Экология ғылымы бойыншы СӨЖ, сабақ жоспарлары

Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы  №1

Сабақтың тақырыбы:  Экология ғылымының қысқаша даму тарихы.

Мақсаты:  экология ғылымы және «тұрақты дамудың» негізгі түсініктерінің маңызын анықтау, ғылымның қалыптасу тарихының дамуына үлес қосқан ғалымдармен танысу. 

1 тапсырма: Төмендегі сұрақтарға жауап беріп, талдаңыздар:

1. Экология терминінің анықтамасы.
2. Кім және қай жылы экология терминін ғылымға енгізді?
3. Экологияның басты бөлімдері:
4. Аутэкология нені зерттейді?
5. Демэкология нені зерттейді?
6. Синэкология нені зерттейді?
7. Экология ғылымының қалыптасуының үш кезеңі:
8. Тұрақты даму түсінігінің анықтамасы:
9. Экология ғылымының міндеттері:

10.Экологияның зерттеу әдістері: 

2 тапсырма: Экология ғылымының қалыптасу тарихының күнтізбесін жасап, талдаңыздар:

Әдебиеттер:

1. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003
2. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.
3. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, «Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.
4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.

Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995

Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы  №2

Сабақтың тақырыбы: Тірі ағзалар мекендейтін басты тіршілік ету орталары. 

Мақсаты: Тірі ағзалар мекендейтін басты тіршілік ету орталарымен және олардың ұйымдасу деңгейлерімен танысу.

Бақылау сұрақтары:

1. Ағзалардың ұйымдасу деңгейлері.
2. Тіршілік ету орталары деген не және қандай орталарда тірі ағзалар мекендейді?
3. Тірі ағзалар қоршаған ортаға бағынышты және оларға қоршаған ортаның әсерін қалай түсіндіресіз?
4. Ағзалардың тірі қалуы деген не?
5. Анабиоз күйі деген не, оның экологиялық маңызы.
6. Абиогенез теориясы мен биогенез теориясының айырмашылығы.
7. Су ортасын мекендеушілер қалай аталады?
8. Гидробионттардың экологиялық топтары.
9. Суда тіршілік ететін өсімдіктердің түрлері.
10. Гидатофиттер.
11. Гидрофиттер.
12. Гигрофиттер.
13. Жарық жағдайына байланысты өсімдіктердің экологиялық топтары.
14. Температуралық режимге байланысты жануарлардың топтары.
15. Фотопериодизм деген не?

Әдебиеттер:

1. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003
2. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.
3. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, «Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.
4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.

5.Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы  №3

Сабақтың тақырыбы: Экологиялық факторлардың түрлері.

Мақсаты: экологиялық факторлардың түрлері, абиотикалық факторлардың ерекшеліктерімен танысу.

Бақылау сұрақтары:

1. Экологиялық факторлардың анықтамасы.
2. Экологиялық факторлардың түрлері.
3. Абиотикалық факторлар деген не?
4. Либихтың минимум заңы.
5. Шелфордтың толеранттылық заңы.
6. Экологиялық валенттілік.
7. Оптимум зонасы..
8. Пессимум зонасы..
9. Эврибионтты ағзалар

10.Стенобионтты ағзалар

Әдебиеттер:

1. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003
2. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.
3. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, «Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.
4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.

5.Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы  №4

Сабақтың тақырыбы:        Популяция экологиясы – демэкология.

Мақсаты: Популяцияның қасиеттері мен сандық және динамикалық сипаттамаларын, негізгі нышандарымен танысу.

Бақылау сұрақтары:

1. Популяция түсінігі.
2. Түр-экологиялық бірлік.
3. Ареал түрлері: тегіс, дизъюнктивті
4. Космополиттер, убиквистер, эндемиктер.
5. Популяцияның классификациясы. (элементарлы, экологиялық, географиялық, перманентті, темпоральды, панмиктикалық, клональды, клональды-панмиктикалық)
6. Түрдің критерийлері.
7. Популяцияның тығыздығы деген не?
8. Іріктеп алу.
9. Бірқалыпты таралу.

• Кездойсоқ таралу.
• Популяцияның өсімі.
• Популяцияның жастық және жыныстық құрылымы.
• Экспоненциалдық қисық пен логистикалық қисық нені білдіреді?
• Ортаның қарсылығы.

Әдебиеттер:

1. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003
2. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.
3. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, «Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.
4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.

5.Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

   Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы  № 5 

Сабақтың тақырыбы:  Бірлестіктер экологиясы – синэкология.

Мақсаты: Экожүйе компоненттері және олардың сипаттамаларымен,биотикалық факторлардың ағзалар үшін маңызымен  танысу.

                      Бақылау сұрақтары:

1. Биотикалық факторлар деген не?
2. Гомотипті реакциялар мен гетеротипті реакциялардың айырмашылығы.
3. Биотикалық факторлардың экологиялық топтары.
4. Топтық немесе массалық эффектісі.
5. Олли принципі
6. Биотикалық қарым-қатынас типтері
7. Гаузе принципі қалай тұжырымдалады?
8. Экологиялық қуыс түсінігі. Экологиялық қуыстың бөліну құбылысы.
9. Экологиялық диверсификация, диверсификацияның бөліну құбылысы

• Биоценоздардың төзімділігі.
• Аллелопатия, антибиоз, микориза қарым-қатынастарының механизмі.

Әдебиеттер: 

1. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003
2. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.
3. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, «Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.
4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.

5.Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы  № 6 

Сабақтың тақырыбы:  Экожүйенің құрылу заңдылықтары.

Мақсаты: Экожүйе компоненттері және экожүйедегі заттар  мен энергия ағынына тоқталу.

                      Бақылау сұрақтары:

1. Синэкология нені зерттейді? Терминнің авторы.
2. Биоценоз, биотоп, биогеоценоз, экожүйе түсінігі.
3. Фитоценоз, зооценоз, микробоценоз.
4. Экожүйенің жіктелуі?
5. Экожүйедегі циклдік өзгерістер.
6. Экожүйенің гомеостазы деген не?
7. Экожүйедегі қоректік тізбек, қоректік торларды, қоректік деңгейлерді түсіндіріңіз.
8. Экологиялық сукцессия, оның түрлері: бастапқы, қайталанған, аллогенді, аутогенді, табиғи, антропогенді.
9. Экологиялық пирамидалар: сандар пирамидасы, биомасса пирамидасы, энергия пирамидасы.

• Экожүйедегі зат айналымға қатысатын компоненттер: биогенді элементтер, продуценттер, консументтер, редуценттер.
• Экожүйедегі заттар мен энергия ағыны.
• Агроэкожүйелер: ауылшаруашылық экожүйелері, агроценоздар. Урбанистикалық жүйелер: өндірістік зоналар, селитебті зоналар, рекреациялық зоналар, транспорттық жүйелер және қондырғылыр.
• Индустриальды-қала экожүйелерінің ерекшеліктері. 

Әдебиеттер:

1. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003
2. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.
3. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, «Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.
4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.

5.Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995. 

Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы  № 7 

Сабақтың тақырыбы: Биосфера және оның тұрақтылығы

Мақсаты: Биосфераның құрылымы, ондағы заттар айналымы және энергия ағынын түсіну.

                      Бақылау сұрақтары:

1. Биосфера деген не?
2. Биосфераның құрылымы.
3. Биотикалық айналым.
4. Табиғаттағы су айналымы.
5. Биосферадағы оттек айналымы.
6. Биосферадағы көміртек айналымы.
7. Азот айналымы.
8. Биосферадағы биогенді элементтердің айналымы.
9. Аэробты организмдер.
10. Анаэробты организмдер.

Әдебиеттер: 

1. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003
2. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.
3. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, «Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.
4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.

5.Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы  8 

Сабақтың тақырыбы: Тұрақты даму концепциясы.

1.«Тұрақты даму» концепциясы

2.Рим клубының құрылуы, негізгі мақсаттары мен мүдделері.

3.БҰҰ қоршаған ортаға қатысты конференциялардың декларациясында қарастырылған негізгі принциптер. (Стокгольм 1972). Рио-де-Жанейро 1992

4.Рио+10 саммитінде қабылданған негізгі шешімдер.

5. Қоршаған орта саласындағы негізгі конвенциялар.
6. ХХІ ғасыр күн тәртібінің көтерген мәселелері.
7. Біздің ортақ болашағымыз есептік баяндамасы.
8. ҚР экологиялық қауіпсіздік концепциясы.

Әдебиеттер:

1. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.
2. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.
3. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.
4. Е.М.Үпішев, С.Мұқаұлы Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау 2 тарау 28-49 беттер

Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы  9 

Сабақтың тақырыбы: Тұрақты дамудың стратегиясы мен принциптері.

1. Қоғамдық ұйымдардың, саяси партиялардың, бұқаралық ақпарат құралдарының экология және тұрақты даму саласындағы алатын орны.
2. Тұрақты дамудың стратегиясы мен принциптерін жүзеге асыратын стратегиялық бағдарламалар және мемлекеттің экологиялық саясаты.
3. Тұрақты дамуды қамтамасыз ететін халықаралық ұйымдардың мақсаттары, міндеттері, қызмет аясы, жобалары.

Әдебиеттер:

1. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.
2. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.
3. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.
4. Е.М.Үпішев, С.Мұқаұлы Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау 2 тарау 28-49 беттер

Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы № 10

Сабақтың тақырыбы: Табиғи ресурстар оларды тиімді пайдалану тұрақты дамудың негізгі аспектісі ретінде

1. Қоршаған ортаның оптимизациясы табиғатты тиімді пайдаланудың теориялық негізі.
2. Жердің табиғи ресурстарының сипаттамасы: литосфера, гидросфера, атмосфера.
3. Табиғат ресурстарының классификациясы: сарқылатын, сарқылмайтын, қалпына келетін, қалпына келмейтін.
4. Биологиялық ресурстар және өнім қауіпсіздігі.
5. Табиғатты тиімді пайдалану, азқалдықты және қалдықсыз технология.
6. Экожүйе мен қоғамның тұрақты дамуының компоненті ретінде энергияның альтернативті экологиялық таза көзін пайдалану мүмкіндіктері.
7. Табиғатты тиімді пайдалану. Табиғатты тиімді пайдалану технологиясы
8. Табиғи қорларды пайдаланудың жалпы инженерлік шаралары.
9. Табиғатты қорғаудың аспектілері:

 1.Экономикалық аспектісі

 2.Сауықтыру-гигиеналық аспектісі

 3.Тәрбиелік аспектісі

 4.Эстетикалық аспектісі

 5.Ғылыми-танымдық

10.Табиғатты қорғаудың теориялық негіздері

Негізгі әдебиеттер :

1. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.
2. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.
3. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000.
4. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы,«Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.
5. Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Алматы, «Қайнар», 1990.
6. Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, «қазақ университеті», 2000.
7. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.
8. Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003. 

Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы №11

Биосфера тұрақсыздығының шығуындағы антропогендік фактордың әсері 

1 тапсырма.

1. Халықаралық экологиялық ынтымақтастықтағы Қазақстанның ролі.
2. Антропоцентризм және экоцентризм.
3. Антропогенді жүктеме, антропогенді фактор, қоршаған орта сапасы.
4. Антропогенді факторлар салдарынан қоршаған ортаның өзгеру тенденциясы.

2 тапсырма.

Оқулықтар мен материалдарды пайдаланып, халықаралық табиғат қорғау ұйымдары және олардың атқаратын қызметтері бойынша төмендегі кестені толтырыңыздар:

Халықаралық табиғат қорғау ұйымдары және қызметтері

 Негізгі әдебиеттер :

9. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.
10. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.
11. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000.
12. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы,«Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.
13. Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Алматы, «Қайнар», 1990.
14. Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, «қазақ университеті», 2000.
15. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.
16. Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003. 

Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы №12

Қазіргі таңдағы ғаламдық экологиялық мәселелер.

1.Өндіріс пен ауылшаруашылығының интенсивтілігіне байланысты экологиялық факторлар.

2.Қоршаған ортаның физикалық, химиялық және биологиялық ластануы және экологиялық генетикалық салдары.

3. Судың эвтрофикациясы. Эвтрофикацияны жылдамдататын элементтер
4. Аэротенк, метантек, биофильтрлер, биотоғандар, биорезервуарлар.
5. Орман ресурстарының мәселелері 

Негізгі әдебиеттер :

1. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.
2. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.
3. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000.
4. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы,«Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.
5. Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Алматы, «Қайнар», 1990.
6. Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, «қазақ университеті», 2000.
7. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.
8. Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003. 

Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы №13 

Тұрақты дамудың әлеуметтік-экологиялық мәселелері.

1. Әлеуметтік экологиялық дағдарыс және тұрақты даму.
2. Халық санының өсуі және оның сапалық өзгеруі.
3. Туылымға әсер ететін факторлар және отбасын жоспарлау.
4. Урбанизация мәселелері. Кедейшілік және кірістің теңсіз бөлінуі.
5. Энергетикалық кризис мәселесі., шешу жолдары.
6. Әлемдік өнім өндіру мәселесі. Ресурстық кризис.
7. Генофондтың өзгеруі, ортаның жалпы агрессивтілігінің өсуі, тірі организмдерге әсері. 

Негізгі әдебиеттер :

1. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.
2. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.
3. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000.
4. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы,«Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.
5. Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Алматы, «Қайнар», 1990.
6. Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, «қазақ университеті», 2000.
7. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.
8. Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы №14

1. Қоршаған ортаны қорғаудың принциптері мен әдістері.
2. Қорық территориялары қоршаған ортаны қорғаудың формасы.
3. Ботаникалық бақтар, зоологиялық бақтар, табиғат ескерткіштері, қорықшалар.
4. Эндемик түрлер
5. Биосфералық резерваттар.
6. Қызыл кітап және оның биологиялық алуантүрлілікті қорғаудағы ролі.
7. Адамзаттың тұрақты дамуын қамтамасыз етудегі экологиялық білім мен ағартудың ролі. Экологиялық білім, экологиялық сана, экологиялық тәрбие, экологиялық мәдениет,

экологиялық насихат. 

Негізгі әдебиеттер :

1. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.
2. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.
3. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000.
4. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы,«Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.
5. Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Алматы, «Қайнар», 1990.
6. Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, «қазақ университеті», 2000.
7. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.
8. Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы №15

1. Қазақстан Республикасының тұрақты дамуға қатысты өзекті экологиялық мәселелері.
2. ҚР табиғи ортасының дестабилизация процесі., себептері мен салдары.
3. Аралдың әлеуметтік экологиялық проблемалары.
4. Ядролық қару жарақты сынаудың адамзатқа әсері мен салдары.
5. ҚР территориясындағы әскери-сынақ полигондары. Невада-Семей анти ядролық қозғалысы.
6. Қоршаған ортаның жағдайын бағалау әдістері мен критериилері.
7. Экологиялық мониторинг, оның ұйымдасу принциптері. Химиялық, физикалық, биологиялық мониторинг. ҚР қоршаған ортаға қатысты заңдары.
8. ҚР тұрғындарына экологиялық білім мен тәрбие беру.
9. ҚР тұрақты дамуды қамтамасыз ету. ҚР тұрақты даму концепциясы, стратегиясы және механизмі

Негізгі әдебиеттер :

1. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.
2. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.
3. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000.
4. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы,«Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.
5. Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Алматы, «Қайнар», 1990.
6. Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, «қазақ университеті», 2000.
7. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.
8. Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.