнді киімнің, көрпенің арасына салады, неше түрлі иіру ісіне, бізбен, сыммен тоқу жұмысына қолданады. Түтілген жабағы жүннен шүйке жасалып, бау-шу есіледі, өрмек жіптері, неше түрлі жиектер ширатылады. Ал күзем жүнінен, қозы жүнінен киіз басылады, текемет, қалпақ, кебенек, киіз етік, пима сияқты киім-кешектер жасалады. Күзем жүні мен қозы жүні иіруге келмейді, ол киімнің, көрпенің тысының арасына салуға да жарамсыз.
Жүн өңдеу – жүнді май мен шайырдан, шаң-тозаңнан тазартып жуу, жүн дайындау стандартына сәйкес сұрыптау (сорттау), бояп өңдеу, иіріп жіп алу немесе одан әр түрлі бұйымдар дайындау.
Бірнеше рет тоғытылып, кірінен, шайырынан тазартылып қырқылған қойдың күзем жүнінен киіз басылады. Киіз басылатын жүнді шаң-тозаңнан, шөп-шөгірден тазартып, жүннің білтеленіп, ұйысқанын жазу үшін сабаумен сабайды.
Жүн сабау ісіне әйелдермен бірге еркектер де қатысады. Жүн сабау маусымды және көпке ортақ жұмыс болып саналады. Жүн сабау жұмысы қазақ ғұрпында ойын-сауықпен көңілді өтетін-ді. Жүн сабалып болған соң “тулақ шашу” деген ырым бойынша жастар жиналып тамақ ішеді, ойын кешін өткізеді. Жүн сабау жұмысына керекті заттар – сабау мен тулақ. Сабауды бұтақсыз түзу талдан, қара мойылдан, майысқақ теректен, жыңғылдан маусым-шілде айларында дайындап, қабығын алып кептіреді. Ұзындығы 1 м 20 см-дей етіп, екі ұшын тегістеп, тұжырады. Оның диаметрі 2 см-дей, бас аяғы бірдей. Сабау жүн сабаушылардың санына қарай әр кісіде екі-екіден болады. Жүнді екі сабаумен қос қолдап сабайды. Сабайтын жүннің астына тулақ төселеді. Ал тулақ деп әдетте өгіздің, сиырдың керіп кептірген шикі терісін айтады. Жүн сабау алдында тулақты аздап сүт бүркіп, шөптесінге төсеп жібітеді. Олай істемесе, кеуіп тұрған тулақ сабауға шыдамай сынып кетуі мүмкін. Киізді осы сабалған дайын жүннен басады.[3]
Қазіргі кезде Жүн өңдеу жұмыстары өндірістік кәсіпорындарда атқарылады. Мұндай жұмыстар жүн жуу, жүн сорттау, жүн иіру, т.б. болып бөлінеді. Жүн жуу жүнді май мен шайырдан, шаң-тозаңнан, т.б. тазартатын арнаулы аппараттарда орындалады. Олардың құрылысы күрделі, көлемі үлкен (ұз. 70 м-ге дейін), сондықтан жүнді алғашқы өңдеуден өткізетін ірі кәсіпорындарда қолданылады. Қазақстанда мұндай кәсіпорындар Тараз, Семей, Ақтөбе,Орал қалаларында салынған. Қазір бұл кәсіпорындарды қайта іске қосу қолға алынып отыр. Жүнде майлы заттар көп болады. Мыс., арқар-меринос қойдың жүнінде 30%-ға дейін май мен шайыр бар. Осылардан арылту үшін жүн жуғыш машинаның арнаулы ыдысына су құйылып, оған көмір қышқыл сода, калийлі сабын және аммиак қосылып, әбден араластырылады. Бұл құрамның салмағы жуылатын жүн салмағының 6%-ына жетуге, ал судың температурасы 55 ° С-тан аспауы тиіс. Мұнан жоғары болса, жүннің реңі кетуі мүмкін. Жүннің иісін кетіру үшін көмір қышқыл газбен өңделеді. Жүн өңдеу кәсіпорындарында сондай-ақ, экстракциялық әдіспен жұмыс істейтін жаңа машиналар қолданылады. Бұл әдістің ерекшелігі – жүн жабық бөлме ішінде хлорлы көмір қышқыл газбен өңделеді. Осы процесс нәтижесінде жүндегі май мен шайырдың 70%-ы кетеді, жүн ажарланып, биязылығы артады. Жүннен алынған май техника мен медицинада кеңінен қолданылады.
Жүн сорттау кезінде жүннің дайындау стандартына сәйкес сапасы бағаланады. Мыс., қой жүні одан алынатын таза жүннің мөлшерімен бағаланады. Жүннің әр түріне (биязы жүн, биязылау жүн, ұяң жүн, қылшық жүн, т.б.) Қазақстан Республикасының Стандарттау және метрология комитеті дайындау стандартын бекіткен. Жүн сорттау процесі жүнді алғашқы өңдеу кәсіпорындарында атқарылады. Дайындау стандарты бойынша жүн қалыпты, шөпті, тікенек шөпті және ақаулы болып бөлінеді. Егер жүндегі шөп қалдықтары мен ақау жүннің мөлшері жалпы жүннің 10%-нан аспаса қалыпты жүн, егер бұл мөлшерден артса шөпті не тікенекті жүн деп атайды. Кейбір жүн ажарсыз, түсі оңған, талшығы осал болады. Мұндай кемістік 10%-дан артса, онда ақау жүн болып есептеледі. Осы төрт түрдің әрқайсысы түсіне қарай бірнеше сортқа және сапасына қарай бірнеше класқа бөлінеді. Биязы және ұяң жүнді қойдың тұтас жүні ақ және әр түсті болып екі сортқа бөлінеді. Ақ түске таза ақ жүн, әр түстіге қылшық араласқан өзге түстер жатады. Меринос қой жүнін сорттағанда талшығының ұзындығы, жуан-жіңішкелігі, тазалығы, бұйралығы ескеріледі. Биязы және ұяң жүнді сорттағанда тұтас жүннен басқа да мынадай сорттары болады: құйрық жүн (бөлек қырқылады және бұған балақ жүн, желіннің айналасынан қырқылған жүн де жатады); жұлма жүн – тұтас жүннен үзіліп түскен жүн. Пұшпақ жүн – ірі қылшықты ұйпаланған жүн. Жүннен немесе жүн араластырылғанбасқа да талшықтарды иіру арқылы жіп алынады. Мұны жүн иіру деп атайды. Оның тарақтап иіретін және аппаратпен иіретін екі жүйесі кең тараған. Тарақтап иіру тәсілі арқылы жіңішке әрі тегіс, биязы әрі беріктігі жоғары жіп алынады. Осындай жіптерден жоғары сапалы мата тоқылады. Аппаратпен иіруде шикізат ретінде таза жүн, басқа талшықтармен араласқан жүн, тарақтап иіру қалдықтары мен қылшық, әр түрлі химиялық талшықтар, мақта т.б. қолданылады. Мұндай жіптен шұға, драп, тех. мата, т.б.тоқылады.
Қой жүні – қой терісінде өсетін түк, түбіт, қылшық. Қой жүнінен киіздің кейбір түрлері мен иірілген, жіптерінен киім тігіліп, кілем, бау-басқұр тоқылатын, арқан-жіп есілетін және тұрмыстық, шаруашылық бұйымдар жасалатын, қойдан қырқып алынатын ең маңызды өнім. Қойдан басқа да жүн, түбіт, қыл-қылшық беретін малдар болғанымен, олардан алынатын өнім қой жүнімен салыстырылғанда өте аз түседі. Төрт түліктен алынатын барлық жүн мөлшерін салыстыра қарағанда, бүкіл өнімнің 80-90 пайызын қойдан алады. Өндірілетін барлық жүн түрінің 10-15 пайызы ғана түйе, ешкі, жылқы түлігінің үлесіне тиеді. Мұның өзі қазақ жерінде көне замандардан бері қой өсірудің қаншалықты маңызды болғанын көрсетеді.[4]
Қой жүні басқа мал түрлерінің жүнінен өзінің мынадай қасиеттерімен ерекшеленеді:
– қой жүні мейлінше мықты; оның мықтылығын өзінің жіңішкелігіндей сымтемірдің беріктігімен салыстыруға болады;
– жіңішкелігі дәл өзіндей заттардың бәрінен қой жүні жеңіл;
– қой жүні жылуды жақсы сақтайды;
– қой жүні созылғыш; қой жүнінен жасалған киімнің және т.б. бұйымдардың (тоқым, алаша, кілем, дорба) су мен дымқылдан иленбейтіні соған байланысты;
қой жүні бояуды жақсы сіңіреді, ұзақ уақыт бойы бояуын жоғалтпайды.
Қой жүні түліктің жас ерекшеліктеріне, қойдың дене мүшесіне (қой денесінің қай жеріне өскеніне), жыл маусымына, жүннің сапасы мен құрамына қарай ажыратылады.
Жас ерекшеліктеріне қарай қой жүні қозы жүні, саулық жүні, қошқар жүні, бойдақ қой жүні деп жіктеледі. Туғанына төрт ай толған қозының қырқылған жүні қозы жүні деп аталады. Қозы жүні үлпілдек, тарамды, ажарлы болғандықтан, қой жүнінен артық бағаланатын кездері болады. Қозының жүні ұзындығымен, талшықтарының жуандығымен, бұйрасының аздығымен де ерекшеленеді. Ал, жаңа туған қозы жүнін қарын жүн дейді.Ал туғанына алты ай толған қозы жүні тоқты жүн, бір жастан асқан барлық қойлардың жүні қой жүні деп айтылады.
Жас саулықтың жүні сапасы жағынан кәрі саулық жүнінен артық болады. Сауылатын қой жүні өсімтал болмайды, жүні көпке дейін көтерілмейді. Олардан қырқылатын жүн сапасы саулықтардың күтіміне байланысты. Саулықтармен бірге қошқарлардың жүні де қырқылады. Оны қошқар жүні дейді. Қошқар жүні мықты әрі қалың болады. Қошқардан саулық қойға қарағанда жүн мол түседі.Қысыр қалған немесе қозы тастаған саулықтар, тоқтылар мен тұсақ, ісектерден қырқылған жүн бойдақ қой жүні деп аталады. Бойдақ қой жүні саулықтың жүніндей емес, одан жуандау, қошқар жүнінен жіңішкелеу, саулық жүнінен екі есе мықты болады. Басқа қойларға қарағанда бойдақ қойлардан жүн екі еседей көп түседі.
Қой денесінде өскен жеріне қарай жүн бас жүн, жабын жүн, бауыр жүн, мойын жүн, пұшпақ жүн, тірсек жүн деп аталады. Қойдың сирақтарында, құйрығында, құрсағында өсетін қысқа, тықыр жүндерін – жабын жүн, басына өсетін қысқа жүнді – бас жүн, екі қапталына өскен жүнді – бауыр жүн, мойнына шыққан жүнді мойын жүн, сандарына өскен жүнді – пұшпақ жүн, тірсегіне өскен жүнді тірсек жүн деп атайды. Кейбір аймақта қойдың арқасына шыққан жүнді жондама жүн дейді.[5]
Көктемдегі жүнді – жабағы, күзгі жүнін күзем жүн деп бөледі.
Жабағы жүн қойдың терімен, шайырымен ұйысып, тұтасып тұрады. Оның қылшығы аз, түбіті көбірек болады. Осындай белгісіне қарап бұндай жүнді ұрғашы жүн деп атау да кездеседі. Жабағы жүннің екінші атауы – өлі жүн. Көктемде қырқылған жабағы жүнді сапасына қарай сары жүн, тезек жүн деп атау да кездеседі. Өйткені өткен күзден бері қырқылмаған қой жүнінің арасында әртүрлі заттар болады. Оның ішінде малдың қордасы (көңі, қиы) мен шөп қалдықтары ұшырасады. Несеп сіңген сулы қорда жүннің түсін бұзып, сарғайтып жібереді. Ондай жүн сатпақталып, сабалақтанып тұрады.
Оны жуғанда оңайлықпен кетпейді.
Қой мен қозының күзде (қыркүйекте) қырқылатын жүні жыл маусымына орай күзем жүн деп аталған. Күзем жүннің жабағы жүнмен салыстырғанда түбіті аз, жүн талшықтары қысқалау болады. Осы ерекшелігіне қарап халық арасында оны еркек жүн деп те атаған. Ондай жүнді көбінесе киіз басуға қолданады. Ол кіші күзем, үлкен күзем болып бөлінеді. Кіші күзем – қозылардың төрт айлығында, үлкен күзем – қозылардың алты айлығында қырқылатын уақыты. Осы екі уақытта қырқылған жүн де кіші күзем (кейде оны қозы күзем дейді), үлкен күзем деп аталады. Үлкен күземді кейде тоқты күзем деп те атайды. Өйткені қырқым қозының тоқты шыққан уақытына тура келеді.[5]
Қой жүні құрамына қарай түбіт, қылшық деп, қылшықтың өзі жай қылшық,аралық қылшық, өлі қылшық, құрғақ қылшық, тікенек қылшық деген түрлерге бөлінеді. Жүн түбіт пен қылшықтан тұрады. Түбіт-ең жіңішке қылшық. Мұндай қылшық үнемі ширатылып тұрады. Қылшыққа қарағанда түбіт жұмсақ, биязы, созылмалы болады, ұлпаланып тұрады. Сондықтан, қазіргі кезде түбіт деп қой терісінің түбіндегі ең жұмсақ жүн деп түсінеді. Ол басқа талшықтарға қарағанда тығыз өседі, сондықтан жақсы кірігеді. Жүн түбітсіз болмайды. Барлық жүнде түбіт болады, бірақ оның мөлшері қой тұқымына байланысты аз не көп болуы мүмкін. Түбіті көп жүн сапалы деп есептеледі. Түбітке бояу жақсы сіңеді. Ең жақсы жүн маталар түбіттен тоқылады. Қылшықсыз жүнді биязы жүн дейді. Түбіттен әлдеқайда жуан әрі ұзын, бірақ бұйраланбай көбінесе тік өсетін жүннің талшығын қылшық дейді. Қылшық ірі жүнді қазақы қойларда көп болады. Будан қойлардың жүнінде әртүрлі мөлшерде өседі. Иірімділік, беріктік қасиеттері жағынан түбіттен әлдеқайда төмен болады.
Түбіт пен жай қылшықтың аралығындағы талшықты аралық қылшық дейді. Ол түбіттен жуан әрі ұзын, қылшықтан жіңішке, көбінесе қысқа болып шығады. Бұйралығы түбіттен төмен, қылшықтан жоғары болады. Кейбір қойларда жылына 35-40 см-ге дейін өсетін жүн талшығын өзекті қылшық деп атайды. Ірі қылшық түрлерінің бірі – өлі қылшық. Ол – жай қылшықтан жуандау және қысқарақ, морт сынғыш келетін ірі қылшық. Бұндай қылшық бұйраланбайды, тік өседі. Өлі қылшыққа бояу да сіңбейді. Осындай қылшығы көп жүннен жасалған киім тез қырқылады, қылшықтары да тез түсіп қалады, киіс бермейді. Өлі қылшық байырғы қазақы қойлар мен оңтүстік аймақта қолда өсірілген қисары қойларда (гиссар қойы) көп болады. Қой малының күтімсіздігінен, шайырының аздығынан немесе ауа райының әсерінен құрғап, сынғыш болатын жуан қылшықты құрғақ қылшық дейді. Қылшық ұш жағынан бастап құрғайды. Сапасы жағынан өлі қылшыққа жақын болады. Қойдың бас – сирақтарына өсетін, қырықтыққа ілінбейтін қысқа, тік қылшықты тікенек қылшық деп атайды. Ондай қылшық шаруашылықта қолданылмайды.
Сапасына қарай қой жүні биязы жүн, биязылау жүн, қылшықты жүн, ұяң жүн деп ажыратылады.
Құрамында түбіттен басқа қылшық кездеспейтін, майда, жұмсақ жүн биязы жүн деп аталады. Биязы жүн биязы жүнді ақ қойлардан алынады. Осындай жұмсақ, биязы жүннен тоқылған мата ең сапалы кездемеге жатады. Себебі ақ жүнді бояудың қалаған түрімен бояуға болады. Қазақстан ғалымдарының ұзақ жылдар бойы сұрыптауының арқасында бұрынғы қара қой денесінің бас, сирақ, құйрық жүндері де биязы, түсі ақ қойға айналды.
Жүні біртекті және неғұрлым түбітті болып келетін немесе аралық қылшықты биязы жүннен немесе жуандығын көзбен ажырату қиын осындай талшықтардың қоспасынан тұратын жүнді биязылау жүн дейді. Бұл жүн өзінің бұйралығымен, талшықтарының жіңішкелігімен, беріктігімен, өте ұзындығымен және әредік өңінің жылтырлығымен де ерекше назар аударады.
Түбіті көп, қылшығы аз және қылшығының өзі ірі емес, нәзік жүн түрі ұяң жүн деп аталады. Ұяң жүнді қойдың жүні түбіттен және аралық қылшықтан құралады; түбіті ірілеу (жуандау) келеді, аралық қылшығы нәзік (жіңішке) болады. Қылшық жүнді қойларды биязы және ұяң жүнді қошқармен будандастырудан туатын қойлардың бірқатары да жартылай жіңішке жүн береді. Қылшығы болса да, мұндай жүннің ұяң жүнге жататын себебі: бұл жүн бірқатар қасиеттері жағынан қылшық жүнді қой тұқымдарының жүнінен едәуір артық болып саналады. Қылшық жүнді қойдың жүнінен жартылай қылшықты жүннің айырмашылығы – бұл жүннің түбіті көп, қылшығы әрі аз, әрі нәзік келеді. Жалпы алғанда, негізгі қасиеттері жағынан жартылай қылшықты жүн сапасы жағынан одан едәуір төмен болып есептеледі. Қылшық жүнді қойды биязы жүнді қошқарлармен будандастырғанда туатын бірінші және екінші ұрпақтардың көпшілігі осындай ұяң жүн береді.
Қой шаруашылығын зерттеуші кейбір мамандардың түсіндіруі бойынша, әр текті жүн ұяң жүн деп аталады. Мұндай жүн қылшық жүнді қой саулықтары мен биязыжүнді қой қошқарларын шағылыстырудан туған тәжік пен сараджин тұқымының қойларынан алынады. Ұяң жүн түбіттен, аралық жүн мен айтарлықтай жіңішке қылшықтардан тұрады.
Түбітке қарағанда қылшығы басымдау болатын жүн түрі қылшықты жүн деп аталады. Қылшық жүннің құрамына жүннің барлық талшықтары кіреді. Қылшықты жүн құрамында қылшықтардың басым болуымен, оның үстіне өлі жүннен тұратындығымен ұяң жүннен ерекшеленіп тұрады. Сапасы жағынан биязы, ұяң жүндерден әлдеқайда төмен саналады. бұндай жүн ортақол маталар тоқуға және киіз басуға қолданылады.
Қой жүнін сыртқы ортаның әсерінен қорғап, қалыпты жағдайда болуына, сапасының жақсы сақталуына оның шайыры көп әсер етеді.[6]
Шайыр – қой терісіндегі май және тері бездерінен бөлінетін шырын, тұтқыр зат. Май мен тер бездерінің шырындарының бір-бірімен араласуының нәтижесінде шайыр құралады. Шайыры бар жүннің арасына су өтпейді, лас заттар да кіріп кетпейді. Өйткені шайыр жүн талшықтарын ұйыстырып, шүйкелендіріп, жабыстырып тұрады. Жүннің шайыры ақ, бозғылт қоңыр, сарғылт, жасыл түсті болады. Ең жақсысы – ақ, сарғыш, бозғылт қоңыр шайыр. Бұндай шайырлар жауын суына ерімейді, ыстық сумен сабындап жуғанда ғана кетеді. Жуып, шайырын кетіріп кептіргенде, жүн қалыпты, табиғи түріне келеді.Оңай ерімейтін шайыр түсі жұмыртқаның сарысына немесе тот басқан темір түсіне ұқсайды, кейде көгілжім тартып тұрады. Шайыры аз болса, жүн де құрғақ, солғын болады. Қолға ұстағанда ондай жүннің қаттылау екендігі байқалады. Ондай жүнді құрғақ жүн дейді. Қазақ шаруалары малдың қоңдануын, семіруін шайырмен байланыстырып, ондай қой туралы «мал шайырлады», «қой шайырлады» деп айтады. Шайырдың аз-көп болуы қой тұқымына, күтіміне байланысты. Шайыры ең көп қой – меринос қойы. Жергілікті халық тілінде шайырмен байланысты қалыптасқан шайырлы жүн (жақсы, сапалы жүн), шайырсыз жүн (сапасыз, құны төмен жүн) тәрізді атаулар қолданылады.
Халық арасында жүннің сапа-белгісіне, әртүрлі ерекшеліктеріне байланысты бұлардан басқа көптеген атаулар кездеседі. Мәселен, қой жүнін, негізінде, қайшы тәрізді, қырықтық деп аталатын құралмен қырқып алады. Қой жүнін алудың осындай түрлеріне орай қалыптасқан жүн атаулары кездеседі: қой денесінен (терісінен) қырықтықпен қырқып алған жүнді – қырықпа жүн дейді. Кеңестік дәуірден бері механикалық әдіспен қырқылатын жүнді жоғары сұрыпты тұтас жүн және төмен сұрыпты жүн деп ажыратады. Тұтас жүн – қойдан тұтас қалпында қырқып алынған жүн. Төмен сұрыпты жүнге жұлма жүн (аздап ластанған, жіктеген кезде ұсақ жүні тұтас жүннен бөлініп шығатын жүн), пұшпақ жүн (қойдың аяқтарынан қырқып алатын қылшықты, ластаған жүн) тәрізді жүн топтары жатқызылады. Жүні көтерілген қойдың жүнін қырықпай, қолмен жұлып алған жүн жұлма жүн деп айтылады. Жұлма жүн сапасы жағынан қырықпа жүннен төмен болады дейді. Сойылған қойдың терісінен қырып немесе қайшымен түбінен қиып алған жүнді қырма жүн, иге салып жидіткен теріден алынған жүнді жидіме жүн деп айтады. Бұндай жүнді де жуып-тазалап, әртүрлі іске жаратады. Сонымен бірге қой жүнінің түрлері қырық жүн (нашар, кір жүн), үш уаққы жүн, өлі жүн, майдагүл (қаракөл елтірісінің жүні) деп аталады.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы дамыған киіз жасау өнері. Нақтырақ айтсақ, қазақтың төл өнері.[7]
Киіз, кигіз – қойдың күзем жүнінен басылған, үй тұрмысында пайдаланылатын бұйым. Көшпелі халық өмірінде киіздің алатын орны ерекше. Киіз қазақ жеріндегі көшпелі тайпаларда б.з.б. 1-мыңжылдықта белгілі болған.
Ноин-улин мен Пазырық қорғандарынан табылған заттардың ішінде киізден басылған бұйымдар да бар. Бұл киіз басу өндірісі ерте дамығанын көрсетеді. Киізден сырт киім, байпақ (аяқ киім) тіккен, оны тек үйді жабу үшін ғана пайдаланып қоймай, киіз үйдің ішкі жасау-жиһаздарын, өзге де тұрмыс-тіршілікке қажет заттарды тігуге де қолданған. Халық шеберлері қазіргі кездің өзінде киізден қоржындар мен дорбалар жасайды.
Ақшаңқан киіз ақ қойдың жүнінен басылады. Дайын киізден туырлық, үзік, түндік, текемет, сырмақ жасалады. Басылатын жүннің мөлшерін, жарамдылығын айыра алатын, шабақтау мен тартуға шебер адамды киізші дейді. Киіз қазір фабрикаларда арнаулы станокпен басылады.
Киіз – жүн және түкті тері қалдықттарын илеу арқылы немесе минералды мақтаға тұтқыр материал қосып, жылумен өңдеп, қалыптау тәсілімен жасалған аралық төсем, тығыздау арқылы дыбыс пен жылуды оқшаулау үшін пайдаланылатын зат. Сондықтанда оны қолданыстан шығып қалды деуге болмас. Керісінше, заман өзгеріп, қолданыстың жаңа формасына енді. Яғни, қой жүннің орынына жана жүн түрлері(фетр, т.б.) қолданылуда.
Киіз жасаудың дымқыл және құрғақ әдістері деп аталатын екі түрі бар. Бірінші әдісі атынан көрініп тұрғандай, суды және киіз басуды жылдамдататын құралдарды қажет етеді. Олар сабын немесе басқа да арнайы жуғыш құралдар болуы ықтимал. Екінші әдісі соңғы кезде пайда болған, ол жазық заттармен жұмыр көлемі бар заттарды жасауға мүмкіндік береді. Ол үшін арнайы инелер қолданылады.[8]
Қорытынды
Айтайын дегенім, өз елімізде жинаулы жатқан жүнді неге өңдемеске? Ауыл халқының күнкөріс көзі – төрт түлік мал. Ата-бабамыз “Мал өсірсең, қой өсір, Пайдасы оның көл-көсір” деген екен.
Ет жегенді жақсы көретін қазақ жылына қанша қойдың жүнін арзан бағаға тапсырып немесе лақтырып жатыр?!
Ендеше, қойдың етін жегенге мәз болмай, оның әрбір талшығына дейін пайдаға асыра білгенге не жетсін!
Сондықтан көрші елдерге жүнді шикізат түрінде емес, дайын тауар түрінде ұсынатын кез келді.