Тұлғаның семантикалық моделі
Психологияда тұлғаға өте көп анықтама берілген. Біз –бұл қиын, әрі ауқымды мәселеге семантик модельдеу әдісіменен ақпараттық көзқарас арқылы талдау беріледі.
Тұлға- табиғат, қоғам және өзін-өзі белсенді меңгеретін және бағытталған түрде түрлендіретін адам оның бойында кеңістік-уақыттық икемдердің, өзін-өзі анықтау бостандығын және табиғат алдында өзінің қылықтары үшін жаупкершілік мөлшерін қамтамасыз ететін қажетілік –ерікті бастан кешірулердің ерекше динамикалық қатынасы болады.
Л.И. Божович тұлғаның екі негізгі критерийлерін бөліп көрсетті. Біріншіден, адамды тұлға деп санауға болады, егер оның мотивтерінде иерархия болса. Екіншіден, егер ол өзінің мінез-құлқына саналы түрде басшылық ету қабілеті болса. Кеңес психологиясының дәстүріне сәйкес, тұлға индивидтің қоғамдық игерілген(өндірілген) тәжірибені, яғни адам өміріндегі өлшемдер мен құндылықтар туралы көріністерді игеру жолымен қалыптасады.
А.Н. Леонтьевтің айтуынша, тұлға “екі рет туылады”.Бірінші рет өмірге келу мектепке дейінгі жасқа жатады, яғни бала өзінің мінез-құлқын социумның талап-тілектері бойынша құрастыра бастағанда және т.б. баланың мотивтерге бағынуы қалыптаса бастағанда. Қатар бағынған мотивтердің қалыптасқанын, егер баланы мотивтердің конфликтісі жағдайына қойғанда бақылауға болады: ойыншығын өзінің қолы жетпейтіндей биігірек жерге іліп, бірақ қасына орындық қойып, бөлмеден шығып кету.
Ал, балаға тек қана орындыққа шығудан басқа кез-келген әдіспен ойыншықты алуға тапсырма беру керек. Бала берілген тапсырмаға қарамастан, ойыншықты қатты алғысы келді де, орындыққа тұрып қол жеткізді. Тапсырма берген адам бөлмеге кіріп, балаға тапсырманы орындағаны үшін кәмпит ұсынғанда, бала бұл ойыншықты « заңсыз » түрде алғанын, демек кәпитің еңбексіз келгенін түсініп жылай бастады. Мектепке дейінгі жас кезеңі тұлғаның қалыптасуындағы саты болып табылады, себебі бала әлеуметтік өлшемдер мен таланттарды игеру механизімі жүзеге асады.
Тұлғаның қалыптасуын екінші сатысы жеткіншек жаста, адам өзінің мотивтерін ұсынуға тырысқанда басталады. Бұл саты өзіндік санамен, өзіндік тәрбиемен байланысты.
Тұлға екі механизімдердің әрекеттінің нәтижесінде қалыптасады: стихиялық ( мотивтердің мақсатқа жылжытудың жалпы механизмі ) және арнайы ( ұқсастырулар мен әлеументтік рөлдерді игеру ) Осы айтқандарымыз тұлғаның. Қалыптасуының қарапайым процессі болып саналады.
Егерде біз тұлғаны ақпараттық жинақ деп қарасақ, ол кезде темперамент, мінез сияқты психологиялық қасиеттер ақпараттық мән болып саналады. Темперамент тұлғаның бойындағы мәнді қасиеттердің бірі болып табылады. Бұл мәселеге деген қызығушылық бұдан екі жарым мың жыл бұрын туындаған. Ол ағзаның биологиялық және физикалық құрлысы мен дамуына, сонымен қаттар әлеументтік дамудың ерекшелектеріне негізделген жеке – дара айырмашылықтардың болуына байланысты туындалған. Тұлғаның биологиялық құрылысына, ең алдымен темперамент жатады. Темперамент адамдар арасындағы көптеген психикалық ерекшеліктердің болуын, оның ішінде эмоция қарқындылығы мен тұрақтылығын , әрекет қарқыны мен күштілігін, сонымен қатар басқада динамикалық сипаттамаларды анықтайтын қасиет. Темпераменттің семантикасы төмендегідей:
CC1
XC1
XC3
XC2
XC4
Рис 2.1. Темпераменттің семантик моделі.
Бұл жерде
ХС1 – іс әрекет темпераменті – себебі суық адам: Ол күрделі жұмыстан гөрі, қол бостылықты қалайды. Оны ашуландыру қиын, бірақ ашуланса ұзаққа созылады.
ХС2 – іс әрекет темпераменті – себебі ол ХС4 қарама – қарсы, көніл – күйі төмен адам. Мұндай адамдардың ішкі өмірі күрделі, олар өзіне қатысты барлық нәрселерге үлкен мән береді. Сезімтал жанды, әрі уайымшыл болып келеді. ХС2 ұстамды және уәде бергенде абай болады, орындай алмаса уәде бермейді. Берген уәдесін орындай алмағанда көп қиналады.
ХС3 – аз уақыттың ішінде ойын мен іс – әрекеттің жинақтай алады, бірақ ұзақ жұмыс барысында төзімді емес.
ХС4 – іс әрекет темпераменті – оптимист сенімі мол қалжынбас. Ол тез ашуланып тез қайтады көп уәде береді. Бірақ оларды кейде орындай алмайды. ХС4 жаңа таныс емес адамдармен тез тіл табыса алады, жақсы пікір – таласқа түседі ол үшін барлық адамдар дос болып келеді. Оның негізгі ерекшелігі көмекке әркезде дайын болатындығы мен ақ көңілдігі. Оның ақыл – ой және жұмыстары тез шаршатады.
II.2 Мінез
Нақты адамды сипаттауда немесе бағалау кезінде оның мінезі туралы айтады. Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзгешеліктерімен ерекшеленеді. Адамдар өзара мінез ерекшеліктеріне қарай ажыратылады. Мінез деген психологиялық қасиеттін төркіні, гректің «Charakter» деген сөзінен шыққан. Мәнісі – Із қалдыру. Психологияда бұл жеке дербес мағынада адамдарға байланысты ұғым. Психологияда мінез түсінігі адам іс – әрекеті және мінез – құлқы формасында көрсетіп жеке дара психологгия қасиеттердің жиынтығы. Мінез әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиетері мен ерекшеліктері әркімде әр қилы жағдайлар байқалады, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді. Мінез – бұл адамның әлеуметтік мінез құлқының ерекшелігі, әлеуметтегі топтағы адамдардың жүктелген ісін орындауында, адам аралық, қарым – қатнасында көрініп отырады. Мінез ерекшелгіктері адамның даралық, өзіндік психологиялық қасиеттері. Дегенмен адам бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей. Мысалы, естудің нәзіктігі, көздің дәлкөргіштігі, есте сақтаудың,шапшаңдықтың, ақыл, ойдың, тереңдігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды. Адам мінезінің көрністері әрбір жеке жағдайда оның оқиғаларға қатысуынан аңғарылады. Адамның іс – әрекеті сол еске деген қатнасымен қатар ерік – жігеріне, көніл – күиіне, зеректігіне, ақыл ойына байланысты болады. Соның нәтижесінде адамның әр алуан психикалық процестері оның іс – әрекеті түрлеріне ықпал етіп, адамның ақыл ойын, көңіл күиін, эмоциясын, ерік – жігер қасиетерінің ерекшеліктерін айқын аңғартады. Мінез өмір бойы қалыптасыуы мүмкін. Мінез қалыптасуы адам ойларына, сезімдеріне және ынталарына да байланысты болады. Сонымен, адамның өмір сүру ерекшелігімен қатар оның мінезі де қалыптасады. Осыған орай, өмір бейнесі, қоғамдық талаптар және нақты өмірлік жағдайлар мінез қалыптасуында мәнді рөлге ие. Бұл күрделі прцесстің ақпараттық семантикалық моделі төмендегідей:
Ал осы мән арасында ақпарат ауысуы ассоциативтік мәннің атрибуттары арасында амалға асады. Сондықтан төменде біз ассоциативтік мәннің семантик көрінісін көрсетеміз:
Бұл схемада әр бір атрибут түрткілі әрекеті айқындайды.
1 – мақсат 11 – еңбек
2 – тану 12 – мұқтаждық
3 – ерік 13 – белсенділік
4 – әрекет 14 – пішінді мұқтаждық
5 – интериоризация 15 – материалдық мұқтаждық
6 – сөз 16 – рухани мұқтаждық
7 – дағды 17 – дене еңбегі
8 – ептілік 18 – психикалық әрекет
9 – ойын 19 – қатынас
10 – оқу 20 – тәуекелділік
Сонымен іс-әрекет адамның әлеуметтік ортада мативпен бағытталып басқарылатын белсенділігі. Іс – әрекет құрылымын А.Н.Леоньтев анықтаған, оны жалпы түрі ретінде былайша көрсетуге болады:
Қ (қажеттілік) →I- ә (іс – әрекет)
Осы схема бізге ассоциативтік мәнді өрнектейді. Ішкі іс – әрекетсыртқы іс – әрекеттен қалыптасады. Интериоризация процесі, сыртқы іс – әрекеттің сананың өткен жоспарына ауысатындығы емес. Бұл процесс ішкі жоспардың қалыптасуынан тұрады. Сыртқы және ішкі іс – әрекеттің ортақ құрылымы бар:
Бір іс – әрекеттің басқаларынан ерекшелігі оның мотивы болып табылады. Мотивтендірілмеген іс – әрекет – жасырын мотивті іс – әрекет. Негізінде әрекеттер шығарылатын мақсаттың көрінісі, нәтижеге жету процессі болып табылады. Мақсатты бөлу және олардың әрекетін қалыптастыру мотив функцияларын ажыратуға әкеліп соғады, бағыт және ниеттену функциялары.
Мақсатқа жету – әрекет жасау белгілі бір жағдайда болады. Белгілі бір жағдайда қайта тұжырымдап айту мақсаты – міндет болып табылады. Әрекеттің пайда болу тәсілі операция деп аталады. Операциялар міндеттерді шешуге бағытталады.Іс – әрекет ассоциативтік мән болып, басқа мәндер арасындағы қатыстарды амалға асырады. Дәл осы міндет, бұл мәннің тұлғаның қалыптасу процедурасын меншіктейді. Сондықтан бұл мәндер арасында болатын психологиялық энергоақпараттық қатыстар бізге тұлғаның қалыптасуының семантикалық моделін жасауға ықпал етеді. Тұлғаны жоғарыда айтқанымыздай ақпараттық жинақ деп алсақ оның семантикалық ER диаграммасы төмендегідей болады:
ХС1 атрибуттары төмендегідей түсіндіріледі:
1 – бедел 6 – табиғи дарындылық
2 – мүдде 7 – қоғам қайраткері
3 – наным 8 – мұқтаждық
4 – көз – қарас 9 – көргенділік.
5 – нұсқау
ХС2 атрибуттары төмендегідей түсіндіріледі:
1 – интеллектуалдық
2 – эмоционал бағалау
3 – жүріс тұрысы ерікті
4 – үнемді
5 – өзін – өзі тәрбиелеуге бағытталған
6 – өзін – өзі бағалау қабілеті
7 – орнықты
8 – ықласты
9 – деңгейлі талап ету
10 – өзін-өзі қадірлеу
11 – агрессивті
12 – бір сөзді
Осы көрсетілген семантикалық белгілер жәрдемінде біз тұлғаның қалыптасу процессін моделдеп, және ақпараттық қатыстардың аналитик көрінісін жазып шығамыз.
Сонымен тұлғаның ақпараттық семантикалық моделі:
Ақпараттық мәндердің бір – біріне бейнеленуі
СС1 → АС АС → СС2 (2)
көріністе амалға асырылады. Бұл көрініс ақпараттық мәндердегі аргументтердің қандай мәнге тең болуына байланысты емес. Бұл көрініс әрқашанда тура бір мәнді қабылдайды.