Реферат
Тақырыбы: «Заң шығару процессінің сатысы және түсінігі»
Жоспар
Кіріспе
Негізігі бөлім
I.тарау.Заң шығару процесінің түсінігі
ІІ.тарау.Заң шығару процесінің кезеңдері мен сатылары.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Конституциясында заң және заңга тәуелді актілерді шығарудың, кдбылдаудың, бекітудің толық әдістемесі көрсетілген. Заң шығаруда ұсыныс құқығы – Парламент депутаттарында және Үкіметтің құзырында.
Қазақстан Республикасының заң шығару процесінің ерекшеліктері бар. Бұл процес әдетте заң шығару қызметінің сатылары және олардың бірізділігі арқылы дамып отырады. Заң шығару тәжірибесінде жобаның мазмұнына байланысты басқа да тәсіл қолданылуы мүмкін, айталық, заң жобаларын Қазақстан Республикасы Парламентінің өзі де, әрі соңғы кездерде етек алған Палаталар депутатгары да дайындайтынын біз білеміз. Алайда қазіргі кездегі заң шығару тәжірибесінде жобаларды дайындаудың ведомстволық қағидаты, дегенмен, басым түсіп жатады.
Заң шығару процесіне Қазақстан Республикасының президентінен бастап,бүкіл халық атсалысады ,сондықтан бұл тақырыпты маңызды деп айтуға болады. Мен курстық жұмысты жазу барысында көп нәрсені түсіндім: біз- Қазақстан Республикасы жас мемлекет болғандықтан заң ғылымын терең зерттеп,оны ары қарай дамытуымыз керек.
Заң шығару процесін терең әрі нақты зерттеген жағдайда ғана дұрыс және пайдалы заңдар өмірге келеді деп ойлаймын,сондықтан бұл тақырыпты келешекте әлі де зерттеуіміз қажет.Ал заң шығару процесі туралы толық мәліметтер курс жұмысымның негізгі бөлімінде нақты көрсетіледі.
I ТАРАУ. Заң шығару процесінің түсінігі
Жалпы кез–келген мемлекетте заң шығару үрдісі күрделі процес болып келеді,сол сияқты біздің мемлекетте сондай.Қазіргі таңда біздің қоғамда өмір сүріп жатқан,яғни барша қабылдаған заңдар үлкен өңдеу мен стадиялардан өтеді деп айтуға болады.Енді процесті басынан аяғына шейін қарастырып көрелік. Бірінші.Заң шығару бастамасынан басталады.Заң шығару бастамашылығы құқығы субъектінің Парламент қарауға міндетті.Заң жобасын және Парламенттің өзге актісінің жобасын ресми енгізуі заң шығару бастамашылығы болып табылады.Бұл құқық Парламенттің депутаттарына және Үкіметке Конституция бойынша берілген (61бап). Екінші.Мәжілістің комитеттері заң жобасын қабылдап қарайды,олар алдын – ала заң жобасын әзірлейді.Бұдан кейін заң жобасын Мәжіліс бюросының қарауына тапсырады.Бюро заң жобасы жұмысының қорытындысын тұрақты комитетте қарап, оны Мәжілістің ішінаралық отырысының қарауына беру тұралы шешеім қабылдайды. Үшінші.Заң жобасы Мәжілістің пленарлық отырысының қарауына беріледі.Мұнда заң жобасы бірнеше рет,әдетте екі рет,кейде оданда көп пысықталады (заңның бірінші,екінші,үшінші оқуы).Одан кейін Мәжіліс депутаттары қараған және жалпы санының көпшілік дауысымен мақұлданған заң жобасы Сенатқа беріледі,ол онда әрі кеткенде 60 күннің ішінде қаралуға тиісті.Сенатта алдыңғы комитеттерінде,содан кейін бюро,пленарлық отырысында заң жобасы қаралады.Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік дауысымен қабылданған жоба заңға айналады және оны он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі.Президент заң жобасы Конституциялық Кеңеске сәйкестігін тексеруге бере алады.Президент заңға қол қойғаннан кейін заң жарияланады.
Қазақстан Республикасы Нормативтік актілердің түрлері, оларды жүйеге келтірудің әдістері. Парламенттің актілері.Нормативтік актілердің жүйелердінде заң ерекше орын алады,оның жоғарғы күші бар.Заңның жоғары күші келесі жағдайлардан тұрады: заңды тек парламент күрделі Конституцияда айтылған әдістермен алады.Заңды тек парламент қабылдайды,жояды немесе өзгертеді.Басқа Нормативтік актілер заңға сәйкес болуға тиісті.Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейді, күрделі мәселелерді шешеді және заңдар шығаруға құқылы.Оның құзырындағы жеке және заңды тұлғалардан құқық субъектілігіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттемелері мен жауапкершілігіне;меншік режиміне және өзге де мүлік құқығына мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін–өзі басқару органдардың ұйымдастыру мен олардың қызметінің,мемлекеттік және әскери қызметінің негіздеріне:салық салуға,алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеуге:республикалық бюджетке;сот құрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне;білім беруге,денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға; кәсіпорындар мен олардың мүлік жекешелендіруге;айналадағы ортаны қорғауға;республиканың әкімшілік–аумақтық құрылысына; мемлекет қорғанысы мен қауіпсідігін қамтамасыз етуге қатысты негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға хақылы.Парламент Конституциялық заңдарды қабылдайды.Сенат пен Мәжіліс өз құзыретіндегі мәселелер бойынша өаулылар қабылдайды.Олар Конституцияға және заңдарға қайшы келмеуі тиіс.
Президенттің акілтері. ҚР Пезиденті бүкіл аумағында күші бар жарлықтар мен өкімдер шығарады.Президенттің жарлықтары Конституция мен Республика заңдарының негізінде және оларды орындау үшін шығарылады.Республика Президентінің Жарлығымен:Республика Президентінің актісін шығаруда талап ететін Президенттің конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады;Конституцияда және үкімет органдарының Қазақстан халқының алдындағы жауапкершілік заңдарында белгіленген мемлекеттік биліктің барлық тармағының үйлесімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету мәселелер шешіледі.Парламенттің заңды міндетіне кірмейтін, сондай–ақ Үкімет пен басқа да мемлекеттік органдардың заңда көрсетілген міндеттеріне жатпайтын мәселелерді құқықтық жүйелендіру жүзеге асырылады; Қазақстан Республикасының экономикалық және саяси–әлеуметтік дамуы стратегиялық мәселелер бойынша шешімдер қабылданады. (53-бап 4пункті, 6-бап 2пункті).Республика Президенттің өкімдері Конституцияның,заңдардың және Президент жарлықтарының негізінде және оларды орындау үшін шығарылады.Оның өкімдерінің әкімшілік–өкімдік,жедел және жеке сипаттағы мәселелерді шешу жүзеге асырылады.Республика Президентінің құзыретіне сәйкес конституциялық мәртебесі жоқ лауазымды тұлғалар қызметке тағайындалады және босатылады.
Үкімет актілері.Нормативтік жүйеде бұл актілер үшінші орында тұрады,олар заңдардың және Республика Президенті актілердің негізінде және соларды орындау үшін шығарылатын Үкіметтің нормативтік және жеке қаулылары.Үкімет актілері алқалы түрде оның отырыстарында дауыс беру арқылы қабылданады,оған Премьер–министр қол қояды. Премьер–министр шығарған нормативтік актілерге жеке өкімдер жатады.Үкімет заң шығару саласында заң шығару бастамасы құқын жүзеге асырады.Министрліктер,ведмоствалар,мемлекеттік комитеттер бұйрық және инструкцияларды шығарады.Олар мемлекеттік комитеттерінің басшылығын жүзеге асырады,тиісті министрліктер мен мемлекеттік комитеттердің басқару салаларындағы істің жайы үшін жауап береді. Конституциялық Кеңестің актілері шешім түрінде қабылданады.Конституциялық Кеңестің отырысында қабылданатын барлық шешімдері Конституциялық өкілеттіктерімен жүзеге асырылатын қорытынды шешімдерге бөлінеді. Конституциялық шешімдер қаулылар,соның ішінде ҚР қолданылатын құқықтардың құрамдас бөлігі болып саналатын нормативтік қаулылар, қорытындылар мен жолдаулар нысанда болады. Конституциялық Кеңестің актілері оның мүшелерінің көпшілік дауысымен алқалы түрде қабылданады және оларға Төраға қол қойғанға дейін Конституциялық Кеңестің мәжіліске қатысқан мүшелерінің қолымен бекітіледі. Конституциялық Кеңестің қаулысы оны қабылдаған күннен күшіне енді және Республиканың бүкіл аумағында міндетті болып саналады. Жоғарғы соттың актілеріне–ҚР сот билігінің Жоғарғы органның заңды нысанда еркін білдіруі.Бұл Жоғарғы соттың қаулылары мен өзге де актілері.ҚР Президенттің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы «Қазақстан республикасындағы соттар және судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық заң күші бар жарлығының 31 бабының 1 тармағына сәйкес.Сот практикасының мәселелері бойынша соттарға түсінік беретін нормативтік қаулыларды ҚР Жоғарғы сот Пленумының қабылдауға хақысы бар.Маслихаттар өз құзыретіндегі мәселелер бойынша шешімдер, ал әркімдер тиісті әкімшілік–аумақтық бөліністің аумағында орындалуға міндетті шешімдер мен үкімдер қабылдайды.
II ТАРАУ.Заң шығару процесінің кезеңдері мен сатылары
Нормативтік актінің жобасын дайындау бірнеше сатыдан өтеді және ол мынадай бірнеше қажетті шарттың сақталуын талап етеді:Заң шығарушының еркін алдын–ала қалыптастыру.Бұл процесс, әдетте,жоба қабылдау туралы шешім қабылдаудан басталады.Ол бәрінен бұрын, заң дайындау жұмыстарының бекітілген жоспарларынан бейнесін табады,мұндай жоспарлар қабылдау ҚР–ның және бірқатар басқа да мемлекеттің заң шығару тәжірибесінде бар.Оған қоса заң жобаларына қатысты мұндай шешімді елдің ең жоғарғы заң шығарушы органы (айталық,Парламент) өзінің тұрақты комиссиялары мен комитеттеріне,Үкіметке немес қандайда бір басқа органға немесе солардың бәрінің басын қосып нақты бір актінің жобасын әзірлеу жөнінде берілетін тапсырма түрінде қабылдауы мүмкін. Заң жобасы Қазақстан Республикасы Президентінің,Үкіметінің,заң шығарушы орган тұрақты комиссиялары мен комитеттерінің,заң шығару бастамасы құқығын иеленетін басқа да органдар мен ұйымдардың бастамасы бойынша да дайындалуы мүмкін.Президент жарлықтарының,үкімет қаулыларының жобаларын әдетте тиісті министрліктер мен ведмостволар дайындайды не заң шығару жоспарының негізінде Президенттің,Үкімет басшылығының бір жолғы тапсырмасы,не өз бастамасы бойынша дайындалады. Мұндай жобалар тиісінше Қазақстан Республикасы Президенті, Үкімет аппаратында да дайындалуы мүмкін. Әлбетте, жобаларды дайындау кезінде ведомстволық салалық қағидат қолданылады,бұған сәйкес бастапқы жобаларды қызмет бағдары соған сай келетін органдар мен ұйымдар жасайды.Мұндай іс жобаның білікті жасалуын,мамандардың қатысуын қажет етеді. Көптеген жағдайда бастапқы мәтінді жасауды заңдық органды (Әділет министрлігі,Жоғарғы Сот,Бас прокуратура және т.б.)қоса бірнеше ведомстволарға тапсырады.Заң шығару тәжірибесінде жобаның мазмұнына байланысты басқа да тәсіл қолданылуы мүмкін, айталық заң жобаларын Қазақстан Республикасы Парламентінің өзі де,әрі соңғы кездерде етек алған Палаталар депутаттары да дайындайтынын біз білеміз.Алайда қазіргі кездегі заң шығару тәжірибесінде жобалары дайындаудың ведомстволық қағидаты,дегенмен,басым түсіп жатады. Жобаларды дайындаудағы қоғамдық ұйымдардың рөлін жоққа шығармауымыз керек.Өйткені, олар бір жағдайда заң жобаларын өз бастамасы бойынша дайындаса,екінші жағдайда мемлекеттік органдармен бірлесіп дайындауға тартылады.Дегенменде,ірі–ірі заң актілерін дайындауға, әр кез болса да, жоғары оқу орындарын білікті мамандарын да қатыстыру көзден таса өалдырмайды.Мұның бәрі дайындалатын актінің мақсаты мен реттейтін мәселесі нақты әрі жан–жақты талдаудан өтетіндігінің маңызды кепілі болып табылады. Заң жобасын дайындау кезінде заң мәтінін жазудың алдында орындалуға тиісті жұмыстардың жүргізу қажет.Жобаны дайындауға кіріспей тұрып қоғамдық қатынастардың осы саласын қалыпты реттеуге деген қоғамдық қажеттіліктің қандай екенін анықтап алу маңызды.Бәрінен бұрын қоғамның тіршілік – тынысының ұсынылып отырған акт арналған салаларының (экономиканың,саясаттың,әлеуметтік) нақты жағдайының қандай екені,жобада шешілуге тиісті мәселенің мәні,сондай–ақ ұсынылып отырған заңдық реттеудің жалпы мақсаты анықталады.Бұл орайда қалыпты актілердің жобалары өмірде пайда болып заңдық реттеуді талап ететін жаңа мәселелерді шешу мақсатымен де,заңдарда орын алып отырған және ескірген нұсқамалар мен қайшылықтарды жою,бір мәселе төңірегіндегі актілердің көбейіп кетуін болдырмау үшін де дайындалатынын есте ұстау керек. Бұл кезеңде қозғалып отырған мәселе бойынша мәселе бойынша қолданылып жүрген заңдар туралы жабарлама алып,оның жай–күйін,қолданылу тәжірибесін талдау аса маңызды.Жобаны әзірлеушілер бұрын осы ұсынылып отырған жобаның тақырыбы бойынша актілер қабылданған ба;егер қабылданған болса олардың тиімділігі мен кемшіліктері қандай,олар әзірленетін жобамен қалайша байланыстырылады;ұсынылып отырған акт қолданылып жүрген құқықтық реттеумен үйлесе ме,ол қолданылып жүрген немесе енді әзірленетін қалыпты актілер жүйесімен қаншалықты жақсы қарым–қатынаста болады және т.б сияқты сұрақтарға жауап дайындау. Жобаларды қолданылып жүрген актілермен үйлестірмей әзірлеу заңдардағы онсыз да айтарлықтай орын алып отырған тенсіздікті және оның ішкі қайшылығын күшейтіп жібереді.Міне,әрбір жоба бойынша оны әзірлеудің алдында тиісті салада қолданылып жүрген реттеу туралы анықтама дайындау сондықтан да маңызды.Жобаның тақырыбы жөніндегі шетелдік заңдар туралы да анықтама жасаған дұрыс болады. Жоба тақырыбына қатысты мәселелер жөніндегі заңдардың жай–күйін талдау бұрын қабылданған актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізумен шектелуге бола ма,әлде шынында да жаңа акт дайындау қажет пе деген сұраққа жауап беруге де көмектеседі.Актіні қолданудың ықтимал салалары:экономикалық,әлеуметтік,заңдық,экологиялы және басқа нәтижелері алдын-ала анықталуға тиіс, сондай-ақ мәселені шешу үшін қажетті мүмкін болатын материалдық,қаржылық және өзге ресурстардың жұмсалуы,кірістер,шығындар және т.б. есептелуге тиіс.Жобамен жұмыс істеудің бастапқы сатысында болашақ актінің негізгі ережелері жасалады,олар алға қойылған міндеттің шешілуін,талап етіп отырған нәтижелерге қол жеткізілуін,сондай-ақ осы мәселе бойынша қолданылып жүрген заңдардың кемшіліктерін жоюды қамтамасыз етуге тиіс.Заң жобасы үшін және басқа да маңызды актінің жобасы үшін бірқатар жағдайда оның ғылыми тұжырымдамасын дайындап алу да қажет.Жобаның бастапқы мәтінін дайындау жөніндегі ұйымдық–техникалық шаралар.Маңызды да күрделі жобаларды жасау үшін,әдетте негізгі мүдделі органдарды,қоғамдық ұйымдарды,заңгер-ғалымдарды және басқа мамандарды қамтитын комиссиялар құрылады. Қажет болған жағдайда комиссиялар яғни кішірек комиссиялар,жұмыс топтары мен редакциялық топтар құруға хақылы. Белгілі бір актінің жобасын әзірлеп жатқан дайындық комиссияларының жұмысына мүдделі ведомстволар,ғылыми және практикалық мекемелер,жекелеген ғалымдар,кәспкерлер білікті заңгерлер тартылады.Жұмысқа мұндай комиссиялардың құрамына енбеген депутаттарды тартқан да дұрыс.Бұл орайдағы басты мақсат-комиссияның жұмысқа қабілетті және білікті құрамын қамтамасыз ету.Сондықтан дайындық комиссияларына нақ мамандар-мол тәжірибесі мен білімі бар адамдар кіргені маңызды.Жобаларды дайындауға жобаны әзірлейтін органдар мен ұйымдардың заң жөніндегі бөлімшелері міндетті түрде қатысуы керек. Олардың қатысуы жобаның заңдық мәдениетінің жоғары болуын,оны дұрыс рәсімдеуді және заң шығару техникасы ережелерінің сақталуын қамтамасыз етеді. Заң жасушасы орган бірнеше органга,ұйымға немесе жекелеген адамдарға балама жобалар дайындауды тапсырма алады немесе олармен шарттар (келісімдер)жасай алады (әрине,ақылы тәртіппен); сондай-ақ таңдаулы жобаларға конкурс жариялай алады.Бұл бірегей шешімдерге қол жеткізуге,пікірлер мен айқындамалар алуандығын білдіруге,белгілі бір мәселенің оңтайлы шешімін таңдап алуға мүмкіндік береді.Одан әрі заң жобасын дайындау кезінде оның заңдық тұрқын дұрыс анықтай алу қажет.Қалыпты актілерге қажетті деректер,алдын-ала белгіленген құрылымдық бөлімдер тән.Қалыпты акт түрін (мысалы, ҚР-ның заңдары,кодекстер,ережелер,т.б.),басылып шыққан жерін,күнін,атауын,тақырыбын,ресми адамдардың қойған қолдарын,ал бірқатар акт үшін басылымның реттік нөмірлерін көрсету сияқты ресми белгілерсіз мүмкін емес. Әзірленген актілердің түрін анықтау кезінде соның алдындағы заңдарды зерттеу маңызды рөл атқарады, өйткені жаңа акт белгілі бір заңдық нысаны бар басқа актілердің күшін жояды,өзгертеді,толықтырылады түзетіледі.Қалыпты актілер құрылымның айқындығы мен негізділігі.Жаңа актілер,соның ішінде қолданылып жүрген заңдарға өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін актілерді дайындау кезінде олардың құрылымы айқын болуына күш салу керек. Мұндай актілерді дұрыс түсіну үшін ғана емес,оларды одан әрі жетілдіру үшін де мәні бар.Заң актілері әдетте олардың көлемі жағынан кішігірім баптарға бөлінеді;президенттік,үкіметтік актілер сондай-ақ жергілікті өкілетті органдар мен атқарушы құрылымдардың актілері тармақтарға бөлінеді.Заңның баптарына атаулар беріледі,оларда тиісті баптық реттеу мәні белгіленеді.Көлемі жағынан елеулі ірі актілер бөлімдерге,бөліктерге,тарауларға бөлінеді.Олардың қайсыбіреулеріне кіріспелер,ескертпелер,қосымшалар беріледі. Қалыпты актінің мәтініне (әдетте,неғұрлым маңызды актілердің жобаларында берілетін кіріспені қоспағанда)жалпы пайымдауларды,ғылыми қағидаларды,ұрандарды,декларацияларды,т.б. енгізудің керегі жоқ.Қалыпты акт шын мәнінде заңдық құжат болуы үшін ол қарапайым,түсінікті тілмен,мүмкіндігінше қысқа тіркестермен баяндалуға тиіс.Онда бейнелеуші теңеулер,эпитеттер,метафоралар,сондай-ақ ескірген және көп мағыналы сөздер мен тіркестер,көпшілік қолданбайтын атау сөздер болмауға тиіс. Стильдің дәлелдігі әрі қысқа да нұсқа болуы,салмақтылығы–актілер тіліне тән белгілер. Лепірме сөздер, еркін әдеби теңеу заң мәтініне тән емес.Атау сөздерді бір мәнді қолдану өте маңызды.Бұл ұғымды аңғарту кезінде актінің мәтінінде бір атаусыз дәйекті түрде пайдалануға тиіс. Актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу кезінде де осы ереже сақталуы қажет. Жобада қағидатты мәні бар атаусөздер анықтамасын,сондай-ақ көпшілікке белгісіз заңдық,техникалық және басқа арнаулы атаусөздердің түсінігін,әсіресе егер болашақ акт кеңінен қолданылатын болса және көптеген лауазымды адам мен азаматқа қатысты болса берген дұрыс. Қалыпты актіде міндетті құрамдас бөлік ретінде арнаулы құқықтық құралдар көзделуге тиіс,олар қатынастардың реттелуінің саласына қарай оның сақталуын қамтамасыз етеді,олар:ынталандыру,бақылау шаралары,қаулыларды шешу тәртібі,актіні жүзеге асыру тетігі және т.б. Қажет болған жағдайда заң жобасымен бір мезгілде заңды күшіне енгізу тәртібі туралы қаулының жобасы да дайындалады. Жобаны алдын-ала келісу.Бастапқы жоба әзірленгеннен кейін оны тиісті құрылымдылық бөлімшелермен келісу қажет.Қазақстан Республикасында мынадай тәртіп белгіленген,соған сәйкес құқықтық актілердің әзірленген жобалары мыналармен келісуге тиіс:
- Қазақстан Республикасының Президентімен –Үкіметінің заңдық бастамалар жоспары және заңдық жұмыстар жоспары сондай–ақ ҚР–ның Үкіметі,Жоғарғы Соты заң шығару бастамасы тәртібімен дайындап, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары арқылы Президенттің өкілеттілігіне жатқызылған мәселелерді қозғайтын заң жобалары;
- Қазақстан Республикасы Президентінің апаратымен –Үкіметінің Президенттің актілерімен шығару көзделген қаулыларының жобалары,Үкіметтің мәжілісінде Президенттің төрағалық етуімен қаралған шешімдердің жобалары сондай–ақ Президенттің актілерімен құрылған орталық мемлекеттік басқару органдары туралы ережелердің жобалары;
- Қазақстан Республикасының Үкіметімен –Президент Парламентке енгізілген және Үкіметтің құзыретіне жатқызылған мәселелерді қозғайтын заң жобалары;
- Жоғарғы Сотпен –Президент Парламентке енгізген және Қазақстан Республикасының соттары мен судьялардың мәртебесін қозғайтын заң жобалары. Қазақстан Республикасының Президентінің экономикалық және құқықтық реформаның,халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі мәселелері жөніндегі актілерінің жобалары міндетті түрде –Үкіметтің, ал қажет болған жағдайда Қазақстан Республика Ұлттық Банкінің, сот органдарының және Бас прокуратурасының қатысуымен дайындалады. Дайындалған жобалар құқықтық,қаржылық,экологиялық және өзге де мамандандырылған сараптан жан-жақты өтуі тиіс.Мұндай сараптаманы жүргізудің басты өзегі –дайындалған нормативтік шешімдердің сапалылығын көтеру,құқық шығармашылық жұмыстың тиімділігін арттыру болып табылады,ол тұрақты және міндетті болуы тиіс. Жобаны алдын ала талқылау –заң шығару барысындағы елеулі жайт.Ол,әдетте,мүдделі органдардың,ұйымдардың жұртшылықтың кең шеңберін тарта отырып жүзеге асырылады. Мұндай талқылаудың түрлері әр қилы болып келеді:бұл бірқатар мекемені, қоғамдық бірлестікті тарта отырып,жергілікті жерде (облыстарда,қалаларда,аудандарда,ауылдарда) кеңінен талқылау; ғалымдар қауымының және мүдделі министірліктердің,ведомстволар мен өзге де ұйымдардың қатысуымен тікелей заң шығарушы органдағы кеңесте талқылау;дайындық комиссияларының кеңейтілген мәжілістерінде,баспасөз бен теледидарда талқылау; жобаға ғылыми-зерттеу мекемелерінің пікір айтуы; жобаға оны әзірлеуге қатыспаған министірліктер,ведомстволар, өзге де мекемелер мен ұйымдар тарапынан пікірлер мен қорытындылар беру және т.б. Талқылаудың әр қилы түрі қоғамдық пікірді неғұрлым жақсы ескеруге мүмкіндік береді, жобаны жасаушыларға жұмыста тиісінше айқын бағдарлар береді. Барлық заң жобасы,әдетте заң шығарушы органның өз қызмет бағдары бойынша заңды қабылдауға мүдделі комиссиялары мен комитеттерінің мәжілістерінде алдын ала қаралады. Аса маңызды заң жобалары бүкілхалықтық талқылауға шығарылуы мүмкін. Бірақта Республикалық референдумның талқысы бола алмайтын мәселелер де бар. Олардың қатарына жататындар:
- адамның және азаматтың конституциялық құқығы мен бостандығының бұзылуына әкеліп соғатын;
- мемлекеттің біртұтастығы мен аумақтық тұтастығын,Республиканы басқару нысанын өзгерту;
- Республиканың әкімшілік –аумақтық құрылысы мен шекараларының;
- Сот әділдігі,қорғаныс,ұлттық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпті қорғау;
- Бюджет пен салық саясаты;
- Рақымшылық пен кешірім жасау;
- Республика Президентінің, Парламент Палаталары мен Үкіметінің қарауына жататын адамдарды лауазымға тағайындау және сайлау лауазымынан босату;
- Республиканың халықаралық шарттарынан туындайтын міндеттемелерін орындау мәселелері референдум талқысына қойылатын мәселелер бола алмайды (ҚР Президентінің 1995 жылғы 2-қарашадағы “Республикалық референдум туралы Конституциялық заң күші бар Жарлығы,3-бап”). Жалпы алғанда,бүкілхалықтық талқылау біздің елімізде заң шығару жұмысындағы қоғамдық пікірді ескерудің, заң жобаларының сапасын арттырудың тиімді құралына әлі айнала қойған жоқ. Ескертпелер мен ұсыныстар ескерілгеннен кейін жоба түпкілікті пысықталады және редакцияланады,содан кейін мемлекет еркінің заң деңгейіне көтерілуі жобаны дайындаған органның немесе ұйымның атынан оны ресми тәртіппен тиісті құқық шығарушы органға енгізуден басталады. Жобаның өз алдындағы заңдарға қатыстығына қарай ол мынандай түрлерде берілуі мүмкін:
- өзіне дейінгі заңдарда болмаған жаңа заңдықнормалары бар жаңа акт;
- өзінің алдындағы актіге немесе актілерге өзгерістер мен толықтырулар,түзетулер енгізу не олардың күшін жою туралы акт; бірқатар қолданылып жүрген актіні бірыңғай жаңа актіге біріктіру,онда ескі нормалар қажет болған жағдайда қайшылықтар,кемшіліктер жойыла отырып қисынды дәйектілікпен баяндалады. Демек жоғарыда сөз етілгендей,құқық шығармашылық процесінің жаңа сатысы –Парламенттегі заң шығару процесінің басталғандығын білеміз.Ол бес сатыдан тұрады.
- Заң жобаларын Парламенттің қарауына ресми енгізу. Осындай құқыққа кез келген азамат не адамдар ие бола алмайды,оған тек Қазақстан Республикасының Конституциясындағы көрсетілген ресми өкілетті органдар мен лауазымды адамдар ғана иелі. Ата заңның 61-бабының 1-тармағында: “Заң шығару бастамасы құқығы Қазақстан Республикасы Президентінің депутаттарына,Республика Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады”,-делінген.Оның мәнісі неде?Заң шығару бастамасы құқығы әр кезде ресми мәнді болып келеді.Сондықтан осындай құқыққа иелі органдармен лауазымды адамдар ғана заң шығарушы органнан (Парламенттен) жобаның мәжілістің күн тәртібіне енгізілуін және қаралуын талап ете алады.Ал, Парламент болса мұндай талапты орындаудан бас тарта алмайды.Бірақ мұның өзі Парламенттің жоба қабылдау не қабылдамау туралы шешіміне ықпал ете алмайды. Өйткені,нақтылы жоба жөніндегі соңғы шешімді тек Парламент қана қабылдауға ерікті.Едігі кезекте жай азаматтарға келетін болсақ,әрине,заң жобасын дайындап Парламенттің қарауына жібере алады, бірақ Парламент оны қарауға міндетті емес,сондықтан азаматтар одан талап ете алмайды.Бұл туралы Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің регламентінде былай делінген:»Заң шығару бастамасы құқығы жоқ мемлекеттік органдардан қоғамдық бірлестіктер мен жекелеген азаматтардан түсетін Қазақстан Республикасының заң жобалары Мәжіліске заң шығару бастамасы құқығы бар органдар мен адамдар ғана енгізуі мүмкін».Бұл мәселе төңірегінде еліміздің 1978жылғы Конституциясына көз жібертсек,онда заң шығару бастамасы құқығына Жоғарғы Кеңестің Алқасының,Министрлер Кеңесінің,Жоғарғы Кеңестің тұрақты және өзге де комиссияларының Жоғарғы Кеңестің депутаттарының. Басқа шет мемлекеттерінде (айталық, Австрияда,Испанияда,АҚШ-тың кейбір штаттарында)заң шығару бастамасы құқығы сайлаушыларға да берілген,ол қол жинаулары тиіс.Ондай қолдардың саны Италияда-50мың,Швейцария-100мың, Австрияда-200мың, Испанияда-500мың, АҚШ-та–барлық сайлаушылардың жалпы санының 3-5% болып белгіленген.Заң жобасы заңды қабылдау қажеттігін негіздеген,болашақ заңның мақсаттарының,міндеттері мен негізгі ережелерінің және оның қолданылып жүрген заңдар жүйесіндегі орнының,сондай–ақ оны қолданудан күтіліп отырған нәтижелердің кең көлемді сипаттамасын берген түсіндірме жазбамен бірге табыс етіледі.Жүзеге асырылуы қосымша материалдық және өзге шығындарды талап ететін жобаны табыс еткен кезде қаржы–экономикалық есептер және Үкіметтің қорытындысы да бірге беріледі.Заң жобасымен бірге тәуелсіз және ғылыми сараптамалардың қорытындысы табыс етілуі мүмкін.Егерде, тиісті қосымшалардың бірі болмаған жағдайда құжаттарды тіркемей,белгіленген талаптарды орындау үшін заң жобасының бастамашысына қайтарып береді. Осыған орай мынаны естен шығармауымыз қажет,қолданылып жүрген заңдарға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы немесе енгізілген заң жобасы иесі,яғни,заң шығару бастамасы құқығының субъектісі оны қараудың кез–келген кезеңінде өзінің бастамасын қайтып алуы мүмкін. Ресми түрде енгізілген заң жобаларының бәрі (егер ол қайтарылып берілмесе),әдетте Палаталардың жоба бағдары жөніндегі тиісті комиссиялары мен заң шығару органының комитеттері және заңдар жөніндегі комитнт талқылағаннан кейін қаралады. Демек,заң шығару бастамасы дегеніміз міндетті түрде қаралуға тиісті заңдарды қабылдау, өзгерту немесе күшін жоюға байланысты мәселені қозғауды заң шығарушы органның алдына қоя алатын заң шығару бастамашы субъектілердің құқығы.
Заң жобаларын талқылау. Заң жобаларын талқылаған кезде ол туралы қорытынды беретін Мәжілістің тұрақты комитеттерінде алдын ала қаралғаннан кейін Мәжілістің пленарлық отырысында талқыланады. Әдетте, талқылауда екі оқылым өткізілді. Палата заң жобасының бірінші оқылымы кезінде осы жоба бастамашысының баяндамасы мен бас комитеттің қосымша баяндамасын тыңдайды,заң жобасының тұжырымдамалық ережелерін талқылап,түзетулер түрінде қсыныстар мен ескертпелер айтады. Баяндамалар мен қосымша баяндамалардың мәндері ілеспе аударма жасау үшін қазақ және орыс тілдерінде дер кезінде,бірақ жалпы отырыс басталғанға дейін екі сағаттан кешіктірілмей редакциялау және аударма бөліміне беріледі. Мәжілім талқылау нәтижелері бойынша заң жобасының негізгі ережелерін мақұлдайды немесе оны қабылдамай тастайды. Егер оқылым барысында Палата тапсырылған жоба оның тқжырымдамасын немесе жекелеген баптарының мазмұнын өзгертетін түзетулерді талап етпейді деп таныса, Палата оны мақұлдайды. Белгілі бір мәселе бойынша балама заң жобалары енгізілген жағдайда Палата оларды оқылым барысында бір мезгілде талқылайды және қаралып отырған жобалардың қайсысын екінші оқылымға әзірлеу үшін негізге алу туралы шешім қабылдайды. Бірінші оқылымда қаралған заң жобасы жөніндегі шешім, егер ол Палата депутаттары жалпы санының көпшілік дауысымен бекітілген болса,қабылданды деп есептеледі. Мұндай шешім Мәжілістің қаулысымен ресімделеді. Палатаның депутаттары бірінші оқылымында қабылданған заң жобасына түзетулерді,жекелеген баптарды немесе тұтастай жобаны алып тастау немесе толықтыру туралы ұсыныстарды оларды қабылдау қажеттігі жөніндегі негіздемемен бірге жазбаша түрде заң жобасы бойынша екінші оқылым басталғанға дейін 10 күннен кешіктірмей бас комитетке береді:Егер заң жобасында түзету бюджеттің қосымша шығыстарын тартуға не кірістерін кемітуге апарып соғатын болса,онда заң жобасын қарау тапсырылған комитет Үкіметке енгізілетін түзету мазмұнын табыс етеді және қорытындының қажеттігі туралы мәселе қояды.Республика Үкіметі не енгізілетін түзету жөнінде қорытынды беру тапсырылған орган он күн ішінде комитетке қорытынды табыс етуге міндетті. Бас комитет заң жобасына енгізілетін түзетулерге қарап,оны екінші оқылымға әзірлейді.Заң жобасының екінші оқылымы кезінде бас комитеттің төрағасын немесе осы заң жобасы бойынша комитет мүшесінің бірі,не Үкіметтің өкілі баяндама жасайды. Баяндама бойынша жарыссөз болмайды.Заң жобасын талқылау баптар бойынша,бөлімдер бойынша немесе тұтастай жүргізіледі.Талқылау кезінде заң жобасының жекелеген бөліктері немесе ол тұтастай Палатаның тиісті комитеттерінде пысықтауға қайтарылуы мүмкін. Заң жобасының бастамашысы келіспеген түзетулер мәтінінің түпкілікті редакциясын жасау үшін келісу комиссиясына жіберіледі. Екінші оқылым барысында заң жобасын қарау кезінде жазбаша түрде енгізілген түзетулер ғана қаралады; Палата депутатының талап етуі бойынша енгізілген түзету дауысқа салынады.Әрбір түзету дауысқа жеке-жеке салынады. Егер жобаның бір бабына бірнеше түзету енгізу ұсынылса,онда олардың ішіндегі қабылдануы немесе қайтарылып тастауы өзге туралы мәселені шешуге мүмкіндік беретін түзетулер дауысқа алдымен салынады.Енгізілген түзетулермен бірге заң жобасының әрбір бабы не тарауы, немесе бөлімі жеке-жеке,ал содан кейін бүкіл жоба тұтастай дауысқа салынады. Егер бірде-бір депутат осы тәртіпке қарсылық білдірмесе, Палата тұтастай заң жобасы бойынша бірден дауыс беру туралы шешім қабылдай алады. Ескертпе ретінде айтарымыз, Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу,конституциялық заңдар қабылдау немесе оларға өзгертулер мен толықтырулар енгізу мәселелері бойынша кемінде екі оқылым өткізу міндетті (ҚР Конституциясы, 62-бап,6-тармақ).Бірақ аталған заң жобаларының мәтіні бірінші оқылым кезінде-ақ мақұлдануы мүмкін. Онда екінші оқылымның керегі болмайды.Мұндай жағдайды да ескермеуге болмайды.
Заң қабылдау. Мәжіліс заң жобаларын Мәжіліс Палата депутаттары жалпы санының көпшілік дауысымен мақұлдайды.Мәжіліс мақұлдаған,Бас комитет төрағасы мен Мәжіліс Аппаратының тиісті бөлімдері басшыларының қолымен алдын ала куәландырылған заң жобасы Палатаның қаулысымен бірге ол мақұлданған күннен бастап он күннің ішінде Парламент Сенатының қарауына жолданады.Заң жобасы түскен күннен бастап алпыс күнтізбелік күннен асырмай Сенатта қаралуы тиіс.Сенат заң жобасын тұтастай немесе ішінара қайтарып тастауға құқылы.Егер мәжіліс депутаттары жалпы санының көпшілік дауысымен Сенат ұсынған «өзгерістер» мен толықтыруларға келіссе заң қабылданды деп есептеледі, осыдан кейін Палата Төрағасы оны Мәжілістің қаулысымен бірге Сенатқа қайта талқылауға және дауысқа салуға жібереді.Ал,енді мәжілістің Палата депутаттары көпшілік дауыспен Сенат енгізілген өзгерістер мен талқылауларға қарсылық білдірсе,онда Палата заң жобалары бойынша туындаған келіспеушіліктерді еңсеру үшін әр Палатадан сан жағынан тең түсетін депутаттарды қатыстыра отырып келісу комиссиясын құрады.Оның жұмысына заң шығару бастамасы құқығы бар субъект кеңесші дауыс құқығымен қатыса алады.Келісу комиссиясы тиісті заң жобасының бірдей мәтінін жасауға ұмтыла отырып Сенаттың әрбір қарсылығын жеке-жеке қарайды.Шешім ашық дауыс беру арқылы келісу комиссиясының мүшелері жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады.»Жақтау» және «қарсы» берілген дауыстар саны тең болған жағдайда комиссия төрағасының дауысы шешуші дауыс болып есептеледі (бұл жағдайда ол екі дауысқа иелі деген сөз).Мәжіліс келісу комиссиясының әр ұсынысы бойынша Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен жеке-жеке шешім қабылдайды.Палата мақұлдаған келісу комиссиясының ұсыныстары ескерілген редакциясы заң жобасын Мәжіліс Төрағасы Сенатқа жібереді.Ұсынылған заң жобасымен Сенат келіскен жағдайда оның депутаттарының көпшілік даусымен қабылданып,ол заңға айналады және он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі. Егер Сенат тұтастай немесе ішінара қайтарып тастаған заң жобасын қайталап қараған кезде Мәжіліс келісу комиссиясының ұсыныстарын қабылдамаса және Сенаттың заң жобасын қайтарып тастау жөніндегі шешімімен өзінің келіспейтінін білдірсе,ол бұрынғы қабылданған редакцияда дауысқа салынады. Мәжіліс өзінің заң жобасын алғашқы мақұлдауын Палата депутаттары жалпы санының үштен екісі (2/3) көпшілік даусымен растайтыны туралы шешім қабылдайды,содан соң Палата төрағасы Мәжіліс қаулысымен бірге Сенатқа қайта талқылауға және дауысқа салуға беріледі. Егер Сенат . Мәжіліс мақұлдаған заң жобасын екінші рет қайтарып тастаған жағдайда,ол сол сессия ішінде Сенат қарауына енгізілмейді.Демек,тұтас алғанда Парламент заң актілері Палаталар депутаттары жалпы санының 50% көпшілік даусымен қабылданады. Тек Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар әр Палата депутаттары жалпы санының кемінде 3/4 көпшілік даусымен енгізіледі,ал Конституциялық заңдар Конституцияда көзделген мәселелер бойынша әр Палата депутаттары жалпы санының кемінде 2/3-сінің көпшілік даусымен қабылданады (ҚР Конституциясы,62-бап, 3,4-тармақтар).
Заңдарға қол қою. Қазақстан Республикасының заңдарына Республика Президенті он бес жұмыс күні ішінде қол қояды,заңды немесе оның жекелеген баптарын қайтадан талқылап,дауысқа салу үшін өз қарсылықтарымен кері қайтарады. Аталған мерзім ішінде қайтарылмаған заңға қол қойылды деп есептеледі. Палаталардың бірлескен отырысында Парламент Республика Президентінің қарсылығын туғызған заңдар немесе заңның баптары бойынша ол қарсылық жіберген күннен бпстап бір ай мерзім ішінде қайталап талқылау мен дауысқа салуды өткізеді.Бұл мерзімнің сақталмауы Президент қарсылығының қабылданғанын білдіреді.Егер Парламент әр Палата депутаттары жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен бұрын қабылданған шешімді қуаттайтын болса, Президент жеті күн ішінде заңға қол қояды.Егер Президенттің қарсылығы еңсерілмесе,заң қабылданбады немесе Президент ұсынған редакцияда қабылданды деп есептеледі (ҚР Конституциясы,53-бап,3-тармақша).
Заңдарды ресми жариялау.Орталық атқару және өзге орталық атқару мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілері ҚР Әділет Министрлігі шығаратын аталған органдардың Нормативтік құқықтық актілері бюллетьенінде жарияланады. Маслихаттардың және өкімдердің шешімдері газеттерде және олардың анықтаған өзге басылымдарда ресми жарияланады. Заңдарда көрсетілген барлық жағдайларда мемлекеттік тіркеуден өтуге тиісті нормативтік құқықтық актілерді жариялау одан өткен соң ғана рұқсат беріледі. Ресми емес нормативтік құқықтық актілерді жариялау оларды ресми басылымдардан шықаннан кейін ғана рұқсат етіледі.Бірақ нормативтік құқықтық актілерді үзінді ретінде басып шығаруға жол берілмейді (мемлекеттік құпиялық мәні бар құжаттардан басқасына).Сөйтіп заңды халыққа ресми жария ету Қазақстан Республикасының Президенті өкілеттілігіне жатады (ҚР Конституциясы,44-бап,2-тармақша).