Химиялық реакциялардың кинетикалық жіктелуі.Ферментті катализ.Ферменттердің әсер ету ерекшеліктері, СӨЖ

 СӨЖ
Тақырыбы:Химиялық реакциялардың кинетикалық жіктелуі.Ферментті катализ.Ферменттердің әсер ету ерекшеліктері.

Жоспар

• Кіріспе
• Негізгі бөлім

1. Химиялық реакциялардың кинетикалық жіктелуі.
2. Катализ.
3. Ферментті катализ
4. 4. Ферменттердің әсер ету механизмдері.

• Қорытынды
• Пайдаланылган әдебиеттер. 

1)Химиялық реакциялардың кинетикалық жіктелуі.

• Химиялық кинетика–химиялық реакцияның жылдамдығын және oғaнәртурлi факторлардың әcepiн, реакцияның журу механизмiн зерттейдi.
• Химиялық реакцияның жылдамдығы дегенiмiз белгiлi бiр уақытта әрекеттесетiн заттар мелшерiнiң згеруiн айтады. Мыс: белгiлi бiр уақыт аралығында болғанда, әрекеттесушi заттардың концентрациясы да өзгередi, яғни кемидi: Сонда химиялық реакцияның орташа жьшдамдығы          уақыт аралығында                                тең болады.
• Теңдеудiң сол жағындағы (-) белгi, химияльық реакция барысында әрекеттесушi заттардың концентрациясының кемитiндiгiн,cоғaн орай реакция жылдамдығының баяулайтындығын керсетедi.
• Әрекеттесушi заттардьң концентрациясын, әдeттe ерiтiндiнiң белгiлi бiр келемiнде epiген заттың моль санымен керсетедi (моль/л), ал уақытты сек. не мин. керсетедi. Химиялық реакция жылдамдығынмреакцияға қатысушы заттардыц бiрiнiң концентрациясының азаюы аркылыда керсетуге болады
• Реакцияның орташа жышдамдығын әрекеттесушi заттың концентрациясының шексiз езгеруiнiн ең шексiз кiшкене yaқыт аралығына қатынасы өлшемiмен керсетедi:
• Химиялық реакция жылдамдығын реакцияға қатысқан заттардың табиғатына, (ерiткiштiң табиғатына) реагенттердiң концентрациясына, температураға және катализатордың қатысу қатыспауына тiкелей тәуелдi болады. Реакцияға қатысатын заттардың агрегаттық куйiне байланысты химиялық реакция гомогендiк және гетерогендiк болып екі топқа бөлiнедi. Әрекеттесетiн және түзiлетiн заттар бiрдей агрегаттьқ күйде болатын химиялық реакцияны гомогендiк деп, ал қатысатын не түзiлетiн заттардың агрегаттық куйi әр түрлi болатын реакцияны гетерогендiк деп атайды.

Химиялық реакциялардың кинетикалық жіктелуі.

• Гомогендiк реакция, гетерогендiк реакцияға қарағанда жылдамырақ журедi. Гетерогендiк реакцияныц жылдамдығы әрекеттесушi заттардыңжанасу беткейiнiң көлемiне, дисперсиялық дәрежесiне тiкелей байланысты. Егер әрекеттесушi заттар газ куйiнде болса, химиялық реакцияның жылдамдығы қысымға тiкелей байланысты болады, себебi қысымның езгеруiне байланысты әрекеттесушi заттардыц концентрациясы да езгередi. Әрекеттесушi заттардың концентрациясы химиялық реакция жылдамдығына қалай әcep етедi?
• Химиялық реакция журу ушiн әрекеттесушi заттардың молекулаларыбiрiмен-бiрi соқтығысулары қажет. Бiрақ әрбiр соқтығысқан сайын бөлшектер әрекеттece бермейдi.

Химиялық реакциялардың кинетикалық жіктелуі.

• Белгiлi бiр келемде белшектердiң, молекулаларының саны неғұрлым көп болса, соғұрлым әpeкeттecy нәтижелi болады. Коновалов және 1864 жылы норвег ғалымдары К. Гулъберг пен П. Baaгeннің; ашқанан әрекеттесушi массалар заңы бойынша «Тұрақты температурадағы химиялык реакцияның жылдам­дығы,стехиометриялық коэффиценттерi дәреже керсеткiш турiнде әрекеттесушi заттардың концентрацияларының кебейтiндiсiне тура пропорционалдық тәуелдiлiкте болады». Мыс: мына схема бойынша журетiн яғни А-В типтi мономолекулалық реакциялардың жълдамдығы төмендегiдей кинетикалық тендеумен керсетiледi:V=K [А]=К.[А] немесе V=кСл=КСл[А] не СА – А затының сол кезендегi концентрациясы; К – жылдамдықконстантасы, егер А затының концентрациясы [А] = lмолъ·л болса, V = К болады. К-А затының табиғатына, температураға, катализатордың қатысуына тәуелдi болады да, концентрациясына тәуелсiз болады. Жылдамдық константасы неғұрлым көп болса, реакция жътлдамдығы соғұрлым тезiрек болады.

2)Катализ

• Химиялық езгерiстердiң маңызды реттегiшi катализаторлар болып табылады. Катализаторлар реакция компоненттерiмен аралық химиялық әрекеттесуге бiрнеше рет катысып, құрамын сол күйiнде сақтап қалуы нәтижесінде химиялық реакция жылдамдығын езгертетін заттар.
• Катализатор кызметi берiлген реакцияның активтендiру энергиясынтемендетiп, оның жаңа тиiмдi жолмен жүруiн қамтамасыз етедi.
• Егер А + В → АВ реакциясы Еа активтендiру энергиясын иемденсе (сурет 1), онда катализатор (к) аралық өнім А + К → AК түзуi арқылы Еа шамасын темендетедi. Онда АК комплекс В компонентпен әрекеттеседi. Бұл реакция Еа салыстырғанда активтендiру энергиясы төмен жағдайда журедi. Сонымен, әрекеттесудiң қосындысы нәтижесiнде АВ өнімі түзiлдi, ал катализатор реакциядан езгерiссiз қалады.

Катализ eкiгe бөлiнедi
1) оң (реакция жылдамдығы артады)
және
2)теріс(реакция аз жылдамдықпен өтедi).

• Соңғы катализдiң тypін ингибирлеу деп атайды. Ингибиторлер практикада консерванттар,антиоксиданттар және т.б. ретiнде қолданылады. Ингбирлеу оң катализ сияқты биопроцестердiң жылдамдықтарын реттеу ушiн қажет.
• Егер реакция нәтижесiнде түзiлген өнім жылдамдыққа әcep етсе, оны автокатализ деп атайды. Автокатализ мысалына КМn04 тотығyын келтiредi, оның жылдамдығының артуы реакциялық ортада жүрген катионының әсерінен жүзеге асады.

Катализ бөлінеді:
1)Гомогенді
2)Гетерогенді

• Гомогендi катализде катализатормен реакцияға қатысатын заттар бiртектi жүйе түзедi (әдeттe сұйық немесе газды). Мысалы, СО-ның СО2 дейiн тотыry су буының әcepiнен жүредi.
• Гетерогендi катализде катализатор реакцияға түceтiн заттардан бөлек фаза кұрайды да, каталитикалық процесс жүйенiң бөлiну шекарасында өтедi. Гетерогендi катализаторлар ретiнде металдар және олардың оксидтерi және т.б. пайдаланылады. Гетерогендi катализдiц теориясы ете күрделi .
• Катализде микрогетерогендi катализ ерекше орын алады, онда катализатор коллоидты немесе жоғары молекулалық күйде болады. Мысалы ретiнде биокатализатор-ферменттердiң әcepiнeн жүретiн барлық биопроцестердi келтiруге болады .

3)Ферментті катализ

• Ферменттер ағзада журетiн химиялық реакциялардың катализаторлары болып табылады. қазiргi кезде 10000 жуық биохимиялық реакция белгiлi, олардың әрқайсысы ферменттердiң қатысуында жузеге асырылады.
• Ферменттердiң ерекше қасиетi – жоғарғы тиiмдiлiriнде. Мысалы, сутектiң aсқын тотығyының ыдырауы катализаторсыз активтендiру энергиясы 75 кДж/моль, гетерогендi катализде платинаның әcepiненактивтендiру энергиясы 48 кДж/мольге дейiн төмендейдi,ал фермент-каталазаның қатысуында активтендiру энергиясының шамасы небарi 23 кДж/мольге ие болады. Мұндай активтендiру энергиясының езгерiсi реакция жылдамдығын 20 000 және 3-1011 есе арттыруға әкелiп соқтыpaды.
• Aқсыл заттардың НСl әcepiнeн гидролизге ұшыpayы ушiн активтендiру энергиясы 80 кДж/моль болу кажет, ал ақазан сөлiнде кездесетiн фермент­ трипсиннiң қатысуында оның шамасы 50 кДж/моль болады, сөйтiп асқазанның ақсыл затты, тағамды сіңіруі іске асырылады.

Ферментті катализ

• Бiр моль фермент 1000-100000 моль затты бiр секунд iшiнде тасымалдап ферментi жоқ реакцияның жылдамдығын 1010_101 есе арттырады. Ферменттiң мыдадай әcep кepceтyi, бiрiншiден-ферменттiң концентрациясына тәуелдi, яғни ферменттiң концентрациясы apтқaн сайын оның субстратты өзiне сорбциясы өсiп реакция жыдамдығын мың есе арттырады.
• Екiншiден-ферменттер кеңiстiктiк бағдарлану құбылысын танытады, ол реакция жылдамдығын шамамен мың есе арттырады. Осы құбылыс негiзiнде фермент пен субстрат кеңiстiкте оңтайлы туйiседi.
• Үшiншiден-ферменттер полифункциялық эффектке ие,ол олардың шешiмдi мацызын көрсетедi. Бұл эффектiң негiзiнде субстраттың молекуласына бiр уақытта бiрнеше шабуылдайтын ферменттер тобының әсерінде жатыр.

• Ферменттердiң активаторлары ретiнде металл иондары немесе органикалық молекулалар болып табылады, оларға нуклеотидтер немесе витаминдер (дәpyмeндep) жатады. Оларды коферменттер деп атайды.Ферменттi катализдiң неriзгi сипаты, фермент қатысуында журетiн реакция жылдамдығының белгiлi шамaға жетiп тұрақты (Vmах) болып қалуында.
• Ферменттi реакция жыдамдығының субстраттының концентрациясына Cs тәуелдiлiгi суретте керсетiлген.

• Ферменттi реакция жылдамдығының субстрат концентрациясына тәуелдiлiгi 1913 жылы Михаэлис пен Ментен осы тәуелдiлiктiң теориясын ұсынaды. Ферменттi процестiң схемасын былай ұсынуға болады:

Субстраттық әсерлесу ерекшеліктері. Субстраттық (талғамдылық) әсерлесу ерекшелігі — бұл фермент молекуласының бір субстратқа немесе химиялық байланыстары мен топтары ұқсас бірнеше субстраттар топтарына әсері етуі қабілеті. Ферменттердің субстраттық әсерлесу ерекшелігі (талғамдылығы) оның активті орталығының субстратпен комплементарлы болып келуіне тәуелді болады. Субстраттық талғамдылықты шартты түрде үш түрге бөледі:

• :
• 1. Абсолюттік субстраттық әсерлесу ерекшелігі (талғамдылық) -бұл ферметтің тек белгілі бір ғана субстратқа әсер ету қабілеті. Мысалы, уреаза ферменті тек мочевинаның гидролиттік ыдырау реакциясын катализдейді, ал ұқсас құрылыстағы метилмочевинаға әсер етпейді:
• Глюкокиназа ферменті гликолиттік ыдырау реакциясында тек глю­козаға әсер етеді.

• Субстраттық әсерлесу ерекшеліктері. Субстраттық (талғамдылық) әсерлесу ерекшелігі — бұл фермент молекуласының бір субстратқа немесе химиялық байланыстары мен топтары ұқсас бірнеше субстраттар топтарына әсері етуі қабілеті. Ферменттердің субстраттық әсерлесу ерекшелігі (талғамдылығы) оның активті орталығының субстратпен комплементарлы болып келуіне тәуелді болады. Субстраттық талғамдылықты шартты түрде үш түрге бөледі:
• 1. Абсолюттік субстраттық әсерлесу ерекшелігі (талғамдылық) -бұл ферметтің тек белгілі бір ғана субстратқа әсер ету қабілеті. Мысалы, уреаза ферменті тек мочевинаның гидролиттік ыдырау реакциясын катализдейді, ал ұқсас құрылыстағы метилмочевинаға әсер етпейді:
• Глюкокиназа ферменті гликолиттік ыдырау реакциясында тек глю­козаға әсер етеді.

2. Субстраттық стереохимиялық әсерлесу ерекшелігі (талғамдылық) — бұл фер­мент­тің тек бір ғана оптикалық (D немесе L), немесе, геометриялық (цис-, немесе тране-) изомерге әсер ету қабілеті. Мысалы, протеолиттік ферменттердің тек L-аминқышқылдардан түзілген пептидтерге әсер етуі немесе L-аминооксидаза мен D-аминооксидазаның әсер етуі, лактат­дегидро­геназаның тек L-сүт қышқылына әсер етіп, D-сүт қыш­қылына әсер етпеуі жатқызылады.

• Ферменттік әсерлесу ерекшелігі. Фер­мент­тер­дің әсеріндегі талғамдылығы — бұл бір субстратқа әртүрлі фер­мент­тер­дің әсер етіп әртүрлі тек өзіне ғана тән реакцияларды катализдеуге қабілеттілігі.
• E1, E2, E3 — ферменттерP1, P2, P3 — өнімдерS — субстрат
• Ферменттер (Е1, Е2, Е3) тек өздеріне ғана тән әсерлесу талғамдылығына қабі­летті және олар бір ғана субстратқа (S) әсер етеді. Бірақ әрбір фермент тек бір ғана типтегі реакцияны жүртізеді. Бұл талғамдылықтың ерекшелігі фермент молекуласының каталиттік орталығындағы реакцияласушы топтардың қасиетіне (жай ферменттерде) және кофакторлардың химиялық қасиеттеріне (күрделі ферменттер) тығыз байланыстылығында.

5)Пайдаланылган әдебиеттер.

• 1)Ә.К.Патсаев,С.А.Шитыбаев, Қ.Н.Дәуренбеков,
• «Бейорганакалық және физколлойдтық химия» Шымкент 2004ж.
• 2)Ә.К.Патсаев,С.А.Шитыбаев, «Бейорганакалық және физколлойдтық химияның тәжірибелік зертханалық сабақтарына қолданба» Шымкент 2004ж.
• Ферменттердің әсер ету механизмдері.