Кәсіпорын өндірістік қорлары, реферат

Жоспар

Кіріспe

Негізгі бөлім

І  Кәсіпорыннның өндірістік қорлары

1.1. Кәсіпорынның негізгі қорын бағалау

1.2. Негізгі қордың тозуы  және тиімділігі. Қор қайтарымы

1.3   Кәсіпорыннын жарғылық қоры

Қорытынды

КІРІСПЕ. 

Нарық экономикасында жұмыс істейтін мемлекеттік кәсіпорынның бәсекелесуші нысан ретінде жұмыс істейтін жеке меншік кіәсіпорыннан айырмашылығы онша көп емес. Телекомуникация, электр энергиясы, авиация тәрізді айтарлықтай жоғарғы технологиялы ауыр салаларда жұмыс істейтін көптеген мемлекеттік кәсіпорындар қолайсыз деген жағдайлардың өзінде бизнесті жақсы жүргізіп отыр.

Кәсіпорындар азаматтық процестерде, сотта, шаруашылық сатысында және аралық сотта өз мүдделерін қорғайды.

Өндіріс процесі кезінде кәсіпорындар пайдаланылатын өндіріс құрал-жабдықтары мен ақша қаржылары өндірәістік қорлар қоғамдық ұлттық байлықтың  басты көздері. Ол негізінен өндірістік қорлар мен айналым қорынан тұрады. Қорлар өндірістің  құрамындағы негізгі бөлігі болғандықтан оны екі топқа бөледі: өндіріс құрал-жабдықтары және еңбек құрал-жабдықтары.

Кәсіпорыннның еңбек құралы мен өндіріс құрал жабдықтары өндіріс процесінде ұзақ уақыт қолданылады. Сондықтан олар негізгі қорға жатады және өзінің тозуына қарай бірте-бірте бөлшектеп енгізеді. Негізгі қорлар өндіріс процесінде пайдалану кезінде тозуға ұшырайды. Ол тозу: моральдық және табиғи тозу деп 2-ге бөлінеді. Негізгі қордың құрамын 2 топқа бөледі: актив, пассив.Актив бөлігіне құрал-саймандар яғни өнімді өндіруге қатысатын негізгі қорлар жатады. Негізгі қордың актив бөлігінің өсуі өндірісте еңбек өнімінің артуына  өндірістің тиімді дамуына әсер етеді.  Ал пассив бөлігіне өндіріс процесіне қатыспайтын негізгі қорлар жатады (шаруашылық құралдары, өндіріс корпустары, ғимараттар).

1. 1 Кәсіпорынның негізгі қорын бағалау»

Негізгі қор бұл нақты  өзгертілмеген үлгіде өзінің материалды заттай бағалау құнында, ағымдық ұзақ кезеңін жиі жоғалтады. Олар кәсіпорындарда ұзақ мерзімде  пайдаланып өздерінің бағасын өндірген өнімге аударады. Негізгі қорлар қозғалыстық ұлттық байлықтың негізгі бөлімі болып келеді және қай елдің  экономикасында болмасын анықтаушы ролінде ойнайды. Негізгі қорды тиімді немесе дұрыс пайдалану елдің экономикасын көтерілуіне негізгі жағдайда болып келеді.

Негізгі қорға 2 жақты мінездеме беруге болады:

• Материалдық заттық жағынан
• әлеуметтік экономикалық жағынан

Материалдық заттық жағынан негізгі қорға еңбек құралдары жатады. Еңбек құралдарына еңбек заттары жатады. Негізгі қордың әлеуметтік-экономикалық жағы өндірістік қозғалыстық қатынаста болады. Адамдар еңбек процесінде белгілі өндірістік экономикалық қатынасқа түседі.

Негізгі қорға тәуелді өндірісті кеңейтілген түрде өндірістік және өндірістік емес негізгі қор деп 2 процеске бөлеміз.

Өндірістік негізгі қор– өндірісте жұмыс істеп тұрған материалдық сферадан, өндірілген өнім құнын тасымалдайды. Толық өнім кәсіпорынға жұмсалады.

Өндірістік емес негізгі қор-тұрғын үй, балалар және спорттық мекеме, басқа да мәдени-тұрмыстық объектіде қызмет көрсету және тағы басқа шығын  кәсіпорын баланысынан шығады. Өндірістік емес негізгі қор өзінің өндірілген өнім құнын өндіріске тасымалдайды немесе құрмайды. Яғни тұтынушы құны жоғалады. Қор шығын орнын толтыра алмайды. Ұдайы өндіріс ұлттық есеп шотына кіреді.

Қорлар өндірістің құрамындағы негізгі бөлігі болғандықтан оны 2 топқа бөледі:

Өндіріс құрал-жабдықтары

Еңбек құрал-жабдықтары                              еңбек бұйымдары

Еңбек құралдары бірнеше топқа бөлінеді:

• еңбек құралдары (машина, станок)
• жер участкесі және табиғат байлықтары(су, )
• ғимарат (инженерлік құрылыстық бөлім, өндірістік қызмет көрсету)
• электр жүйелері
• өлшеуіш және реттеуіш приборлар
• күш машиналары
• жұмыс машиналары
• есептеуіш техника
• өндірістік және шаруашылық түгендеу
• ішкі шаруашылық жолдар

Еңбек бұйымына (шикізат, материалдар, жанар, жағар майлар жатады). Осы екі еңбек бұйымы мен еңбек құралы өндірістік қорды құрайды. Еңбек құралы өндірістің негізгі қорлары болады. Еңбек бұйымдары өндірістің айналым қорын құрайды. Әр кәсіпорын тауарды қанша және қалай өндіру, қалай және қайда тарату, сондай-ақ түскен кірісті қалай бөлу жөнінде өз бетінше шешім қабылдайды. Кәсіпорынның шаруашылық қызметіне қызмет көрсету және өнімді таратудан түскен пайда және кіріс алумен қатар пайдаланылатын өндірістік қорлар көлемі және дами бастаған күннен бастап дәл сол уақытағы кәсіпорын жиған басқа да тұтынушылық жиынтығы енеді. Осы элементтердің табиғи және затай өзінің жиынтығымен кәсіпорын экономикасын көрсетеді. Олардың тұтыну бағалары кәсіпорын экономикасының даму масштабы мен деңгейін сипаттайды. Кәсіпорын экономикасының даму масштабының деңгейі:бір жағынан шығарылған өнімнің санымен,сапасын, ресурстарды қамсыздандыру арасындағы тиімді пропорцияларды таба білу. Екіншіден-сату көлемі мен оны таратудаығы кіріспен пайдаға байланысты.

Осы факторларды тарату жолдарпының сипаты мен деңгейі кәсіпорын дамуының сыртқы және ішкі жағдайларының есебі мен әсеріне байланысты, яғни тәуелді.

• өндірісті ресурстық қамтамасыз ету факторрлары (ғимарат, оқу құрал жабдықтары). Яғни өнімді өндіру мен нарықта талап етілетін сан мен сападағы қызмет көрсетуі. Мүмкін болмайтын барлық қатыстьы жайттар.
• Кәсіпорынның техникалық дамуын экономикасының деңгейін қаматмасызету факторлары (ҒТП, инвестициялар. Еңбек ғылыми ұйымдастыру)
• Коммерциялық теңділіктерді қамтамасыз ету факторлары. Бұл топтарарасында айқындалып көрсетілген шек жоқ.

Жоғарғы көрсеткішті қор қайтарымынан шығарылған басқа да өнім шарты, өндірістік негізгі қор айналымының үлес құнына тең. Сондықтан кәсіпорынның ақшалай жинағын көбейту, өзіндік құнды төмендету, өндіріс шартын өсіру, негізгі қор құрылымын жақсартуды қарау. Негізгі қор есеп және жоспарын ақшалай немесе заттай үлгіде жүргізеді. Негізгі қорлар бағасы амортизациялық есеп көлемі, тозу деңгейі үшін қажет.

Негізгі қор бағасының олардың өндіріс процесіне қатысуына байланысты біренше түрі бар. Олар:

1. Бастапқы құн
2. Қалдық құн
3. Қалпына келтіру құны

• Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы құны-бұл қорларды жасақтауға немесе сатып алуға шығындалған сома. Ол амортизация нормасын, амортизациялық есеп көлемін, кәсіпорын активінің пайдасы мен рентабельділігін, олардың пайдалану көрсеткішін анықтау үшін қолданылады.
• Негізгі қорларды пайдалану процесінде олар тозып, біртіндеп бастапқы құнын жояды. Олардың шын өлшемінен тозған құнын алып тастау керек. Міне, осы негізгі қордың қалдық құны болып табылады, яғни қалдық құн-негізгі қордың бастапқы құны мен тозу сомасының айырмашылығы болып табылады.
• Негізгі қордың қалпына келтіру құны-ісжүзіндегі еңбек құралдарының сол периодтағы бағадағы құны. Бұл қазіргі кездегі негізгі қорды өндіруге шығындалған сома, ол қорларды қайта бағалау кезінде қойылады. Негізгі қордың қалпына келтіру құнын бағалау шешімі тез өсіп, кәсіпорындардың финанстық-экономикалық көрсеткішін төмендетеді. Сондықтан кәсіпорын үшін, финанстық көрсеткішінің төмендетілген бағасын амортизация коэфициенті қабылдайды.

Негізгі кәсіпорынның айналымы 3 фазадан тұрады:

1. Негізгі қорлардың тозуы: физикалық және моралдықтозу.

а) физикалық және моралдық тозуы, яғни еңбек құралының тұтыну бағасын жойған кез.

Физикалық тозу мына жағдайда болады:

• Дайын өнімнің құнымен қалпына келтіретін еңбек құралының пайдалану процестері
• Еңбек құралдарының іске пайдаланылмай тұруына құралдардың құны жойылады.

Негізгі қордың бірдей элементтері физикалық тозу теңсіздігінен шығарылған. Толық және ішінара тозудың негізгі қордағы айырмашылығы: толық тозу -үшін қорға жаңадан тарату немесе айыр бастау (негізгі қордағы капиталдық құрылыстың тозуын ағымдық ауыстыру), ішінара тозу -жолдық ремонттарды өтеу.

Физикалық тозу өндірістік қызмет мерзімін процентпен белгілейді, яғни мына формуламен анықталады: (И_ф)

И_ф=T_ф/T_н*100

Мұндағы T_ф-өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл

T_н-нормативті қызмет мерзімі, жыл.

Кездейсоқ, нақты қызмет мерзімін салыстыру нормативі немесе оның алдын-алу, физикалық тозу проценті мына формуламен анықталады:

И_ф=Т_ф/Т_ф+Т_в*100

Мұндағы Т_ф– өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл

Т_в-өндірістік негізгі қордың қызмет мерзімінің мүмкіндігі, жол экспортын санау, жыл.

б) моралдық тозу көнеруден туады. Негізгі қаржы конструкциясы өнімділігі, тиімділігі, үнемділігі бойынша анықталады. Негізгі өндірістік қордың құнсыздануы

оралдық тозу көлемін бағалау:

1. негізгі капиталдың толық және алғашқы құны= еңбек құралын оны пайдалану бағасы бойынша сатып алу.
2. Негізгі капиталдың қалдық құны – толық құны – амортизация
3. Негізгі капиталдың қалыпқа келтіретін құны -іс жүзіндегі еңбек

құралдарының сол периодтағы, бағадағы құны

Моралдық тозудың алғашқы үлгісінде (ИМ₁) бастапқы құнды қалпына келтіру, негізгі қордың салыстырмалы бағаса мен немесе процентпен анықталады. Оның формуласы мынадай болады:

ИМ₁=П_н-П_с/П_н*100

Мұндағы П_с және П_с – өндірістегі жаңа және моралды көнеру машиналарының сәйкестігі.

Физикалық және моралдық тозу есебінде қордығ қалпына келтіру құны, қызмет мерзімі алмастырылған және амортизация нормасы мен суммасын анықтау көзделген.

Еңбек құралдарының тұтыну құнын қалыпқа келтіру үшін амортизация нормалары белгіленген:

Н_д=Ф-Л/Т*Ф*100

Мұндағы Ф-негізгі кәсіпорын құны

Л-жойылу құны, млн.руб;

Т-қолдану мерзімі        немесе

К=А/Ф

Бұл көрсеткіштен негізгі қорды бағалауға қажет.

Амортизация аударым шамасының коэфиценті мына формуламен анықталады:

К_на=О_фн  /А

Мұндағы К_на-жинақталу коэфициенті

       О_фн-негізгі қордың бастапқы құны

А-амортизация аударым шамасы

Негізгі қорды еептеу және бағалау оның кәсіпорын экономикасы элементтерінің жалпы құрамындағы сандық үлесі жөнінде сөз етуге мүмкіндік береді.

Амортизация жоспарлы  түрде негізгі қордың құнын толтыру болып табылады. Негізгі қорды бағалау үшін мынандай экономикалық көрсеткіштерді қолданылады: Қор қайтарымы, Қор сыйымдылығы, Қор жарақтылығы.

1) Қор қайтарымы бұл-негізгі қордың бір теңгесіне өндірілген өнімнің шамасы немесе негізгі өндірілетін қордың бір теңгесіне шаққандағы өнім мөлшері, ол мына формуламен өрнектеледі:

ҚҚ = Ж_ө / Н_қ

Өндірістік негізгі қордың орташа жылдық құны былай анықталады

Ф = Ф₁+ Ф_ввод * П₁ / 12,         Ф_выб *П₂ / 12

Мұндағы: Ф₁ негізгі қордың бастапқы жылдық құны, руб

Ф_ввод Ф_выб жылдық ағым құнының енгізу және шығарылу сәйкестігі П₁ П₂ енгізілген ай санының толық істен шығу мезеті.

Қор қайтарымы негізгі қордың басты бәр қолдану көрсеткіші. Сонымен қатар ауылшаруашылық елінде нарық есебінің айналым периодын көтереді. Қор қайтарымы ғылыми техникалық прогресс шартын өсіріп, жабдықтармен алмастырады, яғни кәсіпорынға жұмсалатын еңбек шартын жақсарту бағытын игеру, табиғатты қорғау және тағы басқа көптеген шарттарын көбейту.

Қор қайтарымының өсу факторы 1.1 суретте көрсетілген.

2) Қор сыйымдылығы белгілі бір өнім өндіруге жұмсалған қордың шығынын көрсетеді. Қор сыйымдылығы өнім мөлшері Қор қайтарымына қарама қарсы. Егер Қор қайтарымы тенденцияны өсіруге тиісті болса, ал Қор сыйымдылығы керісінше төмендетеді.

Қор сыйымдылығы қор қайтарымына қарама-қарсы көрсеткіш:

ҚС= НҚ / ЖӨ

• Қор жарақтылығы – бұл еңбектің қормен жарақтануы, яғни еңбектің негізгі өндірістік қорлармен жарақтану дәрежесін сипаттайтын көрсеткіш. Ол қордың жылдық орташа құнын өндіріс қызметкерлерінің орташа санына бөлгендегі қатынаспен анықталады.

ҚЖ = НҚ / Ж_с

Мүндағы НҚ – негізгі қор, Ж_с жұмысшылар саны

• Негізгі қордың тозу коэфициенті:

К_т = Қ_т/ К_а

Мұндағы К_т негізгі қор тозу құны, Қ_а  негізгі қордың алған құны.

• Негізгі қордың шығу коэфициенті:

К_шығ = К_шығ / Қ_алғ

Мүндағы К_шығ– белгілі уақыттағы қордан шығарылған құн, Қ_алғ осы периодтағы басындағы  қор құны.

• Негізгі қордың жаңару коэфициенті:

К_жаң = К_енг / Қ_а

Мүндағы К_енг– белгілі уақыттағы негізгі қорға енгізілген құн, Қ_а– ақырғы периодтағы негізгі қор құны.

• Негізгі қордың өсу коэфициенті:

К_өсу = Қ_енг – Қ_шығ/ Қ_алғ

Негізгі қордың пайдалану тиімділігін көтеру үшін:

• Олардың жүктелу деңгейін;
• Қорларды жаңарту;
• Қазіргі заманғы техникалық дамыған жабдықтарды пайдалану;
• Мамандандырылған жұмысшыларды пайдалануды арттыру.

1.3  Кәсіпорыннын жарғылық қоры

Жарғылық капитал (қор) мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген кәсіпорын (ұйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін сипаттап көрсетеді. Ол алғашқыда шаруашылық жүргізуші субъектілерін құрғанда, өндірістік капиталды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың көзі болып табылады. Жарғылық капиталдың есебінен кәсіпкерлік кызметті жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасалады.

Мемлекеттік кәсіпорындардағы жарғылық капитал өндірістік капиталдарды (айналым және негізгі капиталдардың) өндіріс процесінің натуралдық-заттай элементтерін құруға арналған меншікті қаражаттардын негізгі көзі болып саналады.

Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы кұрылтайшылардың жарнасы есебінен немесе жарналарды құрылтайшылар мен қатысушылардың акцияларына айырбастау жолымен құрылады.

Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп отырады, негізгі капиталға жұмсалатын күрделі салымдар, пайда есебінен болатын айналым капиталының өсімі, тауар-материалдық құндылықтарды бағалауға дейінгі және капиталдың басқа толығулары нәтижесінде көбейеді, сондай-ақ негізгі құралдарды есептен шығару немесе басқаға беру, оның тозығын есептеу, зияндарды шығару, материалдық игіліктердің бағасын түсіру есебінен кемиді.

Кәсіпорындардың қарамағында қалатын қаражаттар негізінде, яғни салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді өтегеннен кейін кәсіпорындар мен ұйымдар тұтыну қоры мен қорлану қорларын құрады.

Тұтыну қоры мыналарды қамтиды:

• бүкіл персоналдың (өндірістік, өндірістік емес) еңбегіне
  ақы төлеу шығындары;
• ақшалай төлемдер, оның ішіне жылдың қорытындысы бойынша сыйақы мен төлемдер;
• еңбегі үшін   көтермелесудің  ақша  және   натуралдық нысандағы басқа түрлеріне жұмсалған қаражаттар;
• материалдық көмек;
• еңбек және әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмса-
  латын қаражаттар;
• Еңбек ұйымдарының акциялары мен ұжым мүшелерінің кәсіпорынның мүлкіне қосқан салымдарына қарай төленетін табыстар (дивиденттер, пайыздар);
• басқа да жеке сипаттағы төлемдер.

Сөйтіп тұтыну қоры еңбек ақыға төленетін қаражаттар мен қызметкерлерді материалдық көтермелеу және әр түрлі әлеуметтік төлемдер үшін кәсіпорындар қарамағында қалатын пайданың бір бөлігі есебінен құрылады. Қордың қаражаты қызметкерлердің жеке тұтынуына жұмсалады.

Қорлану қоры мыналардың есебінен қалыптасады:

• кәсіпорынның қарамағында қалатын пайда (табыс);
• негізгі капиталды   қалпына   келтіруге   жұмсалатын
  амортизациялық төлемдер;

.  шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-қаржы;

• банктердің несиесі;
• басқа да көздер.

Қорлану қоры ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз етуге арналған шығындарды қаржыландырады, яғни:

• негізгі және айналым капиталдарын молайтуға (арттыруға);
• ғылыми-техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді
  игеруге;
• табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;
• өндірістік инфрақұрылым объектілерін салуға қатысуға
  пайдаланылады.

Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар кешенді тұтыну мен қорлану қорларының орнына құрылу көздері мен шығындарының мазмұны жағына ұқсас мынандай жеке қорлар құра алады: еңбекке ақы төлеу, өндірісті дамыту, әлеуметтік даму т.б. қорлары.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының есебінен мынандай көздерден қалыптасады:

• экспорттан валюталық түсім-ақша;
• жарғылық капиталға түсетін жарналар;
• банктердің, оның ішінде шетел, басқа қаржы мекемелердің және шетелдік заңды тұлғалардың валюталық несиелері;
• ішкі валюта рыногында өкілетті банктер мен айырбастау
  пункттері арқылы валюта сатып алу;
• резидент еместер көрсететін қаржы көмегі (гранттар).

Қорытынды

Нарықтық экономика жағдайында әртүрлі меншік түріндегі кәсіпорындар техника мен технологияны пайдалана отырып өз қызметін бәсекеге қабілетті етеді. Ал олардың бәсекеге түсетіндей өнім өндіруі(қызмет көрсетуі), осы өндірілген өнімдердің (көрсетілген қызметтердің) жоғары сапада болуы сөзсіз. Бірақ оларда сапалы өнімдерін уақытында өткізіп пайда алу үшін, оларды тұтынушыға қолайлы бағаға сатуға тура келеді. Содан-соң тұтынушылар өз қажеттілігін қанағаттандырады. Сөйтіп ел экономикасының өсімі жоғары болады.

Сондықтан, негізгі қорлар кез  келген кәсіпорынның қалыптасуына және дамуына ең қажетті бастапқы каржы көзі болып саналады.

Өндірістік негізгі қордың құрылымы қоғам арасында салынатын қаражат салмағының айырмашылығын көрсетеді. Яғни актив бөлігінде негізінен өндірістің айнымалы қаржыларының жұмсалуы көзделеді. Сондай-ақ өндіріске қызмет ететін шешуші бөлімнің және  өндірісте сипатталуға мүмкін болатын кәсіпорын шығарған бұйым, сонымен қатвар құрал-саймандар яғни өнімді өндіруге қатысатын негізгі қорлар жатады. Негізгі қордың актив бөлігінің өсуі өндірісте еңбек өнімінің артуына өндірістің тиімді дамуына әсер етеді. Пассив бөлігіне ғимараттар, транспорттар, беріліс қондырғылар жатады. Олар өндіріс процесінде бірнеше рет қатысып өндірістің актив бөлігінің тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз етеді.

Қорыта айтқанда негізгі қордың тиімділігін көтеру үшін: олардың жүктелу деңгейін, қорларды жаңарту, қазіргі заманғы техникалық жабдықтарды пайдалану және де мамандандырылған жұмысшыларды пайдалануды арттыру қажет.