Аграрлық өндірістін экономикалық тиімділігі

13 тарау. Аграрлық өндірістін экономикалық тиімділігі

13.1 Аграрлық өндірістің экономикалық тиімділігінін мазмны және көрсеткіштері

Әрбір қоғамның экономикалық даму негізінде қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру жатады. Әр шаруашылық жүйеде өндірістің экономикалық тиімділігін мазмүны өзіндік ерекшеліктерін айқындатады. Бүған келесілер жатады.

1. Өндірістің қоғамдық түрі
2. Ондірістің бағыты
3. Бұл жүйеге тиесілі факторлар мен нәтижелер ерекшелігі: Жалпы екі үғымды ажырата білу керек:

1. Нэтиже немесе тиімділік.
2. Экономикалық тиімділік.

Нәтиже дегеніміз – аграрлык өндірісте жүргізілген нақты бір шаралардың нэтижесі. Мысалы, астык өндірісіндетыңайтқыштардың дүрыс пайдаланылуы есебінен алынатын астық мөлшері ұлгаяды. Алынған қосымша астык нэтижені силатгайды, бірак таңайткыштарды колдану тиімді болуын немесе болмауын кеткен шығындарды алынған нэтижемен салыстыру арқылы гана анықтаймыз.

Тиімділік дсгеніміз – нәтиженің оны алуға кеткен шығындарға қатынасы. Аграрлық өндірістің тиімділігін эр га жергс, әрбір мал басына шаккандағы алынған өнім пайда сипаттайды. ‘Гиімділіктін ең жоғарғы сатысы бұл қоғамдык жэне жеке қажеттіліктерді шектеулі ресурстарды оңтайлы пайдалана отырып толык аграрлык өндірістің тиімділігін екі топқа боліп есептеуге болады.

1. Экономикалык,
2. Әлеуметтік.

Әлеуіметтік экономикалык тиімділік – бұл коғамның өз қажетін өндірілген өнімдері аркылы қанағаттандыру деңгейі. Бұл көрсеткіш халықгың өмір сүру деңгейін, жұмыс атқару деңгейін жақсартуға яғни ұлғайтуга бағытталады.

Өндірістін экономикалық жэне элеуметтік тиімділігі бір-біріне кайшы емес, кайта бірлескен көрсеткіш. Аграрлық өндірістің тиімділігі бұл күрделі экономикалық категория жэне ол қоғамдык өндірістің нәтижелілігін көсетеді

Аграрлык ендірістің экономикалык тиімділігін осы өндірісте алынған өнім, шығындардың өтелуі деңгейі, жалпы табыс, таза табыс, пайда, ондірістердің рентабельділігі денгейі сипаттайды. Ал бұл саланың элеуметтік тиімділігін ауыл түрғындарының өмір сүруі деңгейі сипаттайды, яғни олардың жан басына шакқандагы табысы, жалақы мөлшері, мектептер мен денсаулықты сақтау, мәдениет, спорт мекемелерімен камтамасыз етілуі, тұрғын үймен, жарықпен, сумен, түрмыстық қызмет көрсету үйымдарымен камтамасыз етілуі.

Аграрлық өндірістегі есептелінетін экономикалық тиімділік түрлері:

1. Ауылшаруашылың халық шаруашылыгы саласы ретіндегі тиімділігі.
2. Кәсіпорыннның ауылшаруашылык ендірісінің тиімділігі.
3. Шаруашылык ішіндегі болімшелер өндірісінің тиімділігі.
4. Ауыл шаруашылығының жеке салаларының тиімділігі.
5. Ауылшаруашылык дақылдар мен өнімдері өндірісінің тиімділігі.
6. Ауыл шаруашылыгында жүргізілген жеке шаралардың экономикалық тиімділігі (суару, тыңайтқыш беру, гербицид, пестицид пайдалану т.б.)

Экономикалық тиімділікті кұндылық корсеткіштер толық сипаттайды. Оларга келесі көрсеткіштер жатады: 1. Жалпы өнім бойынша есептелген экономикалык тиімділік формуласы:

Мүндағы: ЖӨ – жалпы онім құны; ӨШ- өндіріс шығындары, Қн – негізгі капитал күны;

К-негізгі капиталдың тиімділігі кооэффипиенті, ол келесі формуламен анықталады:

К=П/Қн Мұндағы:

П- пайда

2. Жалпы табыс бойынша   есеателген   экономикалық   тиімділік,   оның формуласы:

Эжт=ЖТ/ӨШ+Кн* К

Мұндағы:

ЖТ – жалпы табыс,

МШ- материалдық шығындар.

Ал жалпы табыс келесідей аныкталады:

З.Тазатабыс бойынша есептелген экономикалыктиімділік, оның формуласы:

Мү-ндағы: ТТ- таза табыс. Ол келесіформуламен аныкталады:

Мүлдағы:

ЕА – еңбек ақы шығындары (коры).

4.Пайда бойынша есептелген экономикалық тиімділік, оның формуласы:

Мүндағы:

Тс – түсім,

ҚҚС – қосымша қүн салығы.

Қазір пайда нақты келесідей анықталады:

5. РентаОельдікдеңгейі (Р), оның формуласы:

таза табыс бойынша: Ртт=ТТ/ӨШ* 100%

Пайда бойынша: Рп=П/ТӨҚ* 100% Таза табыс аграрлық ондірісте екіге белінеді: І.Әндірістегі тазатабыс. 2. Сатылған таза табыс.

13.2 Аграрлық өндірістін жэне онын салаларынын экономикалық тиімділігін арттыру

Аграрлық өндірістің жағдайы тікелей өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы жағдайларына байланысты. Сонымен қатар, өсімдік шаруашьшығы мал шаруашылығын дамытуға негіз болады, өйткені мүнда малды өсіруге қажетті мал азыгы дайындалады. Өсімдік шаруашылығының даму факторына келесілер жатады:

1. Табиғи климаттык жағдай.
2. Өнім алуға жарамды жсрлердің болуы.
3. Қажетті материалдык – техникалык базаның болуы.
4. Агротехникалық қызмет көрсетудің даму деңгейі.
5. Кэсіби денгейі жоғары мамандардың болуы

Егіншілік мэдениетін сақтау.

Қазақстан     территориясында    табиғи     климаттық    жагдайларына байланысты өсімдік шаруашылығының келесі салалары дамыған:

1. Астықшаруашылығы.
2. Техникалық дақылдар шаруашылығы.
3. Тұқым алу ондірісі.
4. Жеміс-жидек шаруашылығы.
5. Мал азыгы шаруашылығы.
6. Көкөніс шаруашьшығы.

Астык шаруашылығы келесі облыстарда орналасқан: Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Павлодар облысы. Ал Оңтүстік Шығыс Қазақстанда астық өндіріледі, бірак ішкі түтынуда пайдаланады, яғни стратегиялық маңызы жоғары емес. ҚР бойынша егін алкабы 18444 мың га қүрайды, оның ішінде ен егіні кеп облыс Акмола облысы жатады – 4003,8 га, екінші орындағы – Қостанай облысы – 3832,3 мың га, Солтүстік Қазакстан облысы -3546, Іга.

Қазакстандағы астықтың енімділігі орташа есегшен 11-14 ц/га аспайды.

Күнбағыс Шығыс Қазақстанда ендіріледі, картоп – барлык жерлерде,

әсіресе, оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтарда егіледі, көкөніс – оңтүстік жэне

өңтүстік шығыста,   ірі калалар маңында, мал азығы – барлық   аймактарда

ендіріледі.

Қазакстанда   мал   шаруашылығының   дамуына   табиғи   климаттық жағдайлар себепші болды. Мал шаруашылығы халыққа ет, сүт, жүмыртқа сиякты маңызды азықтық енімдер жэне    жүн, тері жэне елтірі – жеңіл өнеркэсібінің маңызды шикізаттарын ендіреді. Қазақстан территориясында мал шаруашылығының келесідей салалары орналасқан: ірі қара мал шаруашылығы; қой шаруашылығы; жылқы шаруашылығы; қух шаруашылығы; шошқа шаруашылығы; түйе шаруашылығы; балара шаруашылығы Мап шаруашылығы салаларынын негізгі   орналастырушы факторы -табиғи-климаттық жағдайлар.

Қазақстанда ірі кара малдың келесі түқымдары бар: жергілікті ақбасты алатау қара-ала Өсімдік және  мал шаруашылыктарынын экономикалык тиімділігін келесі көрсеткіштер сипатгайды:

1. Ауыл шаруашылығы дақылдары мен малдардың өнімділігі.
2. Өндірістің еңбек өнімділігі.
3. 1 гектар егін ауданына немесе мал басына шаккандағы алынған пайда.
4. Өнімдердің тауарлық деңгсйі.
5. Шыгындардың етелуі.
6. Өндірістің рентабельділігі денгейі.

Аграрлық өндірістін тиімділігін арттырудың келесідей жолдары бар:

Ауылшаруашылық өнім өндірісін үлгайт – оган жету жолдары:

1. Ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыру.
2. Ауылшаруашылық малдардың өнімділігін арттыру.
3. Ауылшаруашылык онімнің сапасын жақсарту, шығынын азайту.
4. Аграрлык өнімнің тауарлык деңгейін арттыру
5. Жиналған өнімдерді сақтаудың жаңа әдісін қолдану.

Ауылшаруашылық өнімдеді өндіруге кететін материалдық, ақша шыеынын азайту- оган жету жолдары.

1. Мамандандыруды тереңдету, өндірісті шоғырлануды арттыру.
2. Өнімнін енбек сиымдылығын, материалдық сиымдылығын, қор
   сиымдылығын төмендету.
3. Өнім өндіруде өнімділігі жоғары техника жэне прогрессивтік
   технологиялар пайдалану.
4. Өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығында еңбек сиымдылығы жоғары үрдістерді механикаландыру деңгейін үлғайту
5. Жалпы ендірістік жэне жалпы шаруашылык шығьшдарды азайту.
6. Еңбекті ұ.йымдастыруды және материалдық үстемелеуді жетілдіру. Өнімді өткізу    арналарын    жэне    онімге    қойылатын    бага    жүйесін

дамыту.

Нарықтык     жағдайда     аграрлық     өнімді     вткізудің     негізгі     3 арнасы болады:

1. Мемлекетке сату
2. Еркін сату, оның түрлері:
3. Қоғамдык тамақтануға сату.

Такырыптың игерілу денгейін тексеру сүрақтары:

1. Аграрлық ендірістегі тиімділіктің мәні қандай?
2. Экономикалык тиімділік дегеніміз ие? Онын түрлері.
3. Нәтиже дегеніміз не?
4. Аграрлык өндірістін экономикалық тиімділігі факюрларын, түрлерін жэне көрсеткіштерін атаңыз.
5. Өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру жолдары.