Ұялы мобильдік байланыстың экстралингвистикалық аспектілері, ғылыми жоба

Ғылыми жоба
Тақырыбы: Ұялы мобильдік байланыстың экстралингвистикалық аспектілері

Кіріспе 

Зерттеу жұмысының өзектілігі.  Қазақ тілінің дамуы қазіргі кезде, бірқатар өзге тілдер сияқты ұялы мобильдік байланыс ықпалына ұшырап отыр. Олай дейтін себебіміз, 2020 жылдың наурызынан бастап пандемияға байланысты карантиннің енгізілуі – тілдің қоғамдағы байланыстырушы қызметін интернет арқылы, ұялы байланыс арқылы іске асатын салаға қарай бұрды.

Отбасы мүшелерінің тілдік байланысы болмаса, қоғам мүшелерінің тілдік қарым-қатынасы бетпе-бет сөйлесуден гөрі ұялы байланыс арқылы тілдесумен шектеліп келеді.

Ұялы байланыстың құны қымбат болғандықтан, айтылатын хабар көлемі нақтыланып, қысқарып, айтайын деген ойдың негізгісін баяндау белең алып келеді.

Ұялы мобильдік байланыс көркем әдебиет стилінен гөрі ауызекі стильдің қолданыс аясын жиілете бастады.

Көркем шығарма енді көбінесе экрандалған көркем фильмдер ретінде оқырманға жақынырақ болып бара жатыр.

Қазіргі уақытта өзекті болып табылатын ақпараттық-коммуникациялық технологиялар өмірдің барлық саласына еніп қана қоймай, жас ұрпақтың қалыптасып келе жатқан тіл мәдениетіне ықпал етуде.

Ұялы мобильдік байланыс ауызекі тілдік қарым-қатынас сипатына экстралингвистикалық фактор ретінде әсер етуде. Ұялы байланыстың қымбат коммуникация құралы болуы – қазіргі таңда тілдік үнемдеуді шарықтау шегіне әкеле жатыр. Әлеуметтік желілердегі дискурстар толымсыз сөйлемдерге толы. Тілдің коммуникациялық сипаты үнемділікке ұмтылса, экспрессивтік сипаты – смайликтер, таңба суреттер (иконка), тыныс белгілері, жеке дыбыстар арқылы іске асуы қалыпты құбылысқа айналып бара жатқандай.

Ұялы байланыстағы ауызекі аудиофайл көмегімен хабарласу бір жағынан жазу сауаттылығы мәселесін күн тәртібінен шығарып тастаса, екінші жағынан, тілдегі белсенді сөздік қордың көлемінің азаюына әкеле жатқаны да сезіледі.

Ел президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев 2020 жылдың 22 қазанында Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің төртінші отырысында сөйлеген сөзінде біздің оқушылардың оқу сауаттылығы дағдыларының жеткілікті дамымағанына назар аударған еді. Ұялы телефонның оқу іс-әрекетінен ойын әрекетіне еліктіруі – оқырмандар үшін қауіпті екенін қазіргі уақыт көрсетіп отыр.

Тілдің көріктеу құралдарының, тіл айшықтылығының символдыққа ауысып бара жатқаны әлеуметтік желі комментарийлерінен әсіре байқалады.

Әлеуметтік желілердегі дискурстарды талдайтын болсақ, стильдік, грамматикалық қателіктерді жиі кездестірміз. Ал ақпаратты жеткізуде мәтіннің көлемі қандай өлшемге дейін қысқара алады? Сөз бе әлде дыбыс па?  Компьютерлік метафоралар қалыптасып жатыр ма? Тілдік үнемдеу тұрғысынан қарайтын болсақ, мәтіннің көлемі қандай, ақпаратты толық жеткізуге қажетті мәтін көлемі қанша болу керектігі жөнінде сұрақтар туындайды.

Осыған байланысты, ғылыми жоба тақырыбын – ұялы мобильдік  байланыстың экстралингвистикалық аспектілерідеп алып отырмын.

Зерттеу жұмысының мақсаты: ұялы мобильдік  байланыстың экстралингвистикалық аспектілерін анықтау.

Тақырыбым мемлекеттің тілдік саясатымен тығыз байланысты болғандықтан, қазақ тілін өркендету жолдарын қарастыруды негізгі міндетім деп білемін.

Зерттеумақсатына жетуде келесі міндеттерді шешу көзделді:

• Тіл білімінің жаңа бағыттарына ұялы мобильдік байланысының әсерін қарастыру;
• Қазақ лингвистикасы парадигманың жаңа даму кезеңіндеекендігін ұялы мобильдік байланыстың тіл нормасына әсері тұрғысынан бағалау;
• Тілдесімнің телеграмдағы диалог модельдері мен олардың фреймдері семантикасына негіз болатын концептілерді анықтау.

Зерттеудің ғылымилығы, жаңашылдығы.

Зерттеу жұмысының басты ғылыми жаңалығы ретінде ұялы мобильдік  байланыстың экстралингвистикалық аспектілерін анықтай отырып, қазақ тілінде сұраққа жауап бере алатын чат-бот немесе робот жасауға қажетті тілдік сұрақ-жауап моделін ұсыну.

Зерттеу жұмысының теориялық, практикалық маңызы.

Тілдің қарым-қатынас құралы ретіндегі қызметін толық тану мақсатында, қазіргі таңдағы ұялы мобильдік байланыс арқылы тілді модельдеудің жаңа құралын анықтау. Қазақ халқының ұлттық тағамдары тақырыбында тілдік сұрақ-жауап моделінің және оған негіз болатын концептілердің фрейм құраудағы ролінің зерттелуі жұмыстың теориялық маңыздылығын белгілейді. Ғылыми жұмыстың практикалық маңыздылығы – қазақтың ұлттық тағамдары бойынша сұраққа жауап бере алатын чат-бот жасау, қазақ тіліне ұлттық тағамдарымен таныстыру арқылы басқа ұлттардың қызығушылығын арттыру.

Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, теориялық және тәжірибелік  бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Тіл білімінің жаңа бағыттарына ұялы мобильдік байланыстың әсері

20-ғасырда тілдің бірнеше бағыты қарыштап дамыды. Олар – психолингвистика, этнолингвистика, прагмалингвистика, нейролингвистика, әлеуметтік лингвистика, когнитивтік лингвистика.

Бұл салалар тілдің қарым-қатынас құралы ретіндегі қызметін толық тану мақсатында дамығанмен, қазіргі таңдағы ұялы мобильдік байланыс арқылы тілді модельдеудің жаңа құралына айналып келеді.

Бәрімізге белгілі, жасанды интеллектіні модельдеу кезінде берілген «сұраққа жауап неге осылай болуы керек, басқаша берілсе, қалай ұғынылуға тиіс?» мәселесін психолингвистика бөлімімен тығыз байланыста қарастырамыз.

Әрбір ұлттың өзіне тән сұрақ қою немесе сұраққа жауап беру дәстүрі бар ма деген сұрақты этнолингвистика тұрғысынан қарастыруға болады.

Прагмалингвистика ұялы мобильдік байланысқа тілдің қай функционалдық стилі тиімді екенін зерттейді.

Нейролингвистика нейрожелілер көмегімен адам мен роботтың сөйлесу сценарийлерін қарастырады. Біз мұнда робот деп көптеген чат-боттарды ұғынуымызға болады. Олардың арасында онлайн кезекке тұру, онлайн 42500 теңге жәрдемақыға өтініш беру, онлайн ақша аударымы, онлайн сатып алу, онлайн тіркелу т.б. көптеген диалог жасақтамаларын айтар едім.

Әлеуметтік лингвистика қоғамдағы әлеуметтік топтардың өзіне тән жаргондары мен сленгтерін зерттейтін болса, қазіргі кезеңде ұялы байланыс кезінде пайда болатын жаңа сөзқолданыстарын қарастыруға кірісті.

Ал ең маңызды мәселе – когнитивтік лингвистиканың адамның қоршаған әлем жөніндегі тілдік картинасын, әлем бейнесін тануын зерттеуі.

19-ғасырдағы қазақ тілінде әлем бейнесінің бейнеленуі 20-ғасырдағы әлем бейнесімен бірдей ме?

Ал қазіргі 21-ғасырдағы жастарымыздың санасындағы әлемнің тілдік бейнесі қандай?

Бұл мәселені когнитивтік лингвистика өзге тілдер бойынша  қарастыруға кірісті, ал қазақ тілі материалдары бойынша мұндай мәліметтер бар ма?

Ертегі мен бесік жырын тыңдаған бала «ана», «ата», «әже» концептісі құрамында ана тілдің алатын орнын айрықша сезінетін болса, ұялы телефон арқылы ертегі тыңдайтын немесе көретін баланың қиялына «ана», «ата», «әже» концептісі екінші елеусіз фонға ауысады немесе олар туыстық жиын-тойға қатысты «туған күн», «той», «ауыл» концептілерінде ғана орын алуы мүмкін.

Осы айтылғандарды қорытындылай отырып, мен ұялы мобильдік байланыс тіл білімінің жаңа бағыттарының дамуына ықпал етеді деген қорытындыға келемін.

1.1. Қазақ лингвистикасы  парадигманың жаңа даму кезеңінде

ХХІ ғасырдың басында ұялы байланыс СМС-терінде әрбір таңба үшін ақша төленетін болғандықтан, дискурстағы әрбір сөзқолданыс үнемдеу сипатына ене бастады. Морфологиялық, лексикалық парадигмаларды айтпағанның өзінде, синтаксистік парадигмалар жаңа даму кезеңіне аяқ басты.

WhatsApp т.б. әлеуметтік желілерде сөзбен қатар символдарды қолдану, аудиофайлда ауызекі тіл нормасымен қысқа сөйлеу әдеті кеңінен тарап келеді.

Тілдік қарым-қатынас кезінде эмоционалды-экспрессияның рөлі қазір көркемдік сипатынан гөрі ақпараттық сыйымдылығы сипатына қарай ауысуда.

Мұны бейнелер арқылы тілдесу дәуірінің басталуы деп айтар едім. WhatsApp т.б. әлеуметтік желілердегі диалогтарды талдай отырып, тіл нормасы дамудың жаңа сатысына ауысып келеді деген қорытынды жасауға болады.

1.2. Когнитивтік лингвистикадағы таным мен тілдік үнемдеу мәселесі

Когнитивтік лингвистика – когнитология мен лингвистиканың  өзара тоғысуының  нәтижесінде туындаған  пән. Когнитивтік  лингвистиканың негізгі  ұғымдары: ойлау, білім,  когниция, дүниені  тілдік көру, концепт.

Ұялы байланыс тілдің танымдық сипатына әсер етіп келеді. Қазіргі оқушылар әдеби тілмен оқиғаны сипаттауда үлкен қиындыққа тап болып отыр деп есептеймін.

Ойлау екіжақты үрдіс: іштей өз-өзімен сөйлесу және бейнелік-ассоциативтік ойлау. Бейнелік ойлау еске түсіру, бейнелердің, оқиғалардың ақпарат ағыны болса, оларды қорыту үшін адам өз-өзімен іштей сөйлесіп, тілдік таңба арқылы базалық концептілермен байланыс орнатады.

Қарым-қатынасты түсіндіруге және мәтінді түсінуге тікелей бағытталған семантикада сөйлемнің интрналуалдық семантикалық бейнесінің артында не көрінуі мүмкін екеніне жаңаша қарау керек. П-семантика аясында, ереже бойынша, сөйлемнің семантикалық түсіндірілуін ол өзі деп айтуға болатын ресми объект болмауы керек. Қайта, сөйлемнің интрауальды семантикалық талдауы жай сөйлемнің лексикалық, грамматикалық және семантикалық мазмұнын көрсету ретінде қарастырылуы керек және бұл көрсетілім «жұмыс сызбасын» (Фокогниер метафора) құруға қызмет етеді, оның көмегімен аудармашы тұтастай суретті қайта жасайды.

Аудармашы бұған «жұмыс сызбасын» мол біліммен, атап айтқанда қажетті сөйлемді талдағанда іске қосылатын немесе іске қосылатын түсіндірме кадрлары туралы біліммен, сонымен қатар осы сөйлем берілген үлкен құрылым («мәтін» туралы) туралы біліммен байыту арқылы қол жеткізеді. Түсіндіру процесінде мұндай білімді қалай қолдану керектігі туралы түсінік лингвистикалық семантиканың дәстүрлі міндеттеріне ешқандай қатысы жоқ; дегенмен, менің ойымша, табиғи тілдің семантикасының шынайы теориясын түсіну процесінде білімді қалай енгізу керектігін, оның қандай бөліктері әдетте лингвистикалық формада көрінетінін және т.б. зерттеу керек.

Р-семантика сөйлемнің шартты мағынасы мен белгілі бір контексте сөйлемді нені білдіретінін ажырата алмайтындығын мойындау керек. Сөйлемнің шартты (немесе «сөзбе-сөз» немесе «лингвистикалық тұрғыдан») мағынасы – сөйлемді түсінуге қойылатын және оны қолданудың барлық контекстінде пайда болатын шарттар жиынтығы; оның ұзындығын сипаттайтын сөйлемнің жағдайға байланысты мағынасын анықтай отырып, біз сөйлемнің шартты мағынасын оның тілдік және экстралингвистикалық контекстімен үйлестіреміз. Осылайша, сөйлемнің шартты мағынасы әдетте прагматикаға қатысты мағынаның аспектілерін (әсіресе жеке сөздер немесе грамматикалық құрылымдар белгілі бір прагматикалық мақсаттар үшін жасалған жағдайларда), сондай-ақ тілдегі сөйлемдерді интерпретациялау үшін материал іздеуге арналған жалпы нұсқаулықтарды қамтиды. бұл контекст (бұрын күрделі зат есімдер болмаған кейбір анафориялық процестер сияқты).

Мен табиғи тілдегі мәтінді түсіндіру процесін мәтіннің неғұрлым бай түсіндірмесін алуға мүмкіндік беретін процедура деп санаймын, мәтіннен мүмкін болатынның бәрін шығаратын интерпретаци. Осындай үдеріс аясында сәтті аудармашы мәтіннің түсінуіне қол жеткізеді, оның шартты лингвистикалық формаларының әрқайсысы үшін сұраққа жауап жоқ:

Неліктен осы пішінді білдіретін тілде категория бар?

Басқа сұрақтың жауабын (әдетте бірден) есептеу мүмкіндігі бар:

Неліктен спикер осы пішінді осы форманы таңдады?

Бірінші сұраққа жауап бере білу, бұл категорияны қоздыратын дерексіз кадрға қол жеткізуді білдіреді: бұл Searle мағынасында «фондық құрылымға» қол жетімділікті білдіреді (Searle, 1980). Екінші сұраққа жауап беру үшін білімді қажет етеді. біз бүкіл мәтіннің интерпретациясын жасау барысында: белгілі бір жерде мәтін әлемінде іске қосылатын кадрлар туралы және олардың ұяларына берілген рейтингтер туралы, сонымен қатар жақта қарастырылып отырған ортада енгізілген функцияларды білу. Мәтіннің интерпретациясын тұтастай құру кезінде, аудармашы мәтіннен табылған жеке лексикалық бірліктерге және грамматикалық құрылыстарға қатысты осы сұрақтарға жауаптарды анықтай алатын білім түрлерін одан әрі жандандыруы керек.Екінші мәселе, сөйлеушінің белгілі бір тілдік форманы таңдау себебіне қатысты болатындығын ескеру қажет, және Неліктен спикердің айтқанын айтпайды. Бұл түсініктемелер Гристің салдарын анықтауда қолданылатын ойларды еске түсіреді (Грис, 1975), тек осыдан басқа тәсіл лингвистикалық нысандарын дәстүрлі құндылықтарды жағдайда негізделген.

Сөздердің мағыналарына келетін болсақ, фреймдердің семантикасы тілдік қауымдастықтың осы сөзбен ұсынылған категорияны құруға себеп болған себептерін түсінуге және осы себептерді анықтауға және олардың түсіндірілуіне негізделген лексикалық мағынаны түсіндіруге бағытталған. Мәтінді интерпретациялауға келетін болсақ, мұнда жақтаулардың семантикасының тәсілін оның мәтінмәнін құру және кеңейту үшін фреймдерді мәтінге енгізу процесін түсіну әрекеті ретінде қарастыруға болады.

1.3 Мәтін – ұялы байланыс арқылы берілетін ақпарат өлшемі ретінде 

Негізгі мәселе төңірегінде сөз қозғамас бұрын мәтін туралы түсінікті айқындап алуды жөн көрдік. «Қазақ тілінің энциклопедиясында» мәтін туралы және мәтін лингвистикасы туралы жазылған негізгі тұжырымдарды келтіре отырып, сонда айтылған басты қағидалар негізінде ой дамытсақ: мәтін (текст) латынша – байланыстыру, бірігу, тілдік таңбалардың мағыналық және тұлғалық байланыстылығы негізінде түзілген ізбе-ізділігі. Мәтіннің құрылымы мына талаптарға жауап бергенде ғана жүзеге асады: сыртқы тұлғалық байланыстарға, белгілі бір ішкі мазмұнға және дер кезінде қабылдана алу мүмкіншіліктеріне ие болуы, қарым-қатынас жасаудың іске асуы т.б.

Мәтін – жазудың шығуымен байланысты қалыптасып жетілген және әрі қарай дамып отыратын тілдік құрылым. Мәтіннің маңызды белгілерінің бірі – оның аяқталғандығы. Мәтіннің негізгі категорияларына хабарлау, қосымша хабар біртұтастығы, уақыт бірлігі, модальдық т.б. жатады.

Мәтіннің ырғақты-интонациялық құрылымын анықтаудан бұрын мәтіндерді сипатына қарай жіктеу мәселесіне тоқталамыз. 1974 жылы мәтін лингвистикасы жөніндегі конференцияда сөйлеген сөзінде И.Р. Гальперин: «Мәтінді жіктеу үшін оның негізгі бірліктерін анықтау керектігін» айтқан. Мәтінді жіктеудегі біршама кең таралған жіктеме ол ауызша, жазбаша, монолог, диалог мәтіндері деп бөлу. Ауызша және жазбаша мәтіндерде ұқсастықтар, айырмашылықтар да жоқ емес. Ауызша мәтін де, жазбаша мәтін де оқылған мәтінді қабылдаудағы қарым-қатынас арқылы іске асады. Ауызша мәтін дыбысталған кездегі артикуляция, акустикалық формасымен ерекшеленеді. Бірақ, жазба мәтінде ауызша мәтіннің акустикалық негізі жасалады. Л.Р. Зиндердің айтуынша, просодикалық тәсілдер біріншіден, мәтін бірліктерінің тұтастығын қамтамасыз етеді, екіншіден, сәйкес бірліктердің элементтерін бір-бірімен байланыстырады. Просодикалық тәсілдер басқа вербалды және вербалды емес тәсілдерге қарағанда мәтін тұтастығын құруда міндетті элемент болып табылады. Л.П. Блохина да мәтін элементтерінің бір-бірімен байланысында просодикалық тәсілдердің маңызды рөлді атқаратындығын ерекше атап көрсеткен.

Сондықтан да радио, теледидар тәрізді құралдардың көмегімен келіп түсетін ақпарат тасқынында сөйлеу тілі стиліне, дыбысталған мәтінге, жазба мәтіндерді дыбыстау мәселесіне баса назар аударылып отыр. Дыбыстау әдісі, дайындық дәрежесіне қарай мәтінді жіктеуді білу мәтіннің ырғақты – интонациялық сипатын беруде үлкен рөл атқарады. Мәтіндер ауызша және жазбаша түрде жарыққа шығады, бұған қоса дайындықсыз немесе машықсыз сөйлеу, дайындықпен немесе машықты сөйлеу ұғымдары бар.

Дыбысталатын мәтін – оқылған немесе дауыстап айтылған кез келген дыбысталмайтын мәтінге қарама-қарсы (жазылған, баспадан шыққан, жазба түрде ұсынылытан) мәтін. Ауызша мәтін – жазбаша мәтінге қарама-қарсы, сөйлеудің жазбаша түріне жататын сөйлеудің ауызша түріндегі мәтін. Жазбаша мәтін дыбысталады, бірақ өзінің мәтіндік қасиетін сақтайды, сондықтан «дыбысталған мәтін» термині ауызша да, жазбаша да мәтінге тән.

Сөйлеу мәтіні – ерекше қызметтік қалыпқа сөйлеу тіліне қатысы бар, сондықтан ол кітаби қызметтік сөйлеу үлгісіне жатпайтын мәтін болып саналады. Дайындықсыз сөйлеу мәтіні сөйлеп тұрған кезде туындаса, дайындықпен сөйлеу мәтіні бұған керісінше келеді. Дыбысталған мәтінді жіктеудің күрделілігі мынада: дайындықпен, дайындықсыз келуімен қатар, мәтіндер сөйлеудің ауызша және жазбаша түріне жататындығы бойынша қарама-қарсы қойылады, сонымен қатар түрлі функцияны атқаруымен де байланысты болып келеді.

Сөйлеу кезінде дыбысталған мәтіндер қандай да бір стильдің жанрлық әр түрлілігін көрсетеді, кейде бір мезгілде екі стильдің қасиетін танытуы мүмкін. Қай стильдің негізі басым түссе, сол негізде жанр қалыптасады. Мысалы, ақпараттық жанрда ресми стиль мен публицистикалық стильдің ерекшеліктері қосылады. Ал баспасөзде публицистикалық стиль негізгі болып табылады, репортажда публицистикалық стильмен қоса сөйлеу тілі стилінің элементтері, очерк көркем әдебиет стилінде жазылады.

Дыбысталған мәтіндерді жіктеу функционалды стильдердегі жанрлардың түрліше келуімен, бір стильде басқа стильдердің элементтерінің араласуымен күрделене түседі. Мысалы, ақпараттық жанрда ресми және публицистикалық стильдің элементтері қоса келетіндігін айтуға болады.

Кейбір дыбысталған мәтіндерде жанрларды даралау жалпыға бірдей болмайтын болса, мәтінді тек даярлықсыз келуімен ғана ерекшелеуге болады. Мысалы, ғылыми стильдегі барлық мәтіндерді біз келесідей топтарға бөлдік: 1. оқылатын; 2. негізінде сөйлеудің жазба элементтері жатқан даярлықпен сөйлеу; 3. негізінде сөйлеудің ауызша элементтері жатқан даярлықпен сөйлеу үдерісі; 4. даярлықсыз сөйлеу үдерісі. Оның алғашқы екеуі даярлықпен келетін мәтіндер, үшіншісі даярлықсыз және даярлықпен келетін мәтіндер, төртіншісі даярлықсыз келеді.

Ғылыми және публицистикалық стиль мәтіндерін жіктеуді ақпараттық және талдамалы жанрларды меншіктей отырып шектеуге болады. Мәтіндер даярлықпен және даярлықсыз, ауызша және жазбаша, түрлі жанрларда келмесе мәтіндерді тұтас жалпы топқа топтауға болады. Оған ресми және сөйлеу тілі стилін жатқызуға болады. Ал, көркем әдебиет стилі мен сөйлеу тілі стилі мәтіндерінің интонациялық құрылымы бір-біріне қарама-қарсы келеді. Ол жалпы сол стильдегі тілдік бірліктердің әсеріне де байланысты.

Ғылыми және публицистикалық стильдердің жанрға жіктелуі, дыбысталған мәтіннің біркелкі болмауы ресми, публицистикалық, ғылыми стильдердің айырмашылығын көрсетті. Сондықтан да, функционалды стильдерді жіктеу стильішілік жанрлардың көп түрлілігіне байланысты келеді. Стильдік бірізділікті ең алдымен, ақпараттық және талдамалы болып жіктелетін публицистикалық және ғылыми стильдерде сақталмайды.

Интонациялық сипатының жалпылығына байланысты дыбысталған функционалды стиль мәтіндерін төмендегідей топтарға жіктеуге болады:

1) ресми стиль мәтіндері және публицистикалық, ғылыми стильдегі ақпараттық жанрлар;

2) даярлықпен және даярлықсыз келетін публицистикалық және ғылыми стильдегі талдамалы жанрлар;

3) прозалық және поэзиялық, драмалық шығармалар болып бөлінетін көркем әдебиет стилінің мәтіндері;

4) сөйлеу тілі стилінің мәтіндері.

Бірінші топтағыларға кәсіби диктор, тілші, қоғам қайраткерлері, ғалымдар оқыған сөйлеудің жазбаша формасы жатады. Бұл топтағы жетекші рөлді ресми стиль атқарады. Себебі, бұл стильде белгілі стандарт сөздер қолданылып, экспрессия болмайды және бұл қалып оның просодикалық сипатына да тән болып келеді. Бұл стильдегі мәтіннің интонациялық құрылымы сол себептен де қарапайым болып келеді. Бұл мәтіндердегі кідіріске келсек, дикторлық кідіріс пен грамматикалық кідірістер орын алады. Қарқыны жылдам, минутына 90 сөз, ал ғылыми мәтінде 100 сөз қамтылады.

Екінші топқа публицистикалық және ғылыми стильдегі талдамалы жанрлардың мәтіндері жатады. Ол ауызша және жазбаша негізде жасалады; оған баяндама, сөз сөйлеу, дәріс (лекцияны) жатқызуға болады. Даярлықпен және даярлықсыз да келеді. Интонациялық сипаты аса қарапайым. Онда шынайы емес грамматикалық және дикторлық кідірістер орын алады. Қарқын орташа не жылдам болады шамамен минутына 90 сөз қамтылады.

Көркем әдебиет стилі – бұл топтың үшінші түрі. Бұл мәтіндерде тілдік бірліктердің барлығы соның ішінде біз қарастырған кідіріс, қарқын, әуен, үдемелілік тәрізді просодикалық тәсілдердің барлығы кеңінен қолданыс табады. Интонациялық құрылымның күрделі екендігін ерекше атап өтуге болады. Стильдік бояу үстейтін шынайы грамматикалық кідірістер көптеп орын алады. Қарқын орташа және баяу сипатта көрінеді.

Төртінші топқа сөйлеу тілі стилін жатқызамыз. Бұл стиль мәтініндегі просодикалық тәсілдердің көрінісі жоғарыдағы көркем әдебиет стиліне қарама-қарсы келуімен ерекшеленеді. Әрбір мәтіннің интонациясы түрліше. Бұл түрлілікті интонациялық құрылым арқылы түсіндіруге болады. Ол әрбір мәтіннің синтаксистік қатарының түрліше болуымен түсіндіріледі. Ол жай және құрмалас сөйлемдердің құрылысынан көрінеді. Мәтіннің синтаксистік құрылымы сол мәтіннің стилі мен жанрына сай келеді. Кез келген мәтіннің интонациялық құрылымы оның күрделілігін көрсетеді. Осы интонациялық құрылым мәтін интонациясын анықтауға мүмкіндік береді.Түрлі мәтіндегі интонациялық құрылымды салыстыра отырып, дикторлардың, журналистердің, ғалым, әртістердің жеке сөйлеу тұрпаты мен стильдің жалпы тілдік белгілерінің болатындығын байқауға болады. Бұлар бір-бірінен интонациялық құрылым арқылы ерекшеленеді.

Мәтін стилі дамып отырады. Мысал ретінде әлеуметтік желідегі мәтіндерді алып қарайық (1-сурет).

Бұл фейсбук парақшасында жазылған қысқа мəтіндердің бірі.  Əдетте фейсбук парақшасында көлемді мəтіндер жазуға болады.

Фейсбук парақшаларында мəтін ұзақтау болады Фейсбукте көбіне тіл майталмандары отыратындықтан, барлығы дерлік таза, дұрыс, сауатты түрде жазуға тырысады.

Фейсбукте символ саны инстаграм секілді шектелмеген. Сол себепті автор өз ойын еркін жеткізе алады.

Келесі суретте елге елеулі журналистің жазбасы. Бірақ инстаграмда көсіліп, шешіліп айтуға мүмкіндік жоқ. Символ шектеулі.

Кез келген стильдің интонациялық құрылымын салыстыра отырып, төмендегідей тұжырымдар жасауға болады. Мәтіннің жалпы интонациясы қарапайым болса, оның интонациялық құрылымы да қарапайым болады, және керісінше интонация күрделі болса, оның интонациялық құрылымы да, күрделі болады. Ең қарапайым интонациялық құрылым ресми-іс қағаздар стиліне тән, ал ең күрделі интонациялық құрылым көркем әдебиет стиліне тән. Интонациялық құрылымның көмегімен негізгі функционалды стильдің интонациялық ерешеліктерін анықтауға болады.

Функционалды стильдерді дыбысталу жағынан, жазбаша мәтінге қарағанда функционалды стиль мәтіндерінің өзара ерекшеліктерін байқауға болады. В.А. Артемовтың айтуынша, оған: «Сөйлеудің стильдік ерекшеліктеріне қандай да бір интонацияның акустикалық белгілері әсер етеді». Владимир Яхонтовтың: «Дикторды материалды сауатты жеткізу алаңдату керек, әсерсіз интонация бір сарынды салғырт үн қабылдауды қиындатады. Дыбысталған мәтіннің қабылдануы оның интонациясына байланысты»,-дейді.

Бір адамның өзіндік сөйлеу ерекшелігіне қарамай әртіс, диктор, коментатор, сұхбаттасушы рөліндегі дыбысталған мәтіні өзіндік интонациялық құрылыммен ерекшеленеді. Ақпарат беруші ресми-іс қағаздар стилінің интонациялық құрылымы оның жанрының интонациясымен араласады. Бұл мәтіндердің интонациясы бір қалыпты, сөйлемдері бір типті болып аяқталады. Ғылыми стильдегі интонациялық құрылым да бұл стильдегі сипатқа ұқсас келеді.

Публицистикалық стиль мәтіндерінің интонациялық құрылымда бұл стильдің көп жанрлылығына қарамастан, интонацияның жалпылануы жалғасады. Сөйлеу тілі стилі мәтінінің интонациялық құрылымы күрделі деп айта алмаймыз, қарапайым келеді. Ал ең күрделі интонациялық құрылым көркем әдебиет стиліне тән. Оның интонациялық құрылымы күрделі келеді. Бұл стильдің мәтіндерінің көп түрлі болғандығы сонша, оларды салыстыру тек жанр, мәтін типі, эмоционалды көңіл – күй басқа да көптеген белгілері бойынша іске аспақ. Бұл мәтіндердің интонациялық құрылымын ерекшелейтін басты белгісі – күрделілігі.

Функционалды стиль мәтіндерінің интонациялық құрылымын анықтағанда біз интонацияның басты компоненттері, яғни просодикалық тәсілдердің рөліне баса назар аудардық. Әр стильдің табиғатына қатысты мұндай просодикалық тәсілдердің қолданылу сипаты келесі тараушаларда жеке-жеке қарастырылғанда жалғасын табады. Функционалды стиль мәтіндеріндегі просодикалық тәсілдерді анықтауда біз аудиторлық талдаудың көмегіне сүйенеміз.

Тіл және сөйлеу ғылымдарының даму тарихына жүгінсек, осы салалардағы зерттеу жұмыстары жетістіктерінің деңгейі мен нәтижесі тікелей оларда қолданылған әдіс – тәсілдерге байланысты. Ең алғашқы фонетикалық эксперимент жүргізгендер Рессейдегі В.А. Богороцкий мен Франциядағы П. Руссо. Олар өздерінің зерттеулерін он тоғызыншы ғасырдың сексенінші жылдарында пайда болған пневматикалық аспаптар негізінде жасаған. 

1.4 Ақпараттық кеңістіктегі мәтіннің сығымдалуы 

Прагматикалық бағытта – қосымша сөйлеу жанры негізгі сөйлеу жанрының құрылымдық элементі болып саналатын мәтіндер типі ретінде сипатталады. Сөйлеу жанры  ұғымын  сөйлеу әрекеттерімен емес, мәтіндермен байланыстырған жөн және сөйлеу жанры қажетті әрі прагматикалық мәнде көрінетін үш аспектіні белгілейді:

– когнитивтік –құрылымдық аспект (жанрлық қағидаттары сол социумға тән сөйлеу әрекеттерінің жасалу тәсілдері мен өтуінің әдеттегі тәртібін тіркейтін сценарийлер, коммуникативтік жағдайлар модельдері);

– әлеуметтік-психологиялық аспект сөйлеу жанрының таңдалуы белгілі бір шамада субъектіні сипаттайды және тұлғалық қасиеттің көрсеткіші ретінде «автор бейнесін» жасауға ықпал етеді;

– әлеуметтік-мәдени аспект, мұнда сөйлеу жанры – сөйлеу әдібінің мәні,  әр социумның маңызды конститутивтік белгісі,  осы белгілер  арқылы «менікі», «бөгде», «біздікі» анықталады.

Сонымен, сөйлеужанрлары ұғымында түрлі мәтін жанрларын  зерделеуге болады:

– функционалдық стиліне қатысты (іскерлік жанрлар: хаттама, өтініш, іскерлік хат, т.б.; публицистикалық: хроника, мақала, сұхбат, портреттік очерк, т.б.); көркемдік: әңгіме, ертегі, мысал, т.б. ғылыми:  пікір, рецензия, аңдатпа; ауызекі тілде: жеке хат, альбомдағы жазу, күнделік жазбалары);

– сөйлеудің функционалды-мағыналық типіне қарай (суреттеу, әңгімелеу, пайымдау);

– адресанттың, адресаттың прагматикалық ұстанымына байланысты  (қолпаштау, тост, әңгіме, пікірталас жанрлары және т.б.);

– қарым-қатынас саласына қарай (әлеуметтік-саяси, әскери, академиялық, сот, діни, т.б.).

Әдеттен тыс мәтіндер де болады, мысалы, фотографиясы немесе суреті бар мәтіндер, фотозарисовка, фотографияның астына қол қою, мәтінді көркемдеуші, фотографиялар.

Сөйлеу жанрларымен салыстыра отырып, біз тіл білімінде қолданыста жүрген түп нұсқалы (первичные) мәтіндер және оларға комментарий ретінде көрінісі бар екінші қатардағы (вторичные) мәтіндер классификациясын ұсынамыз. Түп нұсқалы мәтіндерге: авторлық өмірбаян, хат, БАҚ-тардағы мақалалар, әңгіме, күнделік жазбалары, жарнамалар, ал екінші қатардағы мәтіндерге: пікір, аннотация, рецензия, мазмұндама, конспект, инсценировка, түйін сөздер жатады. Мәтін лингвистикасы үшін ең маңызды топтастыру – ол көркем және көркем емес мәтіндер. 

1.5. Этнолингвистика және тілдік саясат 

Этнолингвистика – тілдегі  ұлттық ерекшелікті бейнелейтін концептілік бірліктердің мазмұны  мен мәнін  ұлттың  тарихынан,  халықтың   рухани  мәдениетінен, халықтың  менталитетінен,  халықтың  шығармашылығынан іздеу  арқылы анықтайтын  сала.

Ұялы байланыс ұлттар арасындағы айырмашылықты біртіндеп азайтып, экономикалық, тұрмыс-салттағы бірөңкейлікке алып келеді деп ойлаймын.

Ұлттық тағамдары мен ұлттық киімін, ұлттық экономикасын жоғалта бастаған әлемдегі халықтардың этнолингвистикалық ерекшеліктері де нивельденіп келеді.

Кейбір пікірлер, әрине, әр адамның танымдық даму процесінде табиғи және сөзсіз пайда болатын мағынасында туа біткен (мысалы, адамның бет-әлпетінің өзіндік ерекшеліктерін білу). Басқа кадрлар тәжірибеден немесе жаттығулардан алынады (мысалы, артефактілер мен әлеуметтік жағдайларды білу), экстремалды жағдай – бұл тірек олармен байланысқан тілдік тіркестерге тәуелді болатын кадрлар (мысалы: дюйм, дюйм, т.б.), бірлік, күнтізбе, мысалы, апта және ай атаулары).

Түсіну процесін зерттеу тұрғысынан мұндай білім құрылымдарының (фреймдердің) маңыздылығы туралы мәлімдемелер қарсылық білдіруі екіталай. Алайда, мұндай білім лингвистикалық сипатталған деп болжау шынымен даулы. Фреймдердің семантикасында тілдік өрнектің семантикасына қосылатын үлесті жеке лексемалар мен грамматикалық құрылымдар арқылы сипаттау кезінде, сондай-ақ оның компоненттерінің семантикалық көріністерінен мәтіннің интерпретациясын құру процесін түсіндірген кезде осындай білім туралы түсінік беру қажет деп есептеледі. Тіл біліміне қойылатын талапты қарастыру мүмкін емес, өйткені ол осы типтегі барлық білімді өз зерттеу саласына енгізеді; алайда, тіл білімі мұндай білімнің қалай пайда болатындығын, оның мағыналық категорияларды қалыптастыруда қалай әрекет ететінін, оның тілді түсіну процесінде қалай әрекет ететінін және т.б. елестетуі керек. Осыған байланысты жақтау семантикасының мағынамен байланысы дәстүрлі тәсілге қарағанда әлдеқайда энциклопедиялық деп айтуға болады. . Атап айтқанда, семантика мен мәтінді түсінудің (идеализацияланған) тұжырымдамаларының арасындағы априорлық айырмашылықты орнатуға ұмтылмайды; керісінше, тілдің бірліктері мен категориялары ең алдымен қарым-қатынас пен түсіну мақсатына қызмет ететін құрал ретінде пайда болғанынан шығады.

2Ұялы байланыста телеграм чат-ботын модельдеу

2.1 Телеграмдағы диалог модельдері 

Бұл бөлімде Telegram арқылы өзіміз құрастырған чат-бот қадамдары туралықысқаша үзінді келтіреміз. Өйткені сәлемдесу немесе ұлттық тағамдар жөнінде қойылатын сұрақтар мен оларға берілетін жауаптар нұсқасы мен  олардың диалогта орналасу реттілігі миллионнан асып кетуі мүмкін [15, 16, 17, 18, 19]. Біз ұлттық тағамдар тақырыбында кеңінен танымал сұрақтарды іріктедік.

Чат-ботпен сөйлесу коммуникативтік қадамыамандасудан басталады. Сәлемдесудің қысқаша және толық нұсқалары бар. Егер пайдаланушы чат-ботқа бірінші болып сөз айтса, ол алдымен сәлемдеседі (сурет 3,  4, 5).

Қазіргі заманда мессенджерлердің белсенді пайдаланушылары саны үзіліссіз өсіп келеді. Болашақта «сөйлесу коммерциясы», «тілдесу коммерциясы»  сияқты ұғымдар пайда болады. 2019 жылы 2,52 миллиард мобильді телефон қолданушылары бір-бірімен тілдесу мессенджерлерін пайдаланса, статистикасы мәліметінше 2022 жылға қарай бұл сан үш миллиардқа өспек. 2019 жылғы маусым айында WhatsApp ең танымал мобильді мессенджерге айналды.

2.2 Тілдік норманы мобильдік қосымшаларда қолдау

Тілдік норма дегеніміз – тілдегі бірізділік, тіл материалдарын нормалау деген сөз, белгілі бір тәртіп, заңдылыққа бағындыру. Тілдік норма тілдің ішкі заңды жүйелері негізінде дамып қалыптасады, олар сұрыпталған, ұтымды орайында, жалпыға бірдей ортақ түрінде жұмсалады. Ол тәртіпті орнататын да, оның иінін қандыратын да әдеби тіл. Тілдің дыбыс жүйесі, сөз байлығы, сөз мағыналары, тілдің грамматикалық құрылысы – бәрі қалыптасқан заңды ерекшеліктерге негізделеді. Тілдік норма әдеби тілдің нормасы арқылы реттеліп отырады. Әдеби тіл нормасы өзгермейтін, сірескен қатаң қағидаларға құрылған жүйеге ғана емес, динамикалық қасиетке ие дағдыға да сүйенеді. Әдеби тілге сіңіскен, әдеби тілде орныққан тіл байлықтары «тілдік норма» дегенге жатады. Тілдік нормалану процесі үздіксіз жүріп отырады.

Ғалым М. Балақаев қазақ әдеби тілінің нормалануының үш түрін көрсетеді:

а) тілдің ілгері даму процесінде оның ішкі заңдарына негізделген жүйелілік пайда болады. Оларды қазақ тілінің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық қағидаларынан анық көруге болады.

ә) сондай тілдік дәстүрлерді әдеби тіл бекемдей түсті де, сөйлеу тілінде бар шашыраңқылықты, алауыздықты жою, тілдік нормаларды орнату процесі жүріп жатты.

б) әдеби тілде нормалауға бағытталған көптеген жұмыстар жүргізілді: графика, орфография, пунктуация, терминология мәселелері шешілді.; түрлі сөздіктер жасалды, практикалық және ғылыми грамматикалық жазылды.

Мобильдік қосымша жасау кезінде бірнеше концептілерді қолдандық. Концептілер когнитивтік лингвистикада қарастырылатын негізгі ұғымдардың бірі. Біздің зерттеуімізде концептілер диалогты туындату барысында қолданылатын сөздердің іріктеу үшін қажет.

«Ұлт», «қазақ», «тағам», «мал шаруашылығы», «ана», «әже», «ел», «жұрт», «ел» негізгі концептілеріне қосымша өзім таңдаған тақырып аясына «ет тағамдары», «сүт тағамдары», «дән тағамдары», «отбасы», «тамақтандыру желілері», «электронды қызмет көрсету», «робот», «демалыс орындары», «қала», «көрме», «ресторан», «кафе», «базар», «дүкен», «дүңгіршек», «жастар», «қария»концептілерін қосу қажет деп есептейміз.Ал «тағамдар мекені» концептісі 14-суреттегі коннотаттарды қамтиды.

Қорытынды 

Адамзат тарихы ақпараттық технологиялардың дамуына байланысты жаңа кезеңге қадам басуда. Осы уақытқа дейін адамзат білімі мен тарихы кітап бетінде жазба түрінде сақталса, енді көбінесе ақпараттық тасымалдағыштар көмегімен сақталып, таратылуда. Қазақ тілі тағы да бір жаһандық қауіпке кездесуі мүмкін – ол ақпараттық әлемде қазақ тілінің қолданылу мүмкіндігінің тарылуы. Осы мүмкіндікті арттырудың қазіргі таңдағы өзекті мәселесінің бірі – қазақ тілінде сөйлей алатын робот-андроид немесе жазбаша қазақ тілінде сұраққа жауап бере алатын чат-бот бағдарламаларын жасау және кеңінен тарату.

Осы аталған мәселені шешуге қазақ тілі жанашырлары мен компьютерлік бағдарлама жасаушылары  бірігіп, қазақша сөйлейтін робот жасау арқылы өз үлесін қоса алады. Біз осы зерттеу  жұмысымызда қазақ халқының ұлттық тағамдары бойынша чат-боттың бастапқы қарапайым үлгісін жасадық және чат-ботқа арналған фреймдер семантикасы мәселесін қарастырдым.

Зерттеуде келесі мақсат пен міндеттер шешімін тапты:

• Тіл білімінің жаңа бағыттарына ұялы мобильдік байланысының әсерін қарастырылды;
• Қазақ лингвистикасы парадигманың жаңа даму кезеңіндеекендігін ұялы мобильдік байланыстың тіл нормасына әсері тұрғысынан бағаланды;
• Тілдесімнің телеграмдағы диалог модельдері мен олардың фреймдері семантикасына негіз болатын концептілері анықталды.

Сонымен, қазір қазақ тілінде тілдесім фреймдерін құру енді ғана қолға алына бастады. Менің зерттеуім қазақ тіліндегі корпустық лингвистика мен жасанды интеллект білімінің дамуына қосылған үлес болады деп санаймын.

Ұлттық тағамдар бойынша жасанды интеллектіге арналған сұрақ-жауап жүйелерін қарастыруда зерттеуде ұсынылған концептілер фреймдер семантикасын құраған жағдайда тілдесім бағыттылық және мазмұндылық сипатында болады.

Эксперимент әдісіретінде тілдік материалдарды жинақтау, диалогтарды құрастыру, концептілерді талдау қолданылды.

Зерттеу жұмысының басты ғылыми жаңалығы ретінде қазақ тілінде ұлттық тағамдар туралы сұраққа жауап бере алатын чат-бот немесе робот жасауға қажетті тілдік сұрақ-жауап моделін ұсыну. Тақырып бойынша тілдік материалдарды жинақтау, диалогтарды құрастыру, концептілерді талдауды іске асырылды.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Баранов В.В. Введение в прикладную лингвистику. – М.:Эдиториал УРРС, 2001. – 360 с.
2. Ақбердиева Б.   Когнитивтік лингвистика (тілдік жүйедегі мифтік – танымдық        құрылымдар) :оқу құрал Алматы:Ары. Алматы:Арыс,2009.-127б.
3. Елемесова Ш. Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттары.
4. Жаманбаева Қ. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. Алматы., 1998 Дисс.фил.ғыл.кан. Алматы, 2003
5. Жұбанов А.Қ..Компьютерлік лингвистикаға кіріспе: Оқу құралы. – 2 бас. Алматы: «КИЕ» лингво елтану иновациялық орталығы, 2013. –  204 бет.
6. Кобозева И.М. Лингвистическая семантика. – М.: Эдиториал УРСС, 2000. — 352 с.
7. apple.com › siri. Көру уақыты 01.09.2019
8. google.kz. Көру уақыты 01.09.2019
9. https://ru.akinator.com.Көру уақыты 01.09.2019
10. kkwikipedia.com. Көру уақыты 01.09.2019
11. vk.com. Көру уақыты 01.09.2019
12. https://yandex.ru › alice.Көру уақыты 01.09.2019
13. Кронгауз М.А. Семантика. М., 2001.
14. Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері. Тілтаным., 2004.№1
15. Нұрдаулетова Б.И. Когнитивтік лингвистика. – Алматы., 2011
16. Селиверстова О.Н., Сулейманова О.А. Эксперимент в семантике // Известия АН СССР. Серия языка и литературы. М., 1988. Т. 47. №5.
17. Степанов Ю.С. Принципы и методы современной лингвистики. М., 2001.
18. Тестелец Я.Г. Введение в общий синтаксис. -М., РГГУ, 2001. -805 с.
19. Фундаментальные направления современной американской лингвистики. М., 1997.

• https://www.statista.com/statistics/483255/number-of-mobile-messaging-users-worldwide/

21. Жалпы білім берудегі қазақ тілінің жиілік сөздігі. https://tbi.kz/%D0%B6%D0%B8%D1%96%D0%BB%D1%96%D0%BA-%D1%81%D3%A9%D0%B7%D0%B4%D1%96%D0%BA Көру уақыты 01.09.2019
22. А.Қ. Жұбанов, А.Ә. Жаңабекова Корпустық лингвистика Алматы 2017 жыл
23. Б.И. Нұрдәулетова Когнитивтік лингвистика Алматы 2011 жыл

Зерттеу күнделігі