Жахандану және миграция халықаралық қатнастардағы үстем факторф. Теориялық мәселелер, реферат

 МАЗМНЫ

КІРІСПЕ

ТАРАУ 1 Жахандану және миграция халықаралық қатнастардағы үстем факторф. Теориялық мәселелер 

1.1 Жахандану және   миграциялық фактор түсініктері

1.2 Халықтар арасындағы персонофикация мәселелері. Мигрант – интернационалды адам

1.3 Миграция және жұмыссыдық мәселелері хақында/АҚШ және Европалық Одақ/Франция тәжірибесі/

ТАРАУ 2 АҚШ сыртқы саясаты және миграциялық үрдіс

2.1  АҚШ сыртқы саясатының негізгі бағыттары

2.2 Миграцияның  Америкалық жоспары

2.3 Миграциялық модельдер хақында

2.3.1 Германияның «Этникалық үлгісі»

2.3.3 Иммигранттардың интеграциясының  британдық нұсқасы

ТАРАУ 3  Франция   және Еропадағы миграциялық саясат

3.1       Франциялық Ұлт концепциясы

3.2 Германияның «Этникалық үлгісі»

3.3 Иммигранттардың интеграциясының  британдық нұсқасы

Қорытынды

Қосымшалар 

КІРІСПЕ

     Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі халықаралық қатнастарда зерттелетін мәселелердің бірі мемлекеттердің миграциялық саясаты және миграция ұғымының әртүрлі аспектілерінің қарастырылуы. Қазіргі көптеген гуманитарлық ғылымдарда басты  талқыланатын нәрселердің бірі осы миграция және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәлесі.

Халықаралық миграциялық үрдістерді шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады. Олар 1). XIX ғ. – 20-30 жж.XXғ.2). XXғ.  20-30-80жж 30) XX ғасырдың аяғымен – қазіргі кезең. Миграцияның әр бір кезеңі тарихи оқиғаларға толы болып және өзінше катаклизмаларға толы болды.. Ол отарлық жаулап алулар, ол бірінші және екінші дүние жүзілік соғыстар, Ресейдегі революция, әлемдік экономикалық дағдарыс «Ұлы  депрессия», урбанизация мен индустриализация және жахандану мен жаңа экономикалық тәртіптің қалыптасуы

Миграциялық үрдістердің дамуы жер шарының түпкірлерінде өзіндік сипат алды. Мәселен: Латын Америкасында, Шығыс және Оңтүстік Европада миграция «оңтүстік – солтүстік»  яғни, индустриалды дамыған АҚШ, Канада және Батыс Европаға қарай жүрсе, ал Азия мемлекеттерінде миграция «оңтүстік – оңтүстік» сипатында, яғни Оңтүстіу – Шығыс Азия, Парсы Шығанағы, Үнді мұхиты бағытында қозғалды.

Халықаралық миграцияның әдістері мен түрлері бүгінде өзгерген жоқ. Қазірде миграция еріктіі және еріксіз болып екіге бөлінеді. Әрине қазіргі кезде орта ғасырғыдай миграцияның отарлық формасы жойылды, бірақ еріксіз миграция формалары сақталуда.

Миграцияның әр түрлі формалары қазіргі кезде саяси сипат алуда. Оған себеп жахандану мен аймақтану үрдістерінің қарқынды дамуы. Сол сияқты қазіргі уақытта еңбек миграциясының өсуі де сарапшылар тарапынан алаңдаушылық туғызып отыр.

АҚШ ішкі және сыртқы саясатында жоғарыда көрсетілген мәселелер орын алуда.

Бітіру жұмысының өзектілігіде осы күрделі феноменді жан – жақты талдап және АҚШ миграциялық саясатын және жахандану кезеңіндегі миграциямен байланысты мәселелерге сараптама жасау болып табылады.

Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері 2000 – 2008жж. аралығын  қамтиды.

     Бітіру жұмысының мақсаттары мен міндеттері.    

     Бітіру  жұмыстың негізгі мақсаты АҚШ – ның саясатындағы миграция және Ақш иммиграция мәселерінің негізгі бағыттарын жүйелі және комплексті түрде зерттеу болып табылады. Осындай мақсатқа сәйкес бітіру жұмысының алдына мынадай мақсаттар қойылады:

• Жахандану кезеңіндегі миграци және имиграция үрдістерінің ерекшеліктерінің теориялық ерекшеліктерін айқындау.
• Миграция феноменімен жұмыссыздық мәселелерінің АҚШ-ның сыртқы саясатындағы алатын орны мен ролін айқындау.
• Миграцияның Америкалық жоспары мен миграциялық модельдер хақындақарым-қатынастардың  ерекшеліктерін көрсету.
• АҚШ –ның қауіпсіздік пен тұрақтылықты қалыптастырудағы ЕО –тың миграциялық  тәжірибесіне объективті қорытынды жасау.

     Бітіру  жұмысының ғылыми зерттелу деңгейі.

    Ізденуші тақырыпты зерттеу кезінде АҚШ-ның иммиграциялық және миграциялық саясатына  байланысты бастамаларын және  әлемдік миграция үрдістерінің даму динамикасына байланысты англо – саксондық, француз және неміс авторларының  еңбектерін, сонымен бірге көрнекті саяси қайраткерлердің  ой-желістері мен қорытындыларын, көлемді мәліметтер жиынтығын пайдаланды. Нәтижесінде, ізденуші жинақталған қайнар көздерді шетелдік батыс, КСРО, Ресей, ТМД және отандық деп бөліп қарастырды.

АҚШ сыртқы саясатына және миграциялық моделдеріне байланысты   зерттеушірдің қатарында бірінші кезекте американдық геосаяси мектебінің көрнекті өкілдерінің еңбектерін атап өту керек. Олардың ішінде З. Бзежинский, М. Олкот; Фуллер т.б бар.

Ал АҚШ қауіпсіздік мәселеріне және иммигрантардың ұлттық, этникалық, діни құрамының өзгеруімен ерекшеленетін және көші – қон жағдайына байланысты  мәселелерін зерттеуге арнаған авторларының еңбектерінің ішінен А. Рардың [5], Ш. Гарнет, К. Ватанабе, Ю. Румер К. Тьюгендхэт және А. Гамильтонның [6], О. Коннордың [7], Шевалье Жан-Маридың [8], Меркс Фредтың [10], Кинтеро. Родольфоның [11] еңбектерін ерекше атап өткен жөн.

Бұл авторлар өз назарларын әлемдік саясаттағы қауіпсіздік мәселеріне және ондағы миграция фениеніне шоғырландырды, сонымен қатар халықаралық саясатпен әлемдік миграция индустриясы арасындағы күрделі қарым-қатынасты ашуға арнаған.

Автор үшін, ЕО өз қатарына жаңа елдерді қабылдауымен байланыстыондағы көші – қон саясатының тәжірибесіне байланысты еңбектердің маңызы зор болды. Франция,Германияның, Ұлыбританияның  халықаралық қатынастар мен миграция саясатына  байланысты зерттеулердің  тобын келесі ғалымдар құрайды.Олардың ішінде А. Лебон, Ж. Нуариел, А. Креш т.б бар

Кеңес Одағы ыдыраған соң  Ресей және ТМД елдерінің көптеген ғалымдарының көші – қон мәселесіне байланысты сүбелі еңбектерінің ірі толқыны бой көрсетті: А.А. Александров [38],  А. Асвадуров [39],  А.З. Егорин [40],  Л.И. Медведко  [41],  В.А. Гусейнов [42],  Д.Б. Малышова [43], М.М. Слинкин [44], Р.В. Турсунов [45], У.З. Шарипов [46], В.В. Озоменко [47],  А. Яковенко [48], еңбектері кеңінен пайдаланылды.

Отандық тарихнамада Қазақстандық зерттеушілер ҚР мен АҚШ арасындағы сонымен бірге Қазақстанның ішкі  саясатындағы көші қон мәселесінің маңызы турасында жазған белгілі тарихшы-сасяаттанушы ғалымдардың еңбектері бар.

АҚШ тарихы және оның көші – қон  саясатына байланысты  мәселесі қалыптасу үрдісі үстінде. Халықаралық қатынастардағы миграция  және иммиграция үрдістерінің рөлін және Қазақстанмен АҚШ арасындағы қарым-қатынастарды сараптауға байланысты Қазақстанның дипломаттарымен, қоғам қайраткерлерінің және ғалымдардың еңбектерін бөліп алып қарауға болады.

Мәселен, ҚР мен АҚШ  арасындағы қарым-қатынастарға байланысты құнды деректер АҚШ дипломатиялық қызметте болған отандық дипломаттардың Арыстанбекова, Қ.Қ. Абусеитов,Е.А. Ыдрысовтың т.б. атап өтуге болады.

Қазақстанның қауіпсіздік мәселесіндегі көші – қон факторының рөліне байланысты Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері ерекше орын алды. Ел басы өз еңбектерінде ҚР-ның сыртқы саяси стратегиясындағы бұл факторға баса көңіл бөледі.

Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының дипломаттарының қатарында халықаралық қатынастарға байланысты, жаһандану дәуіріндегі сыртқы саясаттағы миграциялық үрдістің рөлі Қ.К. Тоқаевтың [50], Қ. Абусеитовтың, Б. Амреевтың [51], Е.А. Ыдрысовтың  [52] еңбектерін атап өтуге болады.

Автор бітіру жұмысты дайындау барысында, әсіресе республиканың көші –қон  саласындағы саясатын талдауда  қазақстан ғалымдарының    еңбектерін    негізге   алып   қолданды:   Д. Ғали, С.М. Ақымбеков [53], Н.А. Алдабек [54], Қ.Е. Байзақова [2], М.Т. Лаумулин [55], М.Ш. Губайдуллина [56]. Аталған авторлар өз еңбектерінде Орталық Азияда орналасқан елдермен АҚШ елдер арасындағы қауіпсіздік мәселелерін қарастырған.

Қазақстанның көші – қон саясаты және қауіпсіздік мәселелерін өз еңбектеріңде  М.С. Ашимбаев және Л.Г. Ерекешова  [57],  Л.М. Мұзапарова [58], А.Қ. Нұрша [59], Г.А. Қорғанбаева [60],  А. Әбішев [61] баяндады.

Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі ұлттық, аймақтық, ғаламдық, саяси, экономикалық, әскери қауіпсіздігі, сонымен қатар ҚР мен ЕО  геәсаяси жағдай мен өңірдің әлемдік саясатта алатын  орны сияқты мәселелер белгілі ғалым Ө.Қасеновтің, С.Абдулпаттаевтың еңбектерінде қарастырылып, жан-жақты талдау жасалынған [18].

Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа енуі мен ЕО пен ОА  интеграциялық саясатының тәжірибесін және ондағы көші –қон проблемаларын зерттеуде өзіндік мектеп қалыптастырған т.ғ.д. профессо Ж.О. Ибрашев пен аль-Фараби атындағы ҚазҰУ халықаралық қатнастар және ҚР сыртқы саясаты кафедрасының ғалымдарының  орны бөлек деп есептаймін.

      Зерттеудің деректік негізі диплом жұмысын жазу барысында алға қойылған мақсат пен міндеттерге жету үшін деректердің кең түрі қолданылды. Олар маңыздылық деңгейі бойынша төмендегідей сараланады.

Зерттеу деректерінің бірінші тобын дипломатиялық құжаттар мен АҚШ –ның көші –қон саясатына  байланысты келісім-шарттары құрайды [63]. Бұл келісім-шарттарының мәні мен мазмұнын талдаудың барысы, олардың жақсы жақтарын бөлуге негіз береді. Сонымен қатар жиналған барлық тәжірибені Қазақстан Республикасы үшін – оның көші – қон саясатын жетілдіруге, арнайы заң құжаттарын  талқылауға пайдалану мүмкіндігі мақсат етіп қойылды.

Деректердің екінші тобын АҚШ – ның сыртқы және ішкі саясаты жөніндегі мемлекеттік бағдарламалары және заң актілері құрайды [65]. Деректердің бұл тобы АҚШ  мен көрші   мемлекеттердің арасындағы көші – қон мәселесіне  қатысты құқықтық және концептуалдық негізін айқындауға мүмкіндік береді. Аумақты нақты тарихи процестердің өнімі болған, олар бұл үрдіске тартылған мемлекеттердің саясаттарын айқындайды.

Деректердің үшінші тобы АҚШ жетекші мемлекет қайраткерлерінің, саясаткерлердің сұхбаттары, сөздері және еңбектері. Деректердің бұл аталған тобы АҚШ – ның көші – қон  саясатына қатысты қазіргі кездегі өзекті мәселелер, басым бағыттар жөнінде пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді.

Осы кең деректердің аясының ішінен мынадай мемлекет  қайраткерлерінің –

Б. Клинтон, Дж. Буш, К. Райс, З. Бзежинский, Г. Кисенджер  сөздері мен сұхбаттарын ерекше атауға болады. Аталған сұхбаттарда миграция мәселесіне қатысты саяси баға беріледі, АҚШ  жаңа  геосаяси жағдай қозғалады, зерттеліп отырған маңызды тарихи оқиғалар бойынша көзқарастар келтіріледі.  Миграция  факторына байланысты негізгі ұстанған бағыттар сарапталады.

Деректердің төртінші тобын Қазақстан Республикасының Статистикалық Агентігінің материалдары құрайды [77]. Статистикалық мәліметтер мемлекеттердің экономикалық жағдайын және ҚР көші – қон саясатына байланысты экономикалық реформалардың  деңгейін көрсетеді. Сонымен қатар аймақтағы миграциялық потенциалды бағалауға, дүние жүзілік миграция үрдіс және оның мемлекеттердің сыртқы саясатындағы алатын орнын анықтауға, салыстырмалы талдау жүргізуге мүмкіндік берді.

Деректердің соңғы бесінші тобын мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған тақырыпқа байланысты құжаттар, мәліметтер, материалдар құрайды. Бұған республикалық, шетелдік газеттер мен журналдардың әр түрлі жинақтары жатады. Деректердің осы тобы зор фактілі материалдарға бай, олар әлемдегі көші қон саясатына байланысты  саяси және экономикалық заңдылықты ашуға, миграция саласындағы саясаттың  динамикасын және эволюциясын бақылауға септігін тигізді.

Сонымен, жұмыста қарастырылған деректердің барлық топтары зерттеудің затын жан-жақты зерттеуге, алға қойылған мақсат пен міндеттерді ашуға, сонымен бірге қорытынды тұжырымдардың ғылыми және объективті шынайлығын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.

      Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдардың іргелі теориялық пікірлері қолданыс тапты.

Тарихи оқиғалар мен құбылыстарды диалектикалық – материалистік тұрғыдан қарауда және қорытындылар жасауда тарихи қағидалар мен объективті көзқарастар пайдаланылды. Сондай-ақ, жиналған деректерге талдау жасай отырып, тарихи салыстырмалық, тарихи-жүйелеу, хронологиялық, статистикалық әдістері қолданыс тапты.

Сонымен қатар бітіру жұмысында өзге ғылым салалары ғалымдарының зерттеу жүргізіп отырған мәселе бойынша көзқарастары да орын алды.

Диплом жұмысыныың құрылымы кіріспеден, екі тараудан және қортындыдан, жалпы көлемі  ….беттен тұрады.

1. Тарау Жахандану және миграция халықаралық қатнастардағы үстем факторф теориялық мәселелер 

1.1 Жахандану және халықаралық қатнастар тарихындағы миграциялық фактор түсініктері 

XX ғасырдың соңғы он жылдығында қырғи қабақ соғыстың аяқталуына байланысты саяси процестер, орасан зор көлемдегі экологиялық қауіп-қатерлер, біртүтас жершарын ортақ сезінуге әкелген экономикалық өзара тәуелділіктің артуы «Жаһандану» құбылысына экономикалық қана емес, сондай-ақ саяси, тарихи, географилық және мәдени сипат бере келе, оның барынша кеңеюіне алып келді.

Жаһандануға Паскаль Лороттың редакциясымен шыққан француздың «Мондиализация» сөздігің төмендегідей анықтама береді: «Мондиализация кедергісіз ғаламшарлық дамудың сатысын білдіреді, онда бәрі де жақын, қол жеткірліктей, барлығы да бір-бірімен байланыста, осының жағымды нәтижесіндей өзара тәуелділік пен ынымақтастық арта түсуде».

Жаһанды даму концепцияларының 1960-1970-ші  жылдар аралығында пайда болуы ғалымдардың планетарлық мәселелердің асқынуына көпшіліктің көңілін аударуға талпыныстары себеп болды. Жаһанды даму концепциялары дегеніміз ол-әлемдік мәселелерді талдлау негізінде олардың шешудің жобалары мен стратегиясын үсынушы және ондай өзгерістер мен трансформациялардың әлемдік қоғамдастықтағы салдарын болжау туралы теориялық құрылыстар. Ең алғашқы «Жаһанды тепе-теңдік жағдайы» деп аталған теорияны жасаушылар, Рим клубының «Даму мүмкіншіліктері» деген баяндамасында: қару-жарақ, қоршаған ортаның бұзылуы, демографиялық өсу мен экономикалық тоқырау мәселелері қазіргі замандық адамның ұзақ мерзімді орталық мәселелері ретінде жиі анықталып отыр деп жазды.

Жаһанды даму концепциясын жасауға, оны жасаушылардың математикалық модельдеу мен жүйелі талдау әдістерін қолдану себеп болды. Американдық ғалым Джей Форрестер мен оның Денис Медоуз бастаған шәкірттері қолда бар мәліметтерді пәнаралық сипатта компьютерлік зерттеу аркылы қорытындылау әдісін ұсынды. Олардың ғылыми зерттеу пәні- дүниежүзілік дамудың күрделі көпфакторлы, өзара байланысты процестері. Ең алғашқы мұндай зерттеулер формальды математикалық сипатта болғандықтан, оның негізі ретінде тек әлемдік динамиканың физикалық параметрлері мен сандық сипаттары ескерілді. Сондықтан мұндай әдістің жеткіліксіз және тиімсіз екені анықталды. Алғашқы жаһанданулық концепцияларда тек жаратылысы-табиғи және ғылыми-техникалық факторларға мән қойылып, саяси, әлеуметтік, мәдени және идеологиялық фактор ескерілмеді.

Қазіргі замандық жаһанданулық жағдайда кеңістік пен уақыттың жаңа өлшемдерін игеру қажеттілігінің пайда болуы анық. Жаңа ақпараттық технологиялардың, олардың жаңа өрістер мен әлемдік аймақтарды қамтуының маңызы өсе түсуі әлемнің «нығыздала» түсуінің үрдісі.

Сондықтан, жалпы адамзаттық өркениет тағдыры мен қазіргі замандық өркениетке тиесілі бүл процестің мәні неде болып түр? Бүгінігі ғылымда көптеген зерттеушілер жаһандануды модерннің бір бөлігі деп түсінуде. Бұл процестің жандануы Батыстың ықпалы мен оның мәдениетінің бүкіл әлемге таралуымен байланысты. Жаңа индустриялдық, ақпараттық технологиялар әлемнің түрлі аймақтарьшың арасындағы әрекеттестіктердегі теңсіз фрагментациялардың жаңа негізі болғанын айқындайды. Қазіргі замандық жаһандық кезенде бай елдер мен кедей өмір деңгейлерінің арасындағы айырмашылық өсе түсуде. Жаһандану бүгінгі заманда әлемнің көптеген елдері үшін референттік көрсеткіш болғандықтан көп жағдайда ол құндылықты бағдарланулардың ерекше жүйесіне айналды. Бұл жүйенің негізінде басым жағдайда батыстық елдердің аксиологиялық жүйелері жатыр. Мысалы саяси жүйеде-демократия, азаматтық қоғам, горизонтальды байланыс; нарықтық шаруашылық жүйелері – жеке меншік институттары, бәсекелестік, еңбекке жалдану мен табыс; мәдени жүйесінің мәні – индивидуализм, прагматизм болып табылады. Сондықтан бүгінігі мәселе-жай кезекті халықаралық   қатынастар жүйесін жасау емес, ол ортақ жаңа әлемдік ережені қалыптастыру мәселесі болып отыр[13].

Бұл құбылыстың әртүрлі аспектілерін зерттей келе, Кембриджде 2000 жылы шыққан өзінің «Жаһандану дегеніміз не?» деген кітабында Ульрих Бек, «Жаһандану – соңғы жылдары барынша кең тараған, көп ретте шындықтан алшақ болса да, пікірталастарда негізгі сөз ретінде қолданылатын сөзге айналды және алдағы жылдары да солай бола бермек. Алайда, дәл осы сөздің мағынасы барынша аз анықталған, сондықтан көп жағдайда орынсыз қолданылатыны да рас, соған қарамастан саяси тиімді үғым болып табылады.»

У.Бектің ойынша, жаһанданудың бірқатар өлшемдерін ажырата білу қажет. Бұл орайда олардың кез келген тізбесіне коммуникациялық технологияларды, экологияны, экономиканы, іс-қимылды ұйымдастыруды, мәдениет пен азаматтық қоғамды енгізу лазым. Автор «Жаһандану» дегеніміз экономиканың, ақпараттың, экологияның технологиялардың, мәдениаралық жанжалдардың және азаматтық қоғамның әртүрлі өлшемдегі күнделікті іс-өрекеті үшін шекаралардың маңызы барған сайын азайып бара жатқанын білдіреді деп санайды. Ақша, технологиялар, тауарлар, ақпарат және уландырғыш заттар шекаралар жоқтай еркін өте бередің.

Ал Гарвардың белгілі ғалымы Стэнли Хоффман әлемде «жаһандануды» қақтығысың жүріп жатыр деп пайымдайды, өйткені жаһандану оның пікірінше -бұл экономикалық жаһандану, ол технологиялар, ақпарат, сауда, шетелдік инвестициялар және халықаралық бизнестегі революцияның жемісі болып табылады. Оның басты ойыншылары компаниялар, инвесторлар, банктер, жеке сектор, сондай-ақ мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар болып табылады. Компаниялардың мамандануы мен интеграциялануы ортақ байлықты арттыруға мүмкіндік берді, алайда таза капитализмнің логикасы әлеуметтік әділдік үшін қолайлы емес. Сондықтан экономикалық жаһандану мемлекеттер арасындағы және олардың ішіндегі теңсіздіктің ықтимал себепкері болып, жаһандық бәсекелестікке және мемлекеттер мен бұл процеске баска да қатысушылардыңт осы проблеманы шешуіне байланысты аландаушылық пен торығуды туғызады[14].

     Жахандану барысында өзекті болып отырған проблема мигранттар мен соған байланысты туындап отырған мәселелер. Соған байланысты төмендегідей қорытынды жасауға болады.

     Халықаралық миграциялық үрдістерді шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады. Олар 1). XIX ғ. – 20-30 жж.XXғ.2). XXғ.  20-30-80жж 30) XX ғасырдың аяғымен – қазіргі кезең. Миграцияның әр бір кезеңі тарихи оқиғаларға толы болып және өзінше катаклизмаларға толы болды.. Ол отарлық жаулап алулар, ол бірінші және екінші дүние жүзілік соғыстар, Ресейдегі революция, әлемдік экономикалық дағдарыс «Ұлы  депрессия», урбанизация мен индустриализация және жахандану мен жаңа экономикалық тәртіптің қалыптасуы

Миграциялық үрдістердің дамуы жер шарының түпкірлерінде өзіндік сипат алды. Мәселен: Латын Америкасында, Шығыс және Оңтүстік Европада миграция «оңтүстік – солтүстік»  яғни, индустриалды дамыған АҚШ, Канада және Батыс Европаға қарай жүрсе, ал Азия мемлекеттерінде миграция «оңтүстік – оңтүстік» сипатында, яғни Оңтүстіу – Шығыс Азия, Парсы Шығанағы, Үнді мұхиты бағытында қозғалды.

Халықаралық миграцияның әдістері мен түрлері бүгінде өзгерген жоқ. Қазірде миграция еріктіі және еріксіз болып екіге бөлінеді. Әрине қазіргі кезде орта ғасырғыдай миграцияның отарлық формасы жойылды, бірақ еріксіз миграция формалары сақталуда.

Миграцияның әр түрлі формалары қазіргі кезде саяси сипат алуда. Оған себеп жахандану мен аймақтану үрдістерінің қарқынды дамуы. Сол сияқты қазіргі уақытта еңбек миграциясының өсуі де сарапшылар тарапынан алаңдаушылық туғызып отыр.

Қазіргі халықаралық қатнастардағы өнекәсіптің интернационализациялануы жұмысшы күшінің интернационализациялануна алып келді. Жұмысшы миграциясы халықаралық экономикалық қатнастардың ажырамас бөлігіне айналуда.

Соңғы уақыттағы миграциялық үрдістердің интенсификациясы сандық және сапалық көрсеткіштерменде және миграцияның әр алуан формаларыменде ерекшеленуде. Бұл формалардың пайда болуының себептері мыналар:

• Шаруашылықтың интернационализациялануы мен демократизациялануы;
• Ұлтаралық қақтығыстардың шиленісуі;
• Мемлекет аралық қақтығыстар;
• Табиғат апаттарының салдары және т.б.

Бұл себептерге соңғы уақытта еркін миграция да қосылды.

Бүгінгі таңда әлемдік қауымдастық миграция проблемаларымен бірлесіп шешуге күшін салуда. Сонымен қатар миграциямен байланысты туындап отырған мәселелерді бірігіп реттеуді қолға алды.

Жалпы трғылықты орындарын ауыстыру адам баласына тән қасиет. Сондықтанда Адам құқының Жалпы деклорациясында бл мәселені халықаралық деңгейде заңдастыру көзделген болатын. Осы Декларацияның 13 бабында былай делінген: «Әр бір азамат еркін түрде өзі қалаған елге және өз еліне қайта оралуға құқылы » делінген болатын. Ал 1994 жылы өткен халыктың орналасуы мен дамуы атты халықаралық конференцияда миграция халықтардың мәдени дамуына өз әсерін тигізеді және мәдениетті байытады деп атап көрсетілген болатын. Әлемдік стандарттарға сәйкес бүгінде өз отанынан тыс жерлерде өмір сүріп жатқан адамдардың саны осы үрдістің тарихындағы ең жоғарғы көрсеткіштерге жітіп отыр, яғни 175 миллион адам. Мигранттардың басым көпшілігі қабылдаушы мемлекеттерге үлкен пайда келтіруде. Сонымен бірге миграция қабылдаушы мемлекеттерде адам ресурстарының азаюуына, кейбір мемлекеттерде экономикалық және әлеументтік қайшылықтар мен қақтығыстарға әкеліп отырғаны жасырын емес. Біз бұл жерде қақтығыстарды аймақтық және жахандық деп қарастыруымыз қажет. Мысалы: екінші дүние жүзілік соғыс аяқталғаннан кейін АҚШ пен КСРО мемлекеттерінің теке тіресі аяқталған болатын. Бірақ бұл жалпы қақтығыстардың аяқатлуы деген сөзді білдірмеді.

Қырғи қабақ соғыс  аяқталғанғаннан кейін 1990 жылдан кейін аймақтық қақтығыстар кезеңі бастады. Бұл аймақттарға Ауғанысатн, Таяу Шығыс, Африкадағы қақтығыстарды жатқызуға болады.

Көптеген зерттеушілер ішкі және халықаралық қақтығыстардың айырмашылығы біртіндеп жойла бастады деген пікірді көбірек қолдануда. Оның үстіне сарапшылар халықаралық қақтығыстар мен халықаралық қатнастардың қайшылықтары деген анықтауға көбірек көңіл бөлуде. Бір сөзбен айтқанда қақтығыстардың интернацианализациялануы  жүріп жатыр деген пікерге келіп отыр. Сондықтанда қақтығыстардың ішкі факторлары деген  ұғым бірте – бірте жойлуда. Ал аймақ деген түсінік халықаралық қатнастардың негізгі шарты емес. Аймақтық деген сөз тек қана териториялық немесе бір белгілі кеңістікке сәйкес келетін категоря емес. Аймақ терминлогиясының мәні Копенгаген мектебінің қалыптасуына байланысты өз мағнасын кеңейтуде. Копенгаген мектебінің өкілдерінің қатарында  Б Буза, О. Вэвер т.б. бар. Бұл мектеп өкілдері 1980-1990 жж аймақты қауіпсіздік концепциясын жасаған болатын.

Сонымен аймақтық қақтығыстар термині, жаңа ғаламдық қарама –қарсылық жоқ екендігін және қайшылыықтардың жаңа факторларының пайда  болуымен ерекшеленеді, бұл өз тарапынан Қақтығыс деген  терминді кең көлемде қолдануға мүмкіндік береді.

Осыған сәйкес халықаралық миграцияға өте күрделі әлеументтік, экономикалық және саяси факторларына байланысты тек ұлттық емес халықаралық қатнастардың күн тәртібінен түспей отыр.

Соңғы жылдары әлемдік қауымдастықтың алаңдаушылығын тудырып отырған тағы бір мәселе иммграция болып отыр.Әсіресе  2001 жылғы 11 қырықүйектен кейін көптеген мемлекеттер өздерінің иммигранттарға, босқындарға және өз мекені жоқ адамдарға  байланысты саясатын қатаңдатып жіберді.

Осы орайда миграция мен иммиграция мәселеріне байланысты БҰҰ роліне тоқталу қажет.

БҰҰ халықаралық миграцияның әртүрлі мәселелерімен айналысатыны белгілі. Мысалы: БҰҰ секретариаты

АҚШ ішкі және сыртқы саясатында жоғарыда көрсетілген мәселелер орын алуда.

1.2 Халықтар арасындағы персонофикация мәселелері. Мигрант – интернационалды адам? 

Халықаралық қатынастар персонофикациясы туралы сөз қозғаудан бұрын әлемдік экономиканың жахандануына тоқталған жөн. Себебі халықаралық сахнада адам рөлінін артуы мен оньщ халыкаралық катынастар субъектісіне аиналуы дегеніміз- адам қажеттіліктер аумағының дүние жүзілік деңгеиге дейін өсіп, олардьщ халықаралык әдістер арқылы жүзеге асырылуы деген сөз. Ад адам қажетілікктері, ең алдымен экономикалық сипатқа ие болады да, оларды қанағатандыру үшін халыктар бірігіп, ннтеграцияланып, негізінен экономикалық интеграция үрдістерінің себептерін тудырады.

Әлемдік экономиканың жахандануы дегеніміз- аймақгық және дүние жүзі деңгейіндегі объективті қажетгіліктерден пайда болуы; ұлттық деңгейден аймақтық, не әлемдік деңгейге өтетін кажеггіліктер сапасның өсуі; жоғарыдан келетін экономикалық бастамалардың аймақтық немесе әлемдік қайнар көздерінің қалыптасуы мен іске қосылуы; төменнен келетін экономикалық бастамалардың ұлттык кайнар көздернің қызмет аумағының аймактык және әлемдік нарыққа ене алуы; төменнен келетін экономикалық бастамалардың трансұлтгық қаинар көздерінің қалыптасуы; осыларға ұксас қажетгіліктердің; ұлттык, объективті өмір сүретін деқгейлерін тегістеу; экономикалық бастамалардың ұлттық қайнар көздерінің жұмыс шарттарын (кең таралған халықаралық стандартгар, яғни салыстырмалы дамыған стандартгар бойынша) тегістеу.

Әлемдік экономикалық жахандану келесі үрдістерден байқалады:

– Интеграциялық үрдістердің ілгерілеуі. Бұнда Батыс Еуропа мен Солтүстік Америка аймақтары сөзсіз жетекшілік етеді. Осы дүние жүзінің ең интеграцияланған аймақтарындағы жаңа кадам – ЕО мен НАФТА-ға мүше -мемлекеттернің, Жаңа Трансұлттық Нарығын құру болып табылады.

– Сауда жасау жағдайларының либералдануы, капитал мен жүмыс күшінің бір жерден екіншіге ағылуы, аса дамымаган елдерде шаруашылықтың ұлттық жүйелерінің батыс еуропалык және солтүстІк америкалық экономикалық «Эталондарына»сәйкестірлендіруінде.

– Батыс еуропалық және солтүстік америкалық интеграция деңгейлеріне жетпеген мемлекеттердің экономикалык және қаржылық саясатын координациялау. Аймақтық деңгейде мұндай жұмыс АСЕАН, АТЭС, латын американдық, африкалық, араб жэне т.б. интеграциялык бірлікгер шеңберінде жүргізілуде. Ал әлемдік денгейде ол Дүниежүзілік Валтота Қоры (МВФ) немесе G-7 мен 15 дамушы елдердің каржы министрлері мен Орталық Банк өкілдерінің кеңесі түрінде орын алып отыр.

– Еддердің халықаралык қаржыны ретгеу қажет екендігін түсінуінде, бұл болашақта аймақтык ұжымдық, ал кейінен бірыңғай әлемдік валюта жасалуына әкеп соғуы мүмкін.

– Инвесторлар мүдделерінің капитал салынатын салаларға өтуі. Бұған қажетіілікгердін ұлттық шеңберден тыс шығьп, экономикалық бастамалардың трансұлггық көздерімен қанағатгандырылуы зор ықпал етеді.

Экономика мен каржы интеграциясы халықаралық инстнггуттарды өмірге келтіріп, әлемдік және аймакгық бюрократияның, яғни жаңа халықаралық бюрократиялык жағдайдың туындауына себепкер болды.

Болашақта бірыңғай нарық пен бірыңғай үкімет құрылар болса, ұлттық және халықаралык бюрократия фуикциялары өзара сіңіп, араласып кетуі мүмкін.

Екінші жағынан, халықаралык (аймақтык пен әлемдік) бюрократияның қальштасуы мемлекеттердің экономикалык және саяси интеграциясы арасындағы косатын буын болып табылады. Интеграциялык үрдістердің ұлттық субъектілерінің экономикалық интеграцияға қызмет ететін халыкаралық институттарды басқаруға бірдей катынаса алуының демократиялық принципі халықаралык бюрократия қалыптасқан жағдайда элемдік саяси жетекшілікті әділ сайлаудың мәселесін көтереді. Осылайша әлемдік экономиканың жахандануы әлевдік саясатгың жахандануына әкеледі.

Экономикадағы әлемдік интеграцияның институализациясы аркылы әлемдік саясат жахандануына жол ашылып, елдер аймақтык және жалпы әскери, саяси қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатындағы күштерін біріктіру үрдісін нығайтты. Оған БҰҰ, ОБСЕ, Қосылмау қозғалысы, НАТО қызметгері дәлел бола алады.

Әлемдік экономика жахандануы адам кажеттіліктерін тудыру мен қанағаттандырудын жаңа мумкіндіктеріне жол ашады:  – Жахандану қажеггілік көрінісінің объективті деңгеиі мен оны қамтамасыз ететін экоиомикалық бастама көздерінің объективті мүмкіншіліктері арасындағы карама-қайшылыктары женуге жол ашады. Қажеттілік трансүлттық спектрде қарастырылып, өндіруші мен тұлъшушы үшін екі жақгы пайданы қамтамасыз ету жолдар турлерін кебейтеді. Осының нэтижесінде бүгін елдерге емес, ұлттық мекеніне байланысты емес салаларға инвестиция салу тәжіребиесі кеңінен тараған.

– Адамның экономикалық қажеттіліктер шеңбері өсе береді, түрлі елдер, халықтар кажеттіліктерін теңестіру мүмкіндігі пайда болуда.

–  Тұлғааралық катынастар саласында жеке байланыстар мен сапар-саяхатгар диапазоны өсуде.

–  Жеке кауіпсіздікті қаматамасыз ету контекстінде адамды әлем азаматы, не табиғи бөлігі ретінде қарастырудың маңызы өсуде, яғни үлттық пен халықаралық қауіпсіздіктің,   оларға кызмет ететін сыртқы саясаттың экояогиялык және гуманитарлык аспектілерінің рөлі артуда.

Халықаралық қатынастар персонофикациясы әлемдік экономикалык жаханданудан туындайды дедік. Жахандану адам қажеттіліктерін ұлттык шекаралардан асырып шығарады. Осылайша адам мүдделері де ұлттық шекаралардан шығып, интернационалады. Адам халықаралық катынастарда енді тек өз елінің азаматы ретінде ғана емес, дербес субъект, әлем азаматы ретінде танылады. Шығыста да, Батыста да ашык нарык «азаматтық» қана емес, тіпті М.Тэтчер айткандай, «ешкандай қоғамға» әкелді: «не существует такого понятия, как общество. Существуют отдельные мужчины и женщины и семьи».

Бүгінгі күні халықаралық катынастардың персонофикациясының үрдісі енді басталуда. Адам әзірше Әлем Азаматы болудан гөрі өз мемлекетінің азаматы болуға жақынырақ, Осы халықаралық қатынастар персонофикациясының алғашқы сатысында адамның жеке мүдделері басым бола коймайды, бірақ мемлекеттің сыртқы саясатында барынша ескертеді

Ұлттық дипломатая мен көпжакты дипломатия мемлекеттік және жахандык мүдделерді қарастырумен қатар, халықаралық катынастарда адамның экономикалық, гуманитарлық және т.б. қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін жағдай туғызуы керек.

Әлемдік экономиканың жахандауы мен халықаралық қатынастар персонофикациясынын аяғы бірыңғай әлемнің құрылуына әкеліп, онда өз мемлекетінін азаматы адамы мен әлем азаматы адамы арасындағы ерекшеліктер жойылады.

Интернационалды адам дегеніміз:  — бұл әлем адамы, яғни өзінің экономикалық қажеттіліктерін мен олардьт қанағатгандыру әдістерін ұлттық, мемлекеттік емес, жаппы әлемдік тұрғыда қарастыратын адам. Бұл үшін, әрине, белгілі бір кедергілерді жою керек: жабық кедендік зоналар, ұлтгык идеологиялар т.б.

–  Интернационалды адам бұл өзінің жеке кауіпсіздігін жалпы әлемдік қауіпсіздік контекстінде қарастыратын, адам мен табиғат коэволюциясы нәтижесінде пайда болатын адам.

– Интернационадды адам – бұл гуманитарлық және түлғааралык катынасу қажетгіліктерін ғаламдык шеңберде танитын адам.

– Интернационадды адам – бұл қорыта келгенде компромистік ойлау типін уағыздайтын, заңға бағыну дағдысымен емір суретін және жаксылык жасауға дайын болатын Адам.

Интернационалды Адамның бір кері жағы – ұл онын «өз» еліне кауіп төндіруі, себебі ол өз қажеттіліктерін жузеге асырғаннан пайда көретін адам қаи ұлтка тиісті екендігіне көңіл бөлмейді. Экономика мен саясагтағы интеграциялық үрдістер бұл қарама-қайшылықты шешеді.

Интернационалды Адам феноменінің халықаралық қауіпсіздікпен байланыстырылуы келесі көріністен байқалады:

Үлттық қауіпсіздік кұрылымы мен халықаралық тежеу әдіс-тәсілдері әскери, экономикапық, экологаялык, гуманитарлық құрамдардан тұратыны белгілі. Әскери қуат паритеті «қырғи-қабақ» соғыс кезіндегі бейбітшіліктің негізінде жатты. Халықаралық экономикалық интеграция мен еддердің өзара экономикалық тәуелсіздігінің күшеюі халықаралық қауіпсіздік жүйесіне өз  әсерін тигізуде. Ұлтгық қауіпсіздіктің экологиялық қауіпсіздік сияқты аса маңызды аспектісін дұрыс түсіну елдерді бірыңғай қауіп алдында біріктіреді.

Алайда аталған факгорлардың барлығы да шектеулі, кейде іске асырылуы да мүмкін емес: агрессор ел өз карсыласының әскери мүмкіндіктерімеи санаспауы, ұлттык экономикаға төнетін қауіптерге мән бермеуі дс мүмкін. Сондыктан түбінде гуманитарлық тежеу факторы ғана тұрақтылык пен бейбітшілікті қамтамасыз ете алады. Өйткені ол адамның, ол оның ішіндегі билеуші адамның рухани, адамгершілік құндылыктарынын құрылымымен тікелей байланысты. Егер саяси шешім қабылдайтын топтар өкілдеріне агрессиянық ойлау типі оғаш болса және олар бірінші орынға адамзат баласының, жеке адамның мүдделерін кояр болса, онда олар интернационалды адам сипаттамаларына ие деген сөз. Ал бұның өзі бейбітшілікгің ең берік кепілі болып табылады. Ұлы Абай айткандай атаның баласы болмай, адамның баласы болуды  халықаралық деңгейдегі көрінісі осындай.

Интернационалды адам идеясының космополитизм идеяларымен жакындығын жокка шығару бола қоймас, дегенмен олардың принципті айырмашылықтары бар. Космополитизм философиялық, рухани салалармен   үштасып, адамдардың мемлекеттік аппаратгардың қысымына, шектеушілігіне наразыдығынын саяси-идеологиялык сипат алуы болса, интернационалды адамның мәні бұдан өзгеше.   Космополит ұлттык саясаттан іргесін аулақ салады, соньмен бірге оны халықаралық үрдістер де кызықтырмайды, өйткені ол саясат және билік. мәселелеріне саналы түрде көз жұмады.

Жоғарыда айтылған щйлар жүзеге асу үшін мемлекеттер ең алдымен миграция мәселесін, мигранттардың жаңа ортаға бейімделу моделін жасау қажет деп есептеймін. Сонда ғана бұл идеялар жүзеге асуы мүмкін. Әзірше бұл тек «утопистік қиял» болып отыр.

Миграция жахандық сипат алып отыр. Сондықтанда келесі мәселе жахандану заманындағы миграция ерекшеліктеріне және оның мәніне толығырақ тоқталамыз 

1.3 Миграция және жұмыссыздық мәселелері хақында АҚШ және Европалық Одақ

Миграция және сонымен тығыз байланысты жұмыссыздықтың белгілі бір көлемде өсуі  барлық елдерде орын алуда. Бұл үрдісті әсіресе АҚШ пен біртұтас валюта аймағында көп көлемде өскенін байқамасқа болмас.Мысалы ЕО тек үш елінде — Ирландия, Дания және Нидерландыда оның деңгейі түсті және қазіргі кезде 1990 ж. деңгейден төмен, Ұлыбритания мен Грецияда он жыл бұрынғы көрсеткішке жақындады. ЭВО зонасы қалыптасуы аймағындағы жұмыссыздықтың қысқару тенденциясының алғашқы белгілері 1997 ж. аяғына қарай. яғни осы одақтың ресми дүниеге келер шағына шамалас уақытта байқалды.   Жүмыссыздықтың өсуі ЕО елдеріндегі конъюнктураның (1991-1993, 1996 жж.) төмендеуінің салдарлары ма немесе ЭВО қатысуға шешім қабылдаған мемлекеттердің инфляцияға карсы. бюджегтік және финанстық саясаттарын қатандандыруының нәтижелері ме? Жүмыссыздықты темендетуге бағытталған қазіргі тенденция ЕО елдерін Маастрихт критерийлеріне адаптациялау немесе жүмыспен қамтамасыз ету саясаты шеңберіндегі ЕО арнайы шараларының алғашқы нәтижесі ме, ақырында «бар мәселе евро аумағында экономикалық конъюнктураны жақсарту ма? Барлык аталған факторлар белгілі бір дәрежеде өздерінің рөлін атқарды, каншалықты дәрежеде – ол арнайы зерттеу объектісі. Қалай десек те, евроны енгізір сәтте жүмыссыздык проблемасы біршама өткірленіп, оның шешімі ЕО әлеуметтік саласындағы барлык кызметінің N 1 міндеті деп ресми жарияланды.

Әлеуметтік жағынан 90-шы жж. ең жағымсыз факгор сөзсіз жұмыссыздық болып табылады. Ол 1995 ж. өзінің шырқау шегіне жеткен және оның ЕО бойынша орташа жылдық деңгейі экономикалық белсенді халықтың – 11,5%, ал евро аумағында — 12,2% (кестені қараңыз) құраған. 1999 ж. қарашасында ол 9,1% (евро аумағында — 1%) төмендеді[5], бірақ бұл экономикалық және саяси жағынан да ЕО үшін қабылданбайды. Барлық бағалау бойынша ол қүрылымдық сипатта, яғни негізінен — бір жағынан, қазіргі сұраным құрылымы мен ескірген өндіріс (үсыныс) құрылымы арасындағы, екінші жағьнан — жүмыспен қамтудың (кәсіптік, территориялық, салалық) осы шақтағы құрылымы мен постиндутриалды және информациялық қоғамдардың талап етуімен белгілі мамандықтар бойынша мамандандырылған адамдарға деген өткір сұраныс арасындағы диспропорцияның екі түрімен байланысты. Сондықтан жүмыссыздық дәрежесін төмендету ЕО қызметінің маңызды бағытгарының бірі болып табылады.

ЕО мүше-мемлекеттеріндегі жұмыссыздық динамикасы (1990-1998 жж.) (%)  [6].

	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998
Австрия	4,7	5,2	5,3	6,1	5,9	5,9	6,3	6,4	6,1
Бельгия	8,8	9,4	10,4	12,1	13,1	ІЗ,1	12,8	12,7	12,8
Велико- британия	5,9	8,2	10,2	10,3	9,4	8,6	8,0	6,9	6,5
Германия	6,2	6,7	7,7	8,8	9,6	9,4	10,3	11,4	11,2

 

Греция	7,0	7,7	8,7	9,7	9,6	10,0	10,3	10,3	10,0
Дания	9,4	10,3	11,0	12,1	12,0	10,1	8,7	7,7	6,5
Ирландия	12,9	14,7	15,1	15,7	14,8	12,2	11,9	10,3	9,1
Испания	15,7	15,8	17,9	22,2	23,7	22,7	22,2	20,8	19,1
Италия	9,1	8,6	8,8	10,2	11,3	12,0	12,1	12,3	12,2
Люксембург	1,3	1,4	1,6	2,1	2,7	3,0	3,3	3,6	3,І
Нидерланды	6.0	5,5	5,4	6,5	7.6	7,1	6,6	5,5	4,1
Португалия	4,7	4,1	4,2	5,5	6,9	7,2	7,3	6,8	5,1
Финляндия	3,2	6,6	11,7	15.1	16.6	15,4	14,6	12,6	10,9
Франция	8,9	9,4	10,4	11.7	12.2	11.6	12,3	12,4	11,8
Швеция	1,6	3,0	5,3	8;2	7.9	7,7	8,1	8,0	6,5
ЕС-15	7,9	8,4	9.6	11,0	11.5	11,2	11.3	11,2	10,6
ЕС-11 (ЭВС)	8,6	8,7	9,6	11,3	12.2	11,9	12.3	12,4	11,7

Жұмыспен қамту саласындағы киын жағдай бірден бір әлеуметтік проблема емес. Бұл өзіндік мүдделер мен түрғындардың жеке топтары — жартылай немесе толықтай еңбекке жарамсыз адамдар, әйелдер, қарттар, жастар және этникалық азшылықтар мен иммигранттар қажеттіліктерімен байланысты проблемалар. Бұл нақты өлеуметгік сипат алған аурулармен күрес (СПИД, нашақорлық) және жалпы алғанда денсаулықты қорғау жагдайы проблемалары, яғни қоршаған ортаны қорғау, т.т. Осы проблемалардың арасындағы айырмашылықтарға қарамастан еуропалық интеграция, оның ішінде осы институттардың қызметі қатардағы азаматтар мен әлеуметтік ауызбірлік сүранымдарына қаншалықты жауап беруде деген сүрақтарға Одақ түрғындары тарапынан ЕО ин-ституттарының іс-әрекеті мен әрекетсіздігінің бағаланып, қабылдануы оларға тән ортақ мәселе болмақ.

ЕО әлеуметтік саладағы іс-қимылы Кеілісім-шартта көрсетілген әлеуметтік саясаттан әлдеқайда кең. » Әлеуметтік саясат, білім беру, кәсіби оқыту, жастар» аталатын XI тараудан басқа «Жүмыспен қамту», «Адамдардың, қызмет көрсетудің және капиталдың еркін қозғалысы», ‘Түтыныушыларды қорғау», «Қоғамдық денсаулықты қорғау», «Экономикалық және әлеуметгік ынтымақ», «Қоршаған орта» және т.б. тарауларында әлеуметтіх проблемалардың мазмұны немесе оның белгілі бір бөлігін қүрайтыны анықталған.

Әлеумеггік саладағы ЕО қызметінің негізгі бағыттарының сипатгамасын жалғастырар болсақ, жоғарьща айтылған Келісім-шарттың баптарына сай Еуропалық комиссия үш бағдарламалық күжат дайындады: Жасыл кітап – еуропалық әлеуметтік саясатқа арналған «Одақ үшін альтернативалар» (қараша 1993), Ақ кітап – «Еуропалық әлеуметтік саясат: Одақ үшін жол» (шілде 1994) және «Әлеуметтік іс-қимылдардың орта мерзімдік бағдарламасы 1995-1997» (сәуір 1995). Бүл тізімге экономикалық және өлеуметтік саясатгың өзара байланыстылығына – ең алдьшен бәсекелестік қабілетгі арттыру мен экономикалық өсу арасьшдағы және жүмыспен қамтудың жоғарғы деңгейін қамтамасыз ету, әлеуметтік қорғау кепіддіктердің оптималдық балансын анықтауға деген ЕО-ның принципиалды көзқарасы өсім, бөсекелестікке төтеп беру және жүмыспен қамтылу туралы Ақ кітап та (желтоқсан 1993) енгізілуі керек[7].

Құжаттарда ЕО жоғарғы приоритеті ретінде жүмыспен қамтылуға орталық орын берілген. ЕО 1993-1997 жж. жарық корген – әлеуметтік саясат туралы Жасыл және Ақ кітаптарында, Әсім, бәсекелестікке төтеп беру және жүмыспен қамтылу туралы Ақ кітап та (желтоқсан 1993), жүмыспен камту туралы Баяндамаларда, жұмыспен қамту жөніндегі ЕО Люксембург саммитінің Қорытындыларында, «2000 жылға арналған Күн тәртібінде» және т.б. барлық маңызды қүжаттарында №1 приоритет жұмыспен қамтудың үзақ мерзімдік саясаты аталады. Бұл бағыт өзара байланысты мақсатқа жетуге бағытталған біріншіден, әлемдік экономикадағы ЕО позициясын күшейте отырып әлемдегі ірі біртүтас рынокгың пайдасын толық жүзеге асыру үшін адам ресурстарын тиімді пайдалану, екіншіден, Еуропаның одан әрі бірігу жоспарын түрғындардың саяси қолдауының деңгейін көтеру. Сонымен қатар жүмыспен қамту және мүше-мемлкеттердің еңбек ресурстарын ретгеу саясатындағы басым бағыттарды үйлестіру бойынша қүралы және 2010 жылға  қарай   ЕО   шеңберінде   толықтай  жүмыспен   қамтамасыз   етуді   мақсат   етіп   қойған жүмыспен қамтудъщ Лиссабондық стратегиясы болып табылады.

Айта кететін жайт, Швеция үкіметінің Нидерландыдан айырмашылығы төмен мөлшердегі жалақы көлемімен және өнімділігі де төмен жүмыс орындарының қүрылуын қолдамақцы. Швецияның жүргізіп отырған саясаты үнемі толықканды жүмыспен қамтуға, еңбекгің жалақысын төлеу саласында теқдікті басты назарда үстауға және еңбек ресурстарының мобильділігін қолдауға бағытталған. Австралия, Бельгия, Германия, Дания, Испания, Италия, Канада, Финляндия және Францияға қарағанда Швецияда жүмыссыздық салыстырмалы түрде алғанда әлдеқайда төмен. Дегенмен де бүл елде қүрыльшдық жүмыссыздық проблемасы жоқ дей алмайсың, бірақ мамандануды жетілдіру және кәсіби дайындық белтілі бір дәрежеде тендікке жетуге және үзақ мерзімді жүмыссыздыққа кедергі жасауға ықпалдастық етеді [8].

Жұмыспен қамту проблемасына жаңа қадам әлеуметтік саясат туралы Ақ кітапта әлдеқайда нақты көрсетілген: «жаңа жүмыс орындарын ашуды ьшталандыру жоғарғы приоритет болудың орнына Еуропа көп уақыт бойына жүмыссыздыкты реттеуге негізгі күшін шоғырлаңдырумен болды», Мүндай міндеттерді шешу экономикалық жоне өлеуметтік саясаттың бірқатар бағыттарын келістіруді талап етеді. Бір жағынан жаңа жүмыс орындарын қүратьш өндірістік инвестицияларлы және экономикапық өсуді ынт-аландыру, ал екіыші жағынан — «адамдык кагоггалға» салымды көбейту, яғни жаңа сападағы жүмыс күшін дайындау. Бүл қадам 1993 ж. желтоқсанда Брюссельде өткен Еуропалық кеңестің сессиясында бекітілген жүмыспен қамту стратегиясында көрініс тапқан. Онда негізгі жеті бағыт атап көрсетілген: білім беру жүйесін және кәсіби дайындауды жетілдіру; кәсіпорын деңгейінде және жалпы енбек нарыгында олдеқайда икемді саясат жүргізу; жеке кәсіпорындар денгейінде жүмыстың үйымдастырылуын қайтақүру; жүмыс күшіне жүмсалатын жанама шығывдарын азайтуға бағытталған максатты курс; жүмыссыздык проблемасьш шешу үшін күрылған мемлекеттік қорларды әлдеқайда тиімді етіп пайдалану; жастардың кәсіби дайындығын арттыру максатыкдағы арнайы бағдарламалардьщ іске асырьоуы; жаңа талаІГгарды ескере отырып жүмыспен камтылудың өсуіне ықпал ету.

Адам ресурстарының дамуы жүмыспен камту стратегиясының орталық компоненті ретінде қарастырылғандықтан білім беру жүйесін және кәсіби дайындауды жетіддіру мі-ндеті бірінші орынға қойылуы тегін емес. Бүл жүйелерді экономикалық өсу, бәсекелестік қабілетін жетілдіру мен жаңа жүмыс орындарын қүрудың ортақ мақсаттарына бейімдемей және бүған капитал салмай мамандануы әлемдік деңгейге сәйкес келетін ЕО елдері экономикасын жүмысшылармен қамтамасыз етуге болмайды. Жүмыспен қамту саясатының аталған басқа бағыттарына келсек, олар макро- және микроэкономикалық деңгейдегі іс-қимылдарды қарастырады. Кәсіпорын деңгейіндегі белгілі бір өзгерістер ЕО институттары мен үкіметтерінің еңбек және капитал өкілдерімен белсенді өзара қимылдарынсыз мүмкін емес. Әлеуметтік серіісгестікті бел-сендіру – жүмыспен қамтудың жаңа стратегиясының қүрамдас бөлігі.

Жүмыспен камту стратегиясының қайта бейімделуі жаңа жүмыс орындарын күру мен адам ресурстарына салым салу тағы да бір стратегиялық міндетті шешумен тығыз байланысты – ЕО-да жүмыс күшінің біртүтас нарығын қүру. Әлеумеггік саясат туралы Ақ кітапта көрсетілгендей «жүмыс күшінің шынайы еуропалық нарығы әлі күнге дейін қүрылған жоқ».

Бүл «өндіріс факторынъщ» өзіндік ерекшелігінің салдарынан жүмыс күшінің мо бильділігі капитал мобилділігае орын беретіндікген бүл міндетті шепгу оңай емес. Мекен-жәй, кәсіби дипломдарының мойындалуы, зейнеткерлік және мүше-мемлекет азаматтарының басқа мүше-мемлекетте жүмыс істейтін азаматтарға салық салу тәртібі жәке т.б. қүқықтарының реттелуі сияқты жүмыс күшінің мобильділігш арттыруға ықпал ететін шараларды ЕО өлеуметтік бағдарламасы қарастырады. Сонымеи қатар, егер, мигранттар зандық негізде ЕО елдеріне еніп, сол елде түрып, еңбек етсе, үшінші елдерден келетін еңбекші-миграттардың қүқығына қатысты бірқатар шараларды жетілдіру де қарастырылған. Бүл тақырыптың маңыздылығына мына бір фактіні келтірейік: 90-шы жж. ортасында үшінші елдерден келген мигранттардың саны Еуро- одақтың барлық тұрғындарының шамамен жүмысшы кушінщ 5%,  олардың отбасы мушелерін қоса есептегенде  3,5% қүраған [9 ].

Жоғарыда аталған қүжаттарда жүмыспен қамту стратегиясын жүзеге асыру механизмі өте нақты анықталған. Ең алдымен бүл ЕО органдары мен үлттық биліктің арасындағы функцияларды бөлісуге катысты. Ақ кітапқа сәйкес Еуропалық кеңестің жеті атап көрсеткен жүмыспен қамту саясатының бағыттары камтылған ортақ рамалық жоба Брюссельде жасалады, ал келісілген мақсаттарға кол жеткізуге көмектесетін қүраддарды тандау күқығы мүше-мемлекетгерге қалдырылалы. Кейінірек жасалған әлеуметтік іс-қимылдьщ 1995-1997 жж. арналған орта мерзімдік бағдарлашсында муше-мемлекеттер жүмыспен қамтудың ортақ стратегиясымен сәйкес әлеуметгік салада улттық саясаттың үзақ мерзімдік бағдарламасы негізіңде эрекет етеді деп нақтыланады. Бүл көзқарас білім беру және кәсіби оқыту салаларындағы саясат туралы тарауда: мүше-мемлекеттер бүл саясаттың жүзеге асырылуына толык жауапкершідікте екендігі тағы да аталып өтті.

Жүмыспен қамтудың ортақ стратегиясын жасау және жүзеге асыруды үйьшдастырушъілық турғысынан алғанда ЕО басты инсгитуггары – Еуропалық кеңес. Кеңес, Комиссия, Еуропарламент, Сот, сонымен бірге Экономикалық және әлеуметтік комитет пен Аймақтар комитеті және әлеумепік саясатпен тек функциональді байланыстағы мамандандырылған мекемелері қызметімен камтамасыз етіледі. Олардың қатарына: 1970 жылы қурылған жұмыспен камту жөніндегі Түрақты комитет; Қурылымдық қорлар, ең алдымен Еуропалық әлеумеггік кор; ЕІЖЕЗ – 1994 жылы қүрылған Еуропалық жумыспен қамту кызметі; МІ5ЕР – жүмыспен қамту саясаты жөне т.б. бойынша өзара акпараттар жүйесі. Бүл жүйені ЕО және мүше-мемлекеггер институтгарыньщ өзара іс-кимылын жүмыспен қамтудың келісілген саясатының жүзеге асуына көмекгесетін үйымдастыру механизмі сііяқты ЕО дамуының қазіргі кезіне тән деп айтуға болады. Ол ЕО кызметінің кептеген бағыттарына азды-көпті тән.

Технологиялық прогресс жаппай индустриадды еңбекті барған сайын күнсыздандырды, созылмалы жүмыссыздықты туындатты, еңбекке жарамды халықтың белгілі бір тобы өте аз төленетін жүмыстарды атқаруға мәжбур болды. Скандинав елдерінде соңғы жылдардағы бюджеттік қаржының қысқаруына байланысты уоркфэрге (жүмыссыздар үшін қоғамдық жүмыс бағдарламаларын үйымдастыру) көбірек зейін қойылуда. Жумыссызыдықтың жоғарғы керсеткіші «әлеуметтік инвестиция» түжырымдамасына қауіп тәндіретін жүмыс орны мен жеке сектордың қызмет корсетуіне тәуелділікті көбейтеді.

Алайда қүрылықтың барлық кең кеңістігі үшін және түрлі әлеуметтік топтар мен қоғамның категоияларының өмірін қамтамасыз етуліен дәстурлі байланыскан ортақ бірқатар проблемалар бар. Олардың шешімі ЕО сияқты ірі аймақтық бірлестіктің және еуропштық кеңістікгегі кіші елдердің күн тәртібінен алынған жоқ. Маңыздылардың іші-нен өзектілшн жоймаған, керісішпе жаңа жағдайларда жаңаша рең алған проблемалар: әзірге толықканды шешімін таппаған жумыспен қамту мәселесі және оның өлдеқайда курделі аспектісі — жаппай жүмыссыздық, феномен содиальног отгоржения целых категорий населения;наиболее обездоленных жастар, әйелдер, қартгар, аз табысты отбасылар топтарын тиімді қолдау мәселесі; білім беру және кәсіби дайындау жуйесін толықтыру мен дамыту; жалпы халықты олеуметтік қүқықтар мен қорғауды кепілдендіру. Еуробарометрдің мәліметі бойынша еуропалықтардың 92% жұмыссыздықпен күреске баса ке»іл қояды, 89% сонымен бірге кедейлік пен әлеуметтік (отторжения) оқшауланудың алдын алуды ерекще кушті талап етеді деп санайды[10].

Қоғамның осындай «ауруымен» куреске тек мемлекет пен әлеуметтік қурылымдар ғана емес, сонымен бірге кәсіподақтар, үкіметтік емес үйымдар (УЕҮ), шіркеу қосылады. 1999 ж. акпанда Еуропарламештщ эгидасымен кең кездесу үйымдастырылады (қатысушылары 600- ден асатьш). Онда толық жүмыспен қамтуға жол тек экономикалық стратегиядан ғана емес, жағдайды әлдеқайда кеңірек пайымдаудан жөне сонымен бірге әлеуметтік, экономикалық және конституциялық сәттерді ескеру қажеттілігі баяндалатын «Толык жүмыспен қамтудың еуропалық шақыруы» аталатын мәлімдеме қабылданады.

Үжымдық келіссөздер, әлеуметгік серікгестердің мәжілісі, «жүмыспен қамту үшін сенім пактісіне» қол қойылуы және т.б. шаралар арқылы жалпы еуропалық масштабта күштерді бірікгіру ЕО басшылығына жүмыспен қамту саласында ортақ стратегия жасауға және оны жүзеге асыруды бастауға көмекгесті. 1998 жылдаи бастап іс-қимылдың үлттық жоспары ортақ стратегияға сәйкес қүрылады, реттеледі және ЕО ин-ституттары тарапынан бақыланады. Оның үстіне жұмыспен қамту жағдайы және жүмыссыздық деңгейі әр түрлі болғандығына қарамастан бүндай стратегияны ЕО барлық мүше-мемлекетгері қолдады, Егер Люксембургте бүл деңгей – 2,8%, Нидерландыда – 3,6%, Данияда — 4,2%, ал Испанияда – 17,8%, Италияда 12,3%, Францияда — 11,8% қүрайды. Ортақ стратегаяны қоддану және «1999 ж. арналған жүмыспен қамту саясатының негізгі бағыттары» бағдарламасының қабылдануы өзінің жемістерін бере бастады. Еуростаттың мәліметтері бойынша түрақтылыққа және кейбір жүмыссыздықтың деңгейін төмендетуге қол жеткізіліпті: 1 999 ж. сәуірінде ЕО 1 5 бойынша – 9₅4%, 1998 ж. сәірінде – 10,1%, ал еуро зонада (ЕОИ) — 10,1%, және

Экономикалық өсу мен жүмыспен қамту мәселесін шешудегі ЕО және Еуропаның жеке мемлекеттерінің жоспарлары көбінесе азды-көпті жасалған стратегиямен бекітіледі. Алайда, іс жүзінде жүмыспен қамту мәселесін шешуде де, әлеуметтік даму саласында да болсын үлттық билік пен коммунитарлық институттардың ойындағыдай тиімді емес. Әлеумеітік саладағы қомақты жетістіктеріне және бірқатар мемлекеттердің әлеуметтік қорғау жүйесінің түрақты істеуіне қарамастан бүгінгі Еуропа бүл проблемаларды толық шеше алмауда, яғни оларды жаңа жағдайларда XXI ғасырда шешу күтіп түр.

ТАРАУ 2 АҚШ cыртқы саясаты және миграциялық үрдіс

     2.1 АҚШ сыртқы саясатының негізгі бағыттары. Буш Доктринасы. АҚШ жаңа саясаты

Дж Буш үкімет басына келген кезде оның саясатының Б. Клинтонның саясатынан өзгеше болатынына көбі сенбеді. Тіпті республикашыл партияның өз ішіндеде бұл пікірді қолдайтындар др кездесіп жатты. Алайда Дж Буштың саяси доктринасының өзгеруіне 2001 ланкестіктің әсері зор болды.

Шын мәнінде Буш доктринасының шынайы қалыптасуы да осы уақыттан басталды дейді кейбір зерттеушілер/ Қараңыз. Кукеева Ф.Т. История внешней политики США. Учебное пособие. Алматы.,2007/

Сарапшылардың пікірінше 2000 жылғы президенттік сайлау барысында Кіші – Буштың өзіндік сыртқы саяси жоспары болған жоқ, сондықтанда Буш өз төңірегіне зиялы қауым мен саясаттанушылардан тұратын топты ұйымдастыра бастады. АҚШ –ң қазіргі заман тарихында бұл топты «Вулкан тобы» деп атап кеткен. «Вулкан тобын» Кондалина Райс басқарды. Бұл топқа сонымен қатар Пол Вульфович, Ричард ПерлДов Закхайм және т.б америка саясатының қырандары кірген болатын.

Буш топтастырған жаңа консервативтік саясатшылар мен ғалымдар кейін оның әкімшілігінде жетекші орындарға ие болды.

2001 жылдың 11 қырықүйегінен кейін жаңа консерваторлар өз бағыттарын толық жүзеге асыра бастады. Олардың негізгі қағидасы АҚШ ұлы державалық, гегомонистік тезис болды.Республикашылдардың бұл бағыты елде көптеген пікір – талас тудырды.

Пікір талас тудырған тағы бір мәселе сыртқы саясат доктринасы еді.Негізгі мәселе АҚШ 21 ғасырдың жаңа империясы бола алама деген сұрақ еді. Бұл жөнінде біркелкі пікір жоқ.

Кейбір американдық сарапшылардың пікірінше  жаңа әлемдік тәртіпті қалыптастыруда АҚШ қалыптасқан институционалдық және нормативтік негіздерді жоя отырып, оның орнына американдық гегемонизмді ұсынады дейді. Ал әлемдік институттардың күйреуі әлемдік жүйеге ғана емес АҚШ өзіне де қауіпті деген пікірді қолдайды.

2001 жылдың 17 қырықүйегінде « АҚШ –ның ұлттық қауіпсіздік саласындағы жаңа стратегия/ҰҚС/ » қабылданды. Бұл құжат АҚШ сыртқы саясатының алдағы болашақтағы стратегиясын анықтап берді.

ҰҚС Вашингтонның сыртқы саяси бағдарламасына айналды. Бұл бағдарлама әлемдік алпауыт мемлекеттермен қатар Орталық Азия, Қазақстанг және Каспий аймағында қамтиды.

Осы бағдарламаға қысқаша тоқталып өтейік.

Бағдарлакманың бірінші тарауы «Адамның ар –ожданы мен қасиетін қорғауға» арналған. АҚШ бүкіл әлемдегі адамзаттық құндылықтарды қорғайтын бірден – бір мемлекет деп саналады.

Екінші тарау халықаралық терроризмге қарсы күресте, барлық мемлекеттердің альянсын нығайту. Ланкестіктің алдын алу және оған жол бермеу болып табылады. Осы тарауда АҚШ тек қана ланкестерге қарсы емес, оларға қолдау көрсетіп отырған мемлекеттермен де ашық күресетіні баяндалды.

Бағдарламаның арнайы бөлімі АҚШ бірінші болып ланкестіктің алдын алу мақстаында «превентивтік» соққылар беру құқына ие екендігі баяндалады.

Елесі тарау аймақтық қақтығыстарды реттеуге қатысушы мемлекеттермен АҚШ арасындағы ынтымақтастық мәселерге арналған. Осы тарауда АҚШ әлемдегі барлық аймақтық қақтығыстарға араласу құқын бекітеді.

Бағдарламаның келесі тарауы Жаппай Қырып Жою қаруына арналған

Бағдарламаның алтыншы бөлігі АҚШ бастауымен жаңа экономикалық жахандық жүйе құруға арналған. Бұл жүйе нарық заңдарына бағындырылған.

Жаңа стратегияда дамушы мемлекеттерге көмек мәселесіне жеке тоқталған.

АҚШ айқын геостратегиялық мақсаттар көздейтінін айқын көрсететін жері, оның жетекші мемлекеттермен одақтастық саясаты. АҚШ бұл саясатты САО негізінде жүргізетіндігі баяндалды.

АҚШ жаңа стратегиясында ҚХР, Үндістан, Ресеймен қарым – қатнастарға жете тоқталған.

Сонымен қатар стратегияда АҚШ Қорғаныс министрлігіне байланысты, Мемлекеттік департаментке байланысты, ОББ /ЦРУ/ және ФББ /ФБР/ байланысты өзгерістер баяндалады.

Концептуалды тұрғыдан қарағанда «Стратегия»  7 негізгі элементтерден тұрады. Атап айтатын болсақ олар мыналар:

1. Бірпоярлы жүйені сақтап қалу. Яғни АҚШ әлемдік бірінші мемлекет дәрежесінде қалу көзделеді.
2. Жахандық қауіптер мен оларға жауап берупринципі.
3. Қырғи қабақ соғыс кезеңіндегі «тежеу» саясаты ескірді, оның орнына ескерту соққылар жасау принципін пайдалану қажеттілігі туындайды
4. «Стратегия» егемендік деген ұғымды қайта қарауды ұсынады. Себебі ланкестікке қарсы күресте АҚШ мемлекеттердің ішкі сяасатына араласуға мәжбүр болады. Егерде ланкестер мемлекеттік шекараларды құрметтемесе, АҚШ оларды неге құрметтеу керек деген сауал қоюда.
5. «Стратегия» қауіпсіздік саласында халықаралық тәртіп пен келісімдерді орнатады.
6. Қазіргі заманда АҚШ жахандық қауіптермен күресте жетекші мемлекет болып отыр
7. «Стратегия»   «халықаралық тұрақтылық» түсінігін қайта қарауды ұсынады. Мысалы АҚШ ПРО жүйесінен шығуы әлемдегі тұрақтылықты бұзбайды, немесе АҚШ Солтүстік Кореяға қатысты саясаты Кореядағы саяси тәртіптің негізін шайқалтады деп түсіндіріледі.

АҚШ экономикалық дамудың негізгі бағыттары

     Экономикальщ дамудың кезеңдері

Америка Қүрама Штаттары – екінші дүниежүзілік соғыстан кейін экономикасы едэуір нығайа түскен жалғыз мемлекет болып саналады. Соғыстан кейінгі алғаш онжылдықтарда Америка Құрама Штаттарының дүниежүзілік капиталистік шаруашылықта ең алда болғаны сөзсіз. Алайда, мүндай жағдай алысқа барған жоқ, Батыс Еуропаның экономикалық өсуі жэне Жапонияның өндірістік нарығының дамуы бүл жағдайды күрт өзгертіп жіберді. Экономикалық Қатынастар мен Даму Уйымдастығынын (ЭҚДУ) мүшелері болған дамыған капиталистік мемлекеттердің жалпы өндірілген өнімдегі алған орны – 1960 жылы 44% болған болса, 1980 жылы 27% дейін төмендеген; өндіріс саласында – 35,4%-дан 32%-ға дейін кеміген. Сондай-ақ, Америка Құрама Штаттарының дүниежүзілік капиталистік экспортта алған орны да сол жылдары 18%-дан 12%-ға дейін төмендеген.

1950-шы жылдары АҚШ-тан 2-5 есе артта қалып қойған капиталистік елдердің көбі 1980-шы жылдардың басына таман бүл көрсеткішін жойған болатын. Бүл мемлекеттер Америка Қүрама Штаттарына экспорттық тауарларын едэуір өсіре бастаған, соңғы екі онжылдықта АҚШ-тың ішкі нарығында шет ел өнімдері 2 есе өсіп, бүгінде 20% құрап отыр, ал жеңіл көлік, темір қүралдары, үй техникасы салаларында одан да көбірек болып отыр.

Дүниежүзілік капиталистік шаруашылық жүйесінде Америка Құрама Штаттарының осындай жағдайға түсіп, оның басымды роліне бірталай қауіп төнгендігі салдарынан, оған едәуір үлкен өзгеріс шараларын жүзеге асыру аса қажетті болдыю Енді АҚШ-та ғылыми зерттеулер саласына өте көп мөлшерде қаржы-қаражат бөліне бастады, өндірісті ғылыми-техникалық саланың пайдасына бұрып, бүл процесстер едэуір жеделдетіле бастаған болатын. Сондай-ақ, ғылыми-техника саласын одан эрі тереңірек дамытуға бағытталған жаңа тәсілдер жүзеге аса бастады.

Қазіргі кезде, АҚШ-тың ғылыми зерттеулерге бөлінетін қаржы-қаражатының үштен бірінен астам бөлігі эскери салаға жұмсалып жатқанына қарамастан, олардың қоғамдық-ғылыми тэжірибе жүргізу орындарына бөлінетін қаржы мөлшері басқа капиталистік елдермен салыстырғанда едэуір жоғары болып отыр.

Соңғы кездері, халықаралық экономикалық жағдайдың ең бір маңызды факторы – американдық транснациональды корпорациялар (ТНК) мен олардың шет елдердегі бөлімшелері болып табылады. Американдық ТНК-дың шет елдердегі кэсіпорындары жалпы саны бір жылда 1,5 трл.-ға жуық өнім өндіріп отыр, – ол Америка Құрама Штаттарының жалпы үлттық өнімінің 40%-на жуығы. Шет елдердегі инвестициялардан түсетін пайда   –   Америка   Қүрама   Штаттарының   экономикалық   дамуын қаржыландырудың өте маңызды көзі; олар бүкіл американдық корпорациялардың таза пайдаларының үшке жуық бөлігін қүрайды.

1970-шы жылдардан бастап, Америка Қүрама Штаттарынан қаржы шығу жүйесінде едэуір өзгерістер жүзеге асқан болатын. Ең бірінші орында – қаржыны қарызға беру формасында шет елдерге шығарылуы болып отыр. Қазіргі кезде американдық жеке банкілердің қарызға берген қаржы мөлшері – бүкіл халықаралық кредиттің 60%-ын құрайды. Олар өз банкілерінің жүйесінІң күштілігіне сүйене отырып, осындай капиталистік өндірістегі халықаралық кредиттің ролін нығайтудан өздеріне көп пайда келтіріп отыр. Американ банкілерінің шет елдердегі операцияларынан келіп түсетін пайда олардың ішкі пайдасымен теңеліп, бүгінде Америка Қүрама Штаттарының төлем балансының ең бір маңызды баптарының бірі болып отыр. Сонымен қатар, халықаралық кредит барған сайын АҚШ-тың басқа елдерге, ең алдымен, дамып келе жатқан елдерге көрсетіп отырған саяси жэне экономикалық қысым көрсету құралына айналып бара жатқаны мэлім, бүгінде бүл мемлекеттердің аса ауыр мэселелерінің бірі – шет ел (әсіресе, американдық) банкілерге қаржы қарызын қайтару болып отыр.

Американдық монополияның күннен күнге өсіп отырғаны барлық салаларда да қатты байқалады, алайда, ең маңыздылары болып төменде келтірілген мэліметтер саналады:

1.басқа капиталистік елдердің материалды-техникалық, эсіресе, қаржы ресурстары бүгінде АҚШ~тың өндірістік прогресстерінің шешіші факторы болып отыр;

2.өзінің экономикалық күшіне сүйене отырып, АҚШ дүниежүзілік сауда-саттық және қаржы-қаражат жүйелерін талас пен жарыс талаптарына сай өзгерістер енгізгісі келеді. Бұл іс-эрекеттер АКДІ-тың дүниежүзілік қаржы-қаражат жүйесіндегі күрделі мэселелерді     шешуде     пайдасын     көздеп     отырғандығын айқындайды;

3.соңғы кездері АҚШ дамып келе жатқан мемлекеттердің бүгінде қалыптасқан халықаралық экономикалық қатынастарды өзгертуге бағытталған шиеленістерін шешуде бірталай шараларды жүзеге асыра  алды.   Мүнда АҚШ-тың  мүнайды  импортқа  алатын дамыған капиталистік мемлекеттермен біріге отырып, мүнайды экспортқа өндіретін мемлекеттер ұйымдастығы – ОПЕК-ке қарсы іс-әрекеттері өте маңызды роль атқарған болатын.

     АҚШ экономикасыныц 90-шы жылдардагы өсу ерекшелектері

1992 жылдың соңына қарай, Америка Қүрама Штаттарынығ экономикасы өзінің циклдік төмендеу фазасынан соң, қайтадан жаңг циклдік өрлеу фазасына түскен болатын. Сөйтіп, экономикалық өс) қарқыны 1993 жылдың күзіне қарай дамып жетіп, жалпы өндірілгег өнімнің өсу деңгейі салыстырмалы баға есебімен, жылдап санағанда, 199: жылдың бірінші жартыжылдығында 2%-дан екінші жартыжылдықта -4,5%-ға дейін өскен болатын.

Бұл жаңа экономикалық өсу нәтижесіне жету үшін 1989-1992 жылдардағы төмендеу деңгейін өту керек еді, бүл кезең тарихта «өсу рецессиясы» деген атпен белгілі болды, себебі, бұл жылдары орташа жылдық өсу қарқыны аса төмендеп кетті – бүл небәрі 1,8% ғана тең. Бүл кезең ішінде, 1990-1991 жылдары өндірістің кенеттен төмендеп кету барысы байқалған, өндіріс саласындағы өнім шығарылу науқаны алты ай бойы – 1990 жылдың қазан айынан бастап, 1991 жылдың наурызына дейін төмендеумен болған, бүл кезеңде өндіріс 4%-ға кеміп қалған. Жалпы өндірілген өнімнің максимальды кемуі 1,6% қүраған. Нәтижесінде, бұл 1980-шы жалдардағы төмендеу кезеңді толық шиеленіс кезеңі деп емес, өндіріліс саласындағы тоқтап қалу кезеңі десек дүрыс болар. Осы төмендеу кезеңі аяқталғанына қарамастан, елдегі экономикалық жағдай дереу өркендеп кеткен жоқ. 1992 жылдың соңына қарай, негізінен, қаржы-қаражат мәселесі ақырындап түзеле бастады. Бұл корпоративті жэне тұтынушы қарыздарының мөлшерінің 1980-шы жылдарда тым көп болуымен, сондай-ақ, қозғалмас мүлік нарығындағы ауыр шиеленіспен байланысты болды; банкілер мен қаржы орындарының жағдайлары күрт нашарлап кетуімен де байланысты болды.

Пайыздық мөлшердің төмендеуі 1990-1991 жылдары басталып, 1993 жылдың соңына дейін жалғасқан болатын. Қысқа мерзімге алынған қарыз ақша үшін тағылатын пайыздық мөлшер төлемі 3%-дан 6%-ға дейін төмендеп жатты. Ал, ұзақ мерзімді корпоративті қарыз бен ипотекті кредит бойынша – 7%-дан төмен, бұл соңғы 25 жыл ішіндегі ең төмен көрсеткіш болып тұр.

Инфляцияның жылдамдығы да баяулана берді, жыл бойы – 3%-дан аз деңгейге жетті, осымен байланысты, қысқа мерзімді пайыз нөлге жуықтай бастаған болатын. Қарыз алудың арзандауы жергілікті көпшілік қауым мен кэсіпкерлерге төмен пайыз жүйесі бойынша үзақ мерзімді кредиттерді қайта қаржыландыруға мүмкіндік туғызып, тапқан-жинаған қаржыларын қосымша түтыныс пен инвестиция жасауға жол ашты. Қарыз ақшанын жалпы өндірілген өнімге қатынасы 1980-шы жылдардың деңгейіне дейін төмендеген еді.

Қарыздарын өтей алмағандардың қарызын түгелдей өшіру арқасында, көптеген банкілердің өзара бірігуі мен қарызға ақша беру шарттарын қатаңдату мен жаңа шарттар енгізу арқылы банкілер мен қаржы-қаражат жүйесі едэуір жақсарып қалды. Шиеленісіп, күрделі мәселелер туғызып отырған бірталай банкілерді жауып тастау арқасында. олардың саны екі еседен астамға жуық қысқартылып, саны 426 болды, 1993 жылы барлығы небәрі 42 банкі банкротқа үшыраған болатьш, бүл 1982 жылдан бастап ең аз сан еді.

Қазіргі кезде банкілердің қаражаттарының басым бөлігі банкілерде сақталуда, салыстыру үшін – 1990 жылдарда 30% болса, енді 82%-ығ: қүрайтын болды. Бүкіл соғыс аяқталғаннан бері, коммерциялық банкілер үшін 1993 жыл ең жақсы жыл болды. Олардың таза пайдасы 37%-ға көбейіп, пайда нормасы 15%-дан асып кетті. Бұндай жағдай банкілердің қарызға ақша беру жүйесінің шарттарын біраз жүмсартуға мүмкіндік туғызды, енді көпшілік қауым мен майда жэне орта кэсіпкерлер кеңінен қарызға ақша ала алатын болды.

Кредитті алудың осындай жеңілдетілген шараларына инфляцияның төмендеуі де өз эсерін көп тигіздген еді. Дайын өнімге бағалардың тағайындалуы енді 1990-шы жылдардың басында 5%-ға дейін, 1992-1993 жылдары 1,2% -ға дейін төмендеген болатын, ал осы кезеңдегі тұтынушы бағалар мөлшері 5,4%-дан 2,8-3%-ға дейін төмендеген.

1992-шы жылдардың басында жаңа өндірістік өсуге барлык мүмкіндіктер жасалынғанымен, негізгі түтынушылар жағынан аса көп өзгерістер болған жоқ еді, енді тұрғын үйлерді соғуға, басқа да қорларға. 1993-1994 жылдары мемлекеттік сүраныс пен экспортқа деген инвестициялардың экономикалық өсуге еткен эсері алдыңғы жылдармен салыстарғанда енді азая берді.

Қазіргі кезде, түтынушылар жағынан үзақ мерзімді заттарға деген сұранысы едәуір өсіп отыр. .Гсіресе, электрондық байланыс пен техникаға деген инвестицияларға сүраныс күрт артып отыр. 1993-1994 жылдары салыстырмалы бағамен алғанда, құралдарға деген инвестиция көлемі жых сайын 16%-ға өсіп отыр, ол жалпы өндірілген өнімнің 40%-на жуығыв құрайды. Бұл инвестициялардың жылдық мөлшері 1980 жылмек салыстырғанда екі есе жоғары болып отыр.

Барлық инвестициялардың жартысына жуығы компьютерлерді және басқа да электрондалған техника жабдықтарын сатып алуға жұмсалыг отыр, егер 1970-шы жылдары мұндай салаға барлық инвестицияның 10-12%-зы ғана жұмсалған болса, енді жыл сайын өндірістің қүрылыс транспорт, ауыл шаруашылығы саласына қанша қаражат кетсе, электрондь: салаға да соншама қаржы жүмсалып отыр. Сонымен қатар, бүл салағ^ деген сұраныс одан ары артып отыр, бұл осындай саланың жыл сайын 10-15%нға арзандап бара жатқанымен де байланысты. Жалпы өндірілгеь өнімнің 5%-нан азын құрай отырып, бұл салаға 1993-1994 жылдарь инвестиция жұмсалуы едәуір өсіп отырғаны мэлім. Барлық мемлекетте^ қазірғі кезде электронды компьютерлер саласында өте көп қаржы жұмсап электронды жабдықтау мэселесін шешіп отыр. Сондай-ақ, компьютерле^ мен басқа да мульти-медиалық байланыстарға деген көпшілік қауы]\ сүранысы соңғы жылдары күрт артып отыр. Радио-телефондардь тұтынушылар саны жыл сайын 40%-ға өсіп отыр. Осындай техникалыі жабдықтар күнделікті адам өмірде өз орнын барған сайын кеңітіп, жылдан лшлға дамып бара жатыр.

Қазіргі кезде АҚШ-та мемлекеттік үлттық жылдам байланыс жүйесіі дайындау үшін 500 млрд. доллардан астам қаржы бөлініп, бұл сала ө: жүмысын бастауға даярланып жатыр. 1999-2000-шы жылдары осындаі электронды техникамен жабдықталған салалар өте тез қарқынмен дамі отырып, халықаралық экономикалық байланыстарда да кеңінен өрістеі бара жатыр. Мұндай саланың дамуы барысында көптеген күрделі де ауьц процесстер едэуір жеңілденіп, өндіріс өнімділігі артып отыр.

Алайда, осындай өзгерістер экономикалық дамудың аса үлкеь жетістіктеріне әлі жеткізі қойған жоқ. 1993 жылы жалпы өндірілгег өнімнің өсу қарқыны 3% құраған болатын, ал 1994 жылы – 3,6% жетті. Бұі 1960-1970 жылдардағы экономикалық өсуде 4-5% құраған жағдаймеь салыстырғанда элдеқайда төмен көрсеткіш. Осылардың ішінде ұзаь мерзімді факторлар аса көп эсерін тигізіп отыр – ол американды* экономиканың барған сайын интернационалды болып бара жатқаны олардың басқа мемлекеттермен қарым-қатынасын күшейте беру арқыль үлкен өзгерістер тудырып отырғаны, – осылардың бәрі басқа елдердіі: американдық экономикалық жүйеге көзқаранды болуын күшейте түседі.

1980-шы жылдардағы АҚШ-тағы қүрылымдық өзгерістер әсіресе ұсыныстар көрсету саласын эбден жетілдірген болатын, бүл экономиканык шиеленістерден қорғануына өте ыңғайлы жағдай. Мысалы, 1994 жылғь: көкек айында болған 75 мың жүк машинасын жүргізушілердің үш аіга бойы көрсеткен келіспеушілІк іс-эрекеттері нэтижесінде экономиканын айтарлықтай өзгеруіне экеліп соқтырған жоқ. Ал олардың 1979 жылғы 10-ақ күнге созылған осындай эрекеттері экономикалық жағдайдың жалпы қүлдырауына себеп болған.

Міне, Америка Құрама Штаттарының экономикасында болғаи осындай қүрылымдық өзгерістер жалақы деңгейінің төмен болуы салдарынан белгілі бір жағдайларға әкелген. Экономикасының ұзақ түрып қалу деңгейінен Америка Қүрама Штаттары тек 1993 жылдан бастап қана шыға бастады. Экономикада материалды емес салалардың едәуір дамуы барысында 1993-1994 жылдары 4 млн.-ға жуық адам жүмыс орнына ие болған. Қазіргі кезде 7 млн. адам, немесе жүмыс күшінің 6%-ы бірнеше жүмыс орындарында еңбек етеді. Америка Қүрама Штаттарының ұлттык табысында жалақы қоры 1975-1980 жылдары 63%-ға дейІн, ал 1993 жылы 60-% ға дейін кеміген болатын, мұндай жағдай өзінің үзақ мерзімді әсерін тигізуі мүмкін.

Өндірістің технико-экономикалық өзгерістерінің жэне басқару жүйесін дамыту нэтижесінде заттық-материалдың экономикалык қүрылымда алатын орны едәуір өзгерістерге үшыраған болатын. Инфляция деңгейінің төмендеуі де өз ролін атқарған. Қор жиналу динамикасы барған сайын орнықты болып, өндірістің ауытқуларынан қорғалатын дәрежеге өсіп жеткен болатын.

1980-шы жылдардың екінші жартысынан кейін өндірістік күштердің орташа жылдық өсуі 1966-1974 жылдармен салыстырғанда екі еседей төмендеді. Тек 1994 жылы ғана өндірістік аппараттың күші өткен циклдағымен салыстырғанда максималды дэрежесіне келіп жетті, егер 1988-1989 жылдары 85,1% болса, 1994 жылдың ортасына қарай 83,5% дейін өсті; көлік, мұнай өндіру, целюлозды-қағаз өндіруде, ағаш өңдеуде бүл көрсеткіш 90-100% аралығында болды, өңдеу өндірісі саласында бүл көрсеткіш 3%-ға дейін өсті.

1980-шы жылдарда басталып, 1990-шы жылдары үдей түскен бюджеттік дефицитті жою жэне эскери өндіріс саласының конверсиясы да едәуір өзгерістерге экеп соқтырды. 1993-1994-шы жылдары Америка Құрама Штаттарында мемлекеттік сұраныс күрт төмендей бастады – 1993 жылы 10,4%-ға, 1994 жылы 5,9%-ға дейін салыстырмалы бағаларға шақканда төмендеген болатын. Соңғы рет мүндай жағдай 1960-1970 жылдары Въетнамда соғыс аяқталған кезде байқалып еді.

Қазіргі кездегі мемлекеттік сұраныстың төмендеуі әскери саланы қаржыландырудың төмендеуімен байланысты болды, себебі әскери каржылар жеке штаттардың бюджетерінің қаржысынан артып түсетін болды.

7.5.   АҚШ экономикасы құрылымының жалпы сипаттамасы

Америка Құрама Штаттарының экономикасындағы салалардың қатынастары қазіргі кезде қалыптасқан қоғамдық еңбектің бөлінуімен сипатталады және қоғамдық өндірістің жаңарып отырғанан көрсетеді. Бүл пропорциялар Америка Қүрама Штаттарының бүкіл шаруашалығының дамуын айқындайды.

Экономика қүрылымы жалпы өндірілген өнімнің қүрылымында берілген.

АҚШ экономикасының салалық құрылымы

(жалпы өндерілген өнімге % цатынасы)

Салалар	1959	1969	1979	1988
Ауыл    шаруашылығы,    балық аулау, орман шаруашылығы	4,03	2,59	2,38	2,57
Жер байлықтарын қазу	5,78	5,32	4,07	3,64
Құрылыс	9,84	7,38	3,43	4,55
Өңдеу өндірісі	20,75	22,15	21,84	21,67
Транспорт,    электрмен    жэне сумен қамтамасыз ету	7,58	8,26	9,19	9,02
Сауда-саттық	14,77	14,92	16,03	16,85
Қаржы-қаражат	12,02	12,96	14,38	14,61
Усыныстар	11,26	11,87	13,46	15,02
Басқару	14,29	14,04	11,78	11,14

2.2 Миграцияның Америкалық жоспары

Иммигранттық топтардың Солтүстік Америка елдері сыртқы саясатының  қалыптасуындағы әсері мәселесі.

     Иммигранттық топтардың АҚШ пен Канаданың сыртқы саяси қалыптасу үрдісіндегі орны мен маңызын өте жоғары бағалайды. Бұл тарауда  АҚШ пен Канаданың этноұлттық топтарының өзге аймақтық елдермен сыртқы саясатын қалыптастырудағы ықпал етуінің негізгі арналары мен әдістері және олардың сыртқы саяси сферадағы қызметі туралы жан-жақты айтылады.

Иммигранттардың болу еліндегі қоғамдық-саяси өмірінің жағдайын еркін меңгеруі олардың саяси бейімделуінің жалпы үрдісінің ажырамас бөлігі болып табылады. Соғыстан кейінгі кезеңде екі Солтүстік Америка мемлекеттері АҚШ пен Канаданың дамуы иммигранттардың маңызды түрде артқан белсенділігімен сипатталады. Иммигранттардың қабылдау елінде болу фактісі олардың сол елдегі белгілі бір мүдделерін көрсетеді. Бұл фактор АҚШ пен Канаданың тек қана қоғамдық-саяси емес, сонымен қатар этникалық құрылымына да қатты әсер етеді.

Ішкі саяси дамудың негізгі факторы ретінде қазіргі кезде обьективті түрде күшейіп келе жатқан ішкі және сыртқы саясаттың өзара байланысы мен өзара тәуелділігін атап көрсетуге болады. Қазіргі кезде сыртқы саясаттың қалыптасу үрдісі екі ел арасындағы күрделі саяси жүйеге, қоғамдық-саяси күрес тенденциясына, әртүрлі топтар мен таптардың мүдделеріне және барлық ішкі жағдайлардың жиынтығына байланысты болып келеді. Қоғамның полиэтникалық құрылымы иммиграция процесстерімен сипатталады.

Жалпы деңгейде қарастыратын болсақ, АҚШ пен Канаданың жоғары басқарушы топтары халықаралық аренада өздерінің ресми бағыттарын жасау кезінде иммигранттардың ұстанымдарын есепке алуына тура келеді. Көптеген жағдайларда нақты этникалық ұйымдар қолайлы саяси құралдар мен әдістер арқылы биліктің саясатына белсенді түрде араласуға ұмтылады.

Бұл бағытта этникалық топтардың институциялану факторы басты рқл ойнайды. Этникалық топтардың ықпал етуі олардың ұйымдастырылу деңгейі мен өздерінің іс-шараларына қоғамдық-саяси қолдаушы топтарды қатыстыру қабілеттеріне тәуелді болып келеді. Тарихқа үңілетін болсақ, АҚШ пен Канадада ешқандай этникалық ұйым ешқашан саяси партия ретінде қалыптаспаған. Мұнда тұрақты түрде этникалық ұлттық қозғалыстың қалыптасқан бағыты болмағандықтан, негізгі жауапкершілікті әртүрлі комитеттер, ассоциациялар, федерациялар мен ұйымдар алатын болды.

Территорилық этникалық негізде қалыптасқан көптеген ұйымдар өз қызметтері барысында өткір көпполярлық идеялық-саяси қарама-қайшылықтармен бетпе-бет келді. Ешқандай елде нақты түрде бүкіл этникалық ұйымдардың атынан сөйлейтін біріккен топ құрылған жоұ және болуы да мүмкін емес. Солтүстік Америка елдерінің жағдайында этникалық топтар мен ұйымдардың өмірлік обьективті даму заңдылықтары елдердің сыртқы саяси беделінің мазмұны мен маңызына үлкен әсер етеді. Сондықтан этникалық топтар мен ұйымдардың әрекетіндегі бәсекелестік олардың жалпы қызмет бағытына байқалады.

Солтүстік Америкадағы этникалық топтық ұйымдардың құрылымындағы күрделі қоғамдық-саяси сипат топаралық салыстыруда үлкен айырмашылыққа ие болып келеді. АҚШ-тың ұлттық құрылымын еврей, араб, гректердің этникалық қоғамдастықтары мен шығыс еуропалық иммигранттық топтарға бөлуге болады. Канадада еврейлік қоғамдастықтар мен шығыс еуропалық топтар өздерінің саяси белсенділігімен ерекше көзге түседі. Осы аталған топтардың ішінде бірнеше ұйымдар аталғанымен, бірақ  олардың ішінде батыс еуропалық және азиялық типке жататын саяси топтар өте аз. Кез-келген жағдайда АҚШ пен Канада елдерінде немістік, итальяндық, голландтық және скандинавиялық ірі этникалық топтар жеткілікті. Алайда олар өз қызметі барысында нақты түрде саяси істерге араласпайды. Көбінесе  жаңадан келген иммигранттарға көмек көрсету және этникалық мәдениетті қолдау сияқты іс-шаралармен айналысады.

Жоғарыда айтылғандай, сыртқы саяси жоспарда саяси және белсенді маңызға еврейлік этникалық топтар ие болып келеді. Бұл сипат АҚШ пен Канадаға да тиісті. Өзге елдермен салыстырғанда, АҚШ пен Канададағы еврейлік этникалық топтар саяси салаларда көптеген мүмкіндіктерге қол жеткізуде. Мысалы, олар сыртқы саяси мәселелерге арналған конференцияларға қатыса алады, сондай-ақ АҚШ-тың халықаралық қатынасында белсенді қызмет атқарады. Кейбір жағдайларда Кнаданың сыртқы саясат  ындағы этникалық топтардың белсенділігін белгілі бір жүйеге келтіру қиынға соғады. Олар көбінесе сайлаушылық сипатқа ие болуымен ерекшеленеді. Осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, мұндай топтар АҚШ-тың Таяу Шығыс мәселесіне қатысты қатынасында белсенділік танытады. Бірнеше себептерге байланысты АҚШ-тағы сияқты Канадада да еврейлік қоғамдастықтар өзіндік көшбасшылық рөл атқарады.

Американың саяси өмірінің сыртқы саяси бағытын анықтау процесінде еврейлік қоғамдастықтар ерекше орын алады. АҚШ-тағы этноұлттық топтардың ерекшеліктері туралы американдық саяси әдебиеттерде былай деп жазады: “Еврейлік қоғамдастықтар ішкі саясатқа қатысты мәселелерге қарағанда сыртқы саяси мәселелерде ереше белсенділік танытады және өзара тығыз ынтымақтасады”. Шындығында егер ішкі саяси жағдайда еврейлік қоғамдастықтардың арасында кейбір қарама-қайшылықтар әлеуметтік-таптық ерекшеліктерге байланысты туындаса, ал сыртқы саяси сферада, әсіресе, Вашингтонның Таяу Шығысқа қатысты мәселесінде еврейлік қоғамдастықтар ерекше нәтижеге қол жеткізу үшін біріккен блок ретінде белсенді әрекет етеді. Бұл жағдайдағы бағдарламалар пен ұйымдар израильдік бағыттағы лобби болып есептеледі. Өзара күрделі және жан-жақты механизмге ие бұл топтар Америкадағы бүкіл еврей ұлтының атынан сөйлейді. Вашингтонның  тек ресми үкіметтік мекемелерінде қызмет атқаратын лобби 30-ға жуық ұйымнан құрылған. Мысалы, Американдық-израильдік қоғамдық қатынастар мәселелері бойынша комитеті (КАИОО), сионистік ұстанымдағы ірі американдық еврейлік ұйымдар президенттерінің конференциялары (КПКАЕО), маңызды еврейлік буржуазиялық ұлттық ұйымының өкілдіктері. Аталған қйымдар мен бірлестіктер үнемі Вашингтонда орналасқан Израиль елшілігімен тығыз қарым-қатынаста болады.

Айта кету керек, израильдік лоббилерден құралған әртүрлі көптеген ұйымдардың міндеттері, мақсаттары және функциялары нақты түрде салаларға бөлінген. Мысалы, КАИОО өз қызметіне қатысты Тель-Авив және Вашингтонда орналасқан Израиль елшілігінен нұсқау ала отырып, конгресс мүшелерін өздеріне қажетті израильдік бағытқа бұрумен айналысса, ал КПКАЕО Ақ Үйге қысым көрсетуге маманданған. Президентпен кездесу кезінде еврей көшбасшылары Мемлекеттік Хатшы және Қорғаныс Министрімен кездесуге мүмкіндік алады. АҚШ-тың сыртқы саяси қатынасында маңызды рөл атқаратын еврейлік қоғамдастықтарға Американдық еврейлер комитеті, Американдық еврейлер конгресі, “Бнай Брит” (“Сыновья завета”), Американдық еврейлік жұмысшылар комитеті және т.б. ұйымдарды кіргізуга болады.

АҚШ-та еврейлік қоғамдастықтардың белсенділігі соғыстан кейінгі кезеңде арта түсті. Бұл Израиль мемлекетінің құрылуы және Палестина мәселесінің шиеленісуімен тығыз байланысты. Соңғы 40 жыл ішінде американдық еврейлердің Таяу Шығыс мәселелеріне қатысты мүдделері мен Вашингтонның жүргізіп отырған саясатына байланысты көзқарасы өте тұрақты және жоғары деңгейде қалды. Сионистік бағыттағы еврейлік қоғамдастықтар Вашингтонның Таяу Шығысқа қатысты мәселесіне үлкен ықпал етті.

Р.Рейган әкімшілігінің билікке келуіне байланысты ірі еврейлік буржуазиялық топтар билік тарапынан үлкен қолдауға ие бола бастады. Еврейлік қоғамдастықтардың израильдік ұйымдары алдынғыға қарағанда белсендірек жұмыс істей бастаған болатын. Олардың әрекетін координациялау мақсатында АҚШ-тың ірі қалаларында митингтер мен манифестация өткізіліп, арнайы ұйымдар мен бөлімдер құрыла бастады. Израильдік бағыттағы лобби Вашингтонда Израильге қосымша жеңілдіктер мен артықшылықтар беретін заң жобасын қабылдатуға қол жеткізді.

1983 жылдың басында израильдік бағыттағы лоббидің кезекті шабуылы АҚШ-тың Иорданияға берген экономикалық көмегіне қарсы бағытталды. Еврейлік қоғамдастықтардың ұйымдарының жетекшілері Р.Рейганғ ахат жазып, король Хусейнге қару сатуға қарсы екендіктерін білдірді. Нәтижесінде бірнеше айдан соң Өкілдер Палатасы мүшесінің 233-сі қол қоюға келісті. Бұл мәселеде Ақ Үйдің жағдайы шиеленісе түсті. Соңында израильдік топтар басқа араб елдеріне қатысты қатаң саясат жүргізуге ұмтылды.

Канадада  араб қауымының лоббистік әрекетшіліктің тәжірибелі әсері АҚШ-қа қарағанда шектеулі болып келеді. Ұйымдардың ұлғаюына  және 70-жылдардың белсенділігіне  қарамастан  саяси табыс пен оның көптеген акциялары  шын мәнінде  табыс әкелмеді. Каадалық арабтар Федерациясы (КАФ)  және Араб қауымының Канададағы Федерациясы (АКФ)  сияқты жетекші ұйымдар кезінде -70 жылдар бойында канадалық сыртқы саяси ведомства аппаратын Таяу Шығыс мәселесін 1970-1972 жылдардағы  Канаданың сыртқы саяси бағытын қайта қарау бағдарламасына  қосуға көндіре алды, сонымен қатар  70 жылдарда Таяу Шығысқа жасаған  сапарында Квебектің Ұлттық профсоюздар  Конфедерациясы өкілдерімен  бірге Палестиналық Қарсыласу Қозғалысының көшбасшыларымен кездескен  Квебек партиясының  лидері және  Левектің француз тілдік провинциясының  премьер-министрі жағынан «жанашырлық» қолдау таба білді.  БҰҰ конгресімен байланысты 1975 жылғы кризис кезінде Квебек‑палестиналық  ассоциациясынан қолдау тауып отырған КАФ Канаданың сыртқы істер министрі  А.Мак-Эгенмен кездесуге қол жеткізді.  Алайда бұл арабтардың  ең ірі лоббистік мүмкіндігі  ешқандай жағымды  нәтиже көрсетпеді. КАФ лидерлерінің бірі Д.Хаггер «Егер ООП конференцияға  қатыса алмаса, Канада мен араб елдерінің  саудасын тоқтату үшін барлық мүмкіндіктерді  қолданамын» ‑ деген өзіндік бопсасы канадалық кабинет, сонымен қатар бұқара халық ойына жағымсыз әсер қалдырды.  Канада-палестиналық комитет, Араб-канадалық сауда палатасы және Канадалық мұсылмандар қауымының  кеңесі сияқты ұйымдар алдында арабтар 1973 жылғы  қазан соғысынан кейін бойкотты жүзеге асыруда белсенділік көрсетті. Алайда 1975-1976  жылдарда болған  Ливандағы  азамат соғысының  нәтижесінде  Канадаға  Ливан босқындарын кіргізу  араб қауымы үшін Канадалық үкімет әрекетіе болар болмас тікелей ықпалын тигізе алды.

Жоғарыда аталған себептерге  байланысты  шығысевропалық иммиграция  топтарының  сыртқы саяси  әрекетінің  ерекшелігі  жеке аспект ретінде қарастырылады. Олардың саясаттануы тікелей сөз сөйлеу  барысында шыңдалады. Сөз сөйлеудің мінездемесі мен мазмұны  әдетте өзінің  өткірлігімен, мақсатына бағытталуымен ерекшеленеді және әрқашанда принципті саяси-идеологиялық сипатта болады. Шығыс Европалық иммиграцияның тарихи күйреуі бұл жағдайда идеялық тұрғыдан қарама қарсы :  прогрессивті-демократиялық  және буржуазды-ұлттық екі лагерьде топтасқан мінездемеге қатысты   шартты қорытынды жасайды. Жалпы топтасқан  сипаттар ішінен тек  өзінің еліне қатысты сыртқы саяси шоғырланушылықты айтса болады. Ал басқасында  шығысевропалық топтардағы  саяси белсенді күштер өзіне қатысты  поляризацияға жүгінеді.

Қалыптасқан заңдылық  екі солтүстік америка елдерінің жағдайын көрсетеді. АҚШ-ғы шығысевропалық иммиграцияның прогрессивті бөлігінің көзқарасын Американдық Украиндер Лигасы (АУЛ), Ұлттық Елшілік Конгресі (ҰЕК)   таныстырса, ал Канадада бұл рөлді Біріккен Украиналық Канадалықтар Достастығы (БУКД)  немесе Польшалық Демократиялық Ассоциация (ПДА) сияқты демократиялық ұйымдар атқарады. Солтүстік Америкадағы шығысевропа иммиграциясының прогрессивті күштеріне  өздеріне қолайсыз ішкі саяси  жағдайларда әрекет етуге тура келетінін естен шығармаған жөн. Ірі ұлттық  бірлестіктер кез келген этникалық топтың  мүдделерін таныстырушысына қарсы наразылығын білдіруде  мемлекеттік билік жағынан  белгілі бір саяси қолдауды пайдаланады. Көп жағдайда  бірлестіктің осындай түрлері  АҚШ пен Канаданың әртүрлі  үкіметтік мекемелерінен өз тобының «жалғыз өкілі»  ретінде ресми мойындауға қол жеткізіп жатады. Осыған байланысты мемлекеттк биліктің тікелей қолдауы 70  жылдары  канадалық арнайықызметкерлер БУКД-ны «коммунистік бақылудағы»     ұйымдар қатарына қосқан сияқты кей жағдайда «қара тізімге» енгізіп қоюы мүмкін, ал кейде оларды оп-оңай елемеуі де ғажап емес.   Сонымен қатар АҚШ-ғы  Американың  Украиналық Конгресті Комитеті (АУКК), «Бейбіт Польша» сияқты және Украиналық Канадалықтар Комитеті (УКК), Канадалық Польшалық Конгресс (КПК) буржуазды-ұлттық бірлестіктер өздерінің пайда болу елдеріне қатысты күрт қатаң идеологиямен  төмендетіледі. Ресми мемлекетаралық қатынастар тәжірибесіндегі «бостандық әрекетін» нығайту үшін    үкіметке ықпал ету мақсатындағы мүмкіндіктерін пайдаланады, егер оған қарсы тұрмаса, онда АҚШ пен Шығыс Европа елдерінің қарым-қатынасының жалғасуына әсерін тигізеді.

Мұндай мүмкіндіктердің эффективтілігі жағынан маңыздылығына баға берсек, онда АҚШ пен Канадада шығысевропадағыдай лоббизм бар десек тым асыра сілтегеніміз болар еді. Әңгіме тек ұлтшылдардың саяси  мүдделері тек ресми  сыртқы саяси бағытта ғана жүзеге асырылатын  үкімет және ұлттық ұйымдар сияқты екі жақтың  мүдделерінің  ұқсас болуы жөнінде болуы мүмкін. Мысалға, жыл сайын өткізілетін Шығыс Европаның «езілген ұлттарына» арналған мереке тәжірибесін келтіруге болады.  Алайда, нақты шешімдер қабылдау принциптеріне келетін болсақ, онда бұл үрдіс саяси билік бақылауында   қалатыны сөзсіз.  Ұлттық акциялардың көп бөлігіне  ашық саяси экстремизм, тіпті  соғысушылық  тән болғанымен, бұл саяси элитаға әрқашан да қолайлы бола бермейді. Бұған нақты мысал ретінде УКК-тің  аса белсенді акцияларының  Кеңес Одағы мен Канада арасындағы мемлекетаралық қатынастың үзілуіне  алып келуін айтуға болады.

Ұлтшылдардың  екі жақты қатынастың дамуына  қарсы тұруының дәстүрлі сипаты  1971 жылғы  екі елдің мемлекет басшыларының ең алғашқы  ресми сапарлары кезінде көрінді . Алдымен ұлтшылдар лагеріндегі наразылық  Канаданың премьер-министрі П.Трюдоның Кеңес Одағына келуіне себеп болды. Бұл жағдайдан кейін Премьер-министр мен УКК  делегациясына  украин қауымының мүдделерін елемегені жөнінде  жала жаба бастады. Сапардың «Украин ұлтының  трагедиясы» деп бағалануымен қатар, П.Трюдо  Кеңес Одағындағы келіссөздерде    билік тарапынан   ұлттық сендіруді талап ететін «украиндік диссиденттер»    жөніндегі мәселелерді талқылаудан бас тартты.  Жарты жылдан кейін, қазан айында кеңестік үкімет басшылары Канадаға жауап сапарымен барғанда өз «күресіндегі» тәжірибелік  амалдарына жүгінді. Сонымен қатар,1971 жылдың 18 қазанында Оттаваның федералды парламентінің алдында жоғарғы қонаққа қатысты жасалған тәртіпсіздіктер ұлтшылдар әрекетінің нәтижесі еді. П.Трюдоның айтуынша украиндық ұлтшылдардың екі жақты дипломатиялық қатынасты үзу мақсатында жасаған мүмкіндіктері бұл келеңсіз жағдай сияқты еш  жағымсыз  «дипломатиялық  салдар»  қалдырмағаны  жөнінде айтты.

Ал Батыс Европалық иммиграцияға келетін болсақ, Солтүстік Америкадағы екі мемлекеттегі олардың санына қарамастан,  Греция мен Ирландиядан АҚШ-қа келушілерден  басқасы сыртқы саяси дебаттарға ешбір  белсенді  қызығушылық танытып жатқан жоқ. Грек қауымына тән мінез – ол оның мүшелерінің саяси белсенділігі,   маңызды  материалды және қаржылық мүмкіндіктері (бұл тұрғыда грек қауымдастығы тек европалық қауымдастыққа ғана жол береді), сонымен қатар басты факторлардың бірі болып саналатын-дін  оның ұйымшылдығының жоғары деңгейінің белгісі. «Дін және шіркеу» – гректер үшін синонимді түсінік болып табылады, өз кезегінде гректік провославие  тікелей гректік ұлтшылдықтың синонимі…Гректік шіркеу – ол  эммигранттар арасындағы ұлттық мирасқорлықтың   белгісі»-дейді грек текті американдық Д.Ли.

Гректік  провославиелік  шіркеудің АҚШ-тың саяси өміріндегі рөлі  Кипрдағы грек-түрік қақтығысынан кейін күрт байқала бастады. Грек қауымы жағынан конгреске жасаған  қысым нәтижесіндегі Турцияға жеткізілетін қару-жараққа эмбарго салу, американ-түрік қарым – қатынастарына кері әсерін тигізбей қоймады. Мұндай жағдайда АҚШ  басшылығына  грек қауымның көшбасшыларымен келіссөздерге баруына тура келді. 1974 жылы Ақ үйде  президент Дж.Форд, мемлекеттік хатшы Г.Киссинджер және  Солтүстік және Оңтүстік Американың архиепископы  А.Иаковос қатысқан жиналыс болды. Архиепископ  Кипрдағы  қақтығыспен,  мұндай жағдайдағы американ-грек және американ-түрік қатынастарының  даму перспективаларымен таныс болды. Президент А.Иаковосқа АҚШ-тың Кипрдағы мәселені  әділетті түрде шешуде барлық мүмкіндіктерді пайдаланғанын жеткізді және  гректік лоббидің конгресске  көрсеткен қысымы жөнінде мазасыздығын білдірді. Сонымен қатар, архиепископ  өз  діншілдігінде Турцияға деген американдық әскери көмек  Грецияның ұлттық мүдделеріне  ешқандай қауіп  төндірмейтінін айтты.

Гректік провославтік шіркеумен қатар   3,5 млн адамды қамтитын  1922 жылы құрылған – Американ-гректік Прогрессивті Ағартушылық Ассоциациясы  (АГПАА) сияқты  ірі қоғамдық  ұйым да американдық гректік  қауымның  өмірінде елеулі рөлге ие.  АҚШ-ғы гректік шіркеу  секілді бұл ұйым аз уақыт ішінде америкадағы гректердің жоғарғы деңгейде қатысуымен белгілі бір мәселеге байланысты үлкен масштабты кампания ретінде ұйымдасқан болатын. 1956 жылдың сәуір айында  АГПАА Макариос архиепископының қарамағынан Кипрдің бостандық алуы мен құқықтарын иеленуге байланысты  кең көлемді қозғалыстың инициаторы болған еді. АГПАА-ның нұсқауларына сай  ұйымның мүшелері  АҚШ-тың госдепартаментіне Кипрдағы ағылшын билігнің жүргізіп жатқан саясатына қарсы наразылық  мазмұнындағы телеграммаларды үйіп тастады.                   70 жылдардың ортасында «Кипр мәселесі» американдық конгрессте ащы дебат құралына айналғанда 22 мың АГПАА мүшелері АҚШ-тың жоғарғы заң шығарушы органына жасаған қысымға қатысқан болатын.

Ирланд тектік американдықтар  жағынан АҚШ-тың сыртқы саясатының қалыптасуында  ерекше белсенділік көбіне  мәселенің ушығуына, көбіне  мәселенің ұлттық шеңберден шығып кетуіне, дәлірек айтсақ – Ольстер мәселесімен тығыз  байланысты байқалған еді. Ұйымдасқан ирланд қауымының басшылығы  үкіметтік мекемелерге, жеке конгресмендер мен сенаторларға АҚШ әкімшілігіне  ирланд мәселесіндегі позициясын қайта қарауға көндірту мақсатында жан-жақты қысым көрсетіп, американдық биліктің ағылшындарға қолдау көрсетуіне (әсіресе, Солтүстік Ирландиядағы  британдық полицейлік қалыптасулар үшін жеткізілетін қару-жарақ мәселесі) өз  қарсылықтарын білдіртті.   1974 жылы АҚШ-ғы «ирландтықтардың ежелгі ордені» секілді  ирланд иммиграциясының  ескі және ірі  ұйымының басшылығы    ирланд халқының  құқықтарын қорғауды алдына қойған «ирландтық ұлттық фракциясының» пайда болуына септігін тигізді. Фракцияның негізгі қызметінің бірі  ирланд халқын  елеулі пайызды көрсеткіште   ұсынатын  сайлау округтерін таныстыратын конгрессмендерге ықпал жасау. Бұл жайында кезінде фракцияның ұлттық директоры С.Макманус: «Біз конгрессмендерге тек: сіздерден  езгіге ұшыраған ирланд халқына с  былай деген   сәл  жанашырлық танытсаңыздаршы демейміз. Керісінше: конрессмендер егер сендер өз дауыстарыңды көтермесеңдер, біз сендердің сайлауда жеңілулеріңе барлық мүмкіндіктерді жасаймыз» – деп айтқан болатын.

«Ирланд Ұлттық Фракциясының» қысымымен, округтердің көпшілігінен  ирланд тектес американдықтарды таныстыратын конгрессмендер әкімшіліктен тез арада АҚШ-тың ирланд мәселесіндегі позициясын қайта қарауын талап етеді деп санау қате болар еді. Бұл сөзсіз АҚШ-тың  НАТО бойынша негізгі әріптесі – Ұлыбританиямен   қарым-қатынастың ұшығуына алып келетіндей жағдай. Бұған қарамастан, конгрессмендердің бір бөлігі  дауыс көп бөлігін иеленген «ирландтықблоктың» шарттарын орындау үшін белгілі бір әрекеттер жасауда. Ольстерлік полицейлерге АҚШ-тың қару тасымалдауының ірі партиялары жөніндегі заң  жобаларын талқылаудағы қиыншылықтар бұл жағдайға мысал бола алады. 1978 жылы құрамына  өкілдер палатасының 104 мүшесі кірген Конгрестің Ирландық Ұлттық Фракциясы құрылды. Фракцияның ең алғашқы  мерекесі  1979 жылы  «Ирландиядағы өмір үшін» атты конгресте форум өтті. Сол жылдың қазан айында фракция госдепартаментті  Ұлыбританияның «патшалық ольстерлік полицейлер күшіне» арналған қаруға деген сұранысы жайлы мәселенің қарастырылуын  белгісіз уақытқа  созуына мәжбүр етті.

Ирланд тектік американдықтар үшін Ольстер мәселесінің мәні  1984 жылғы  сайлау алды кампания   сайлаушылардың ірі блогының дауысына күрес сияқты маңызды мәселемен тығыз байланысты фактімен түсіндіріледі. Сонымен қатар  американдық ирландтардың  осы  саладағы  қызметі қазіргі кезде жалпы  шектеулі сипатқа ие. 80 жылдары Р.Рейган әкімшілігінің ирланд мәселесіндегі енжарлығы  кейбір ирландтық лоббидің бой   көтеруіне  себеп болды.  Алайда қосымша проирландтық топтардың институализациясы – “Ирландтық мәселелер бойынша әлемдік комитет және  «Ирландия достары»  сияқты мерекелер болмады.

Сондықтан,  жалпы АҚШ  пен Канаданың сыртқы саясатының қалыптасуында иммигранттық  топтардың  мәнін қарастыра отырып,  қазіргі таңда бұл шынымен де  белгілі бір рөлді атқарады деуге болады. Бірақ, бұл рөл  ешқашан да шешуші  болған емес, себебі  өзге де обьекті және субьекті  факторлар сияқты  салмақты мәселелердің ықпалымен шектеулі болды.   Жалпы мәселе екі елдің де басшыларының жүргізіп отырған  сыртқы саясатына иммигранттық топтардың ықпалы нақты әрекеті мен  жағдайдың тарихи сәттерімен байланысты. Халықаралық аренада осыған  сай мүдделер   солтүстік америка елдерінің сыртқы саясатының қалыптасуы сияқты күрделенген процесте   басты факторлар ретінде тарихи перспективада сақталуы мүмкін.

2.3 Миграциялық модельдер хақында

Соңғы он жылдықтар миграция  көлемінің өсуімен сипатталады. БҰҰ мәліметі бойынша 1965-2000ж.ж. аралығында халықаралық мигранттар саны 75,2 млн.-нан 175,0 млн-ға дейін, яғни екі еседен артық өсті. Қазіргі кезде әлемдегі әрбір 35-і адам иммигрант болып келеді(57).Тіпті кейбір зерттеушілер «халықтың жаһандық көшіп-қонуы » басталғаны жөнінде сөз қозғайды.

Миграцилық ағымның күрт өсуі келесідей процесстерден көрініс табады: еңбек күші жеткілікті  елден еңбек күші тапшы елге жұмысшылардың көшуін реттейтін экономикалық жаһандану; демографиялық төмендеуі мен халықтың дамыған елдерге көшуі; әскери қақтығыстан, әлеуметтік және саяси тұрақсыздықтан қашқан босқындардың жаппай көшуі.

Негізгі халықаралық мигранттармен қамтамасыз етуші –­ Үшінші әлем, ал негізгі қоныс тебуші жер дамыған елдер болып табылады. 1990жылдары дамушы елден дамыған елге көшкен миграция жыл сайын орта есеппен 2,4 млн. адамға өсіп тұрды; осы он жылдықта дамыған елдердегі тұрғындардың өсуі иммиграцияның есебімен қамтамасыз етілді (Еуропада 49%) (46).

Батыс Еуропа Халықаралық мигранттарды негізгі тарту орталықтардың бірі болды. Қазіргі кезде әлемдегі барлық мигранттардан бес бөлігі осы жерде орналасқан(42).

Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін Еуропа әлемдегі басқа аймақтарға эмигранттармен қамтамасыз етуші аймақ болып табылады. 1846-1939 жж   аралығында еуропалық континенттен 60млн.-нан кем емес адам көшті (3-тен екі бөлігі АҚШ-қа кетті) (9).

Еуропаға қарай жаппай иммиграция тек соғыстан кейінгі кезеңде басталды. Оның себебі екі негізгі дәлелдемемен түсіндіріледі: соғыс кезінде күйреген шаруашылықты қалпына келтіру  үшін еуропалық елдердің шетелдік жұмыс күшіне қажеттілігі туды; отарлы империяның құлауы және осыған қатысты тәуелсіз мемлекеттердің азаматтарының статуттары анықталмауы. Жиырмадан астам жылдар ішінде (1950-1973ж.ж.) Еуропаға келіп, қоныстанған иммигранттар саны  9,4млн. болды (15).

Мұнай және оның салдарынан пайда болған 1973-1974 ж.ж. экономикалық дағдарыстан кейін көптеген еуропалық мемлекеттер мигранттарға өз шекараларын жапты да, оларды өз елдеріне қайтару үшін белсенді түрде шаралар қолданды. Бірақ ұстанған саясаты нәтижесіз болды. Иммигранттар қайта оралмайтынынан қорқып, отбасының қосылуы туралы құқықты пайдаланып, әйелдерін, балаларын және көптеген туыстарын шақыра бастады. Нәтижесінде қабылдаушы елдерде шетелдіктердің саны көбейді. Сонымен қатар, иммиграцияның сипаты өзгерді: жас, бойдақ, еңбекқор мигранттардың орнына еуропалық елдерге  әйелдер, жас балалар мен жасы үлкен адамдар келді.

Бұл жағдайға атақты жазушы Макс Фриш өте қысқа және нақты сипаттама берді: «Біз жұмысшыларды шақырған едік, бірақ оның орнына адамдар келді» (9).

Осыған орай, 1970жылы Батыс Еуропада уақытша иммиграциядан тұрақтыға ауысу кезеңі байқалды. Гастарбайтерлерден ерекшелігі олар жаңа жерде мәңгі тұрақтануды шешті. Осы жылдары Еуропада ірі иммигранттық этникалық қауымдастықтар қалыптаса бастады. Пайда болған жағдайға еуропа елдерінің көзқарастары бірдей болмады.

Қабылдауы бойынша кең тәжірбиесі бар Франция отбасылық иммиграцияны қажетті құбылыс ретінде ескеріп, француз қоғамындағы жаңа иммигранттардың әлеуметтік, мәдени интеграциясына бағытталған саясат жүргізе бастады.

1962жылы Ұлыбритания шетелдіктердің метрополияға кіру құқығын шектейтін заңды қабылдағаннан кейін, басқа еуропалық елдерге қарағанда отбасылық иммиграцияға ертерек тап болды. Нақ осы заң Британ Достастығы елдеріндегі иммигранттарға жаңа жерде ұзақ тұрмайтынын біліп, Біріккен Корольдікке отбасыларымен бірге мәңгі тұрақтануға қоныс аударды. Бұрынғы отарларымен жақсы қатынасты ұстау мақсатында Ұлыбритания өз территориясында азиаттық, африкандық елдерден, сонымен бірге Антильск аралдарынан келген қоныстанушыларды қабылдауға көнді(32, 83-84 б.).

Бұрын көптеген қоныстанушыларды қабылдамаған Германияда жағдай қиын болды. Оның отары қалмағандықтан, соғыстан кейін Германия көбінесе жұмысшы күшті көрші еуропалық елдерден, ал 1960 жылдан бастап Турциядан толықтырып тұрды.

Еңбек мигранттарын іріктеу қамтамасыз етуші мемлекеттермен тек халықаралық келісімдер негізінде жасалған және бұл келісімдер контракт мерзімі аяқталуы бойынша мигранттарды міндетті түрде еліне қайтаруды көздейді. Қонысаударушыларды тұрақты мекен-жайға қабылдау герман билік өкілдерінің жоспарына кірмеген, сондықтан отбасы иммиграциясының пайда болуы оларды қиын жағдайға түсірді. Бұған дейін гомогендікпен ерекшелен-

ген елдің этникалық құрамының өзгеруіне тосқауыл қою үшін, Германия мигранттарға азаматтық бермеген.

Неміс қоғамының саяси және мәдени өмірінен иммигранттардың (Германияда олар әлі күнге дейін “шет елдіктер” деп аталады) шектелінуі, этникалық және конфессиялық принцип бойынша құрылған иммигранттық қауымдастықтардың пайда болуына алып келді. Олардың ең ірісі – түрік қауымдастығы (30).

Осылайша, батыс Еуропа мемлекеттерінің шектелген иммиграциялық саясаты күтпеген нәтижелерге алып келді: иммиграция ең ірі, әрі қайтымсыз көлемді иемденді. Еуропаға 25 жыл ішінде (1974-1998 жж.) 10,9 млн. иммигранттар келді, яғни ол (1950-1973 жж.) жұмысқа баулу кезеніне қарағанда көп болды. Олардың көпшілігі осы жерге мәңглік тұру ойымен қоныс аударған (15).

Сол жылдары иммиграциялық толқынның маңызды бөлігін отбасылардың қосылу бағытымен кірген қонысаударушылар, ал 1990 ж. – босқындар құраған. Жұмысшы-мигранттардың келуін шектеу және виза беру шарттарын күрделілету баспана іздеуші тұлғалар мен жалған саяхатшылардың көлемін арттырды. Осылайша иммигранттардың жаңа толқыны пайда болды, оларға қатысты “саяси босқындар ма”, әлде “жасырын экономикалық мигранттар” екенін айту қиын (1).

1973 жылдан кейін жұмысшы-мигранттардың саны, керісінше, азайып кетті. 2000 ж. көрсетіштерге сәйкес Еуропа бойынша әрбір екінші иммигрант жұмысқа толықтай ілінген болып шықты, қалғандары әлеуметтік көмекке бағынышты болып отырған. Иммиграция жүйесінің өзгеруі, иммигранттарды қамтамасыз етумен байланысты қарама-қайшылықтардың өсуіне және Еуропа мемлекеттерінің әлеуметтік жүйесіне басымдылықтардың артуына алып келді. Бұндай жағдай әрине тұрғылықты тұрғындардың наразылығын тудырды.

Соңғы онжылдықтың маңызды ерекшелігі “шет елдік халықтың” этникалық құрамының өзгеруімен сипатталған. 1980 жылдың соңына қарай Оңтүстік Еуропа мемлекеттерінен Францияға, Германияға және Бенилюкс елдеріне мигранттар толқыны азайып кетекен, ал керісінше, оңтүстіктен мигранттар саны тым артып кеткен (9;32, 5-6 б.) Көлемді иммиграция нәтижесінде еуропалық мемлекеттер дәстүрлі “эмигранттықтан” “иммигранттыққа” ауысқан болатын. 1990 ж. басына қарай иммиграция көлемі бойынша Батыс Еуропа АҚШ-пен теңескен (42).

Қазіргі кезде жалпы Еуропада (ЕО-тың 25 мемлекетін, Исландия, Лихтенштейн, Норвегия, Швейцарияны қосқанда) тұрақты немесе уақытша басқа елдерден 36 млн.-нан 39 млн.-ға дейін мигранттар тұрады, олардың 8% еуропа халқын құрайды (42).

ЕО-тың бұрынғы 15 мемлекетінде (2000 ж. көрсеткіш бойынша) 19 млн. иммигранттар болған (халықтың жалпы санының 5,1%). Олардың тек үштен бір бөлігі ғана (6 млн. адам) ЕО-қа кіретін мемлекеттердің азаматтарын құрайды (57).

Еуропа континентіндегі иммигранттар біріңғай орналаспаған. Олардың көп бөлігі еуропаның он мемлекетінде орналасқан (56, 7 б.). Иммиграция көлемі бойынша бірінші орынды Германия иемденеді. БҰҰ мәліметтеріне сәйкес, 2000 жылы, елде 7,3 млн. шет елдік азаматтар тіркелген (халық санының 9,0%). Екінші орында Франция тұр. Мұнда БҰҰ көрсеткіштеріне сәйкес 6,2 млн. иммигрант тіркелген (халық санының 10,6%). Еуропада иммигранттар көлемі бойынша ең ірі үшінші мемлекет Ұлыбритания болып табылады. Осы жерде туылып, бірақ өмір сүрмейтін азаматтар саны соңғы 50 жыл ішінде екі есеге өскен болатын және 2000 ж. 4 млн. адамды құраған (халық санының 6,8%) (57).

Жалпы халық санының ішіндегі шет елдіктердң үлесі бойынша Люксембург – 30%, Швейцария – 25, Нидерланды – 18,7, Греция және Австрия – 10% құрайды. Шет елдіктердің ең аз үлесі осы кезге дейін өздері иммигранттарды тасымалдаған елдерге тиесілі, олар – Испания (3,2%), Италия (2,8), Португалия (1,7%) (57).

Еуропалық иммиграцияның ерекшелігі – ірі иммиграциялық этникалық топтардың белгілі бір мемлекеттер мен аймақтарда шоғырлануы болып табылады. Бұндай ерекшелік соғыстан кейінгі кезенде миграциялық толқыннынң бағыты мен сипатынан пайда болған. Франция, Ұлыбритания және Нидерландыда иммигранттар – ол ең алдымен бұрынғы отарлардан қоныс аударушылар болып табылады. Империя ыдырағаннан кейін олар ірі метрополияларға қоныс аударып, сонда ірі этникалық топтар құрған болатын.

Германия, Австрия, Швейцария, Скандинавия елдерінде шет елдіктердің ірі бөлігін соғыстан кейінгі жылдардағы жұмысшы-мигранттары мен олардың тұқымдары құрайды. Осылайша, мысалы Германияда өз елінен сыртта жүрген гректердің 80%, Еуропаға иммиграцияланған түріктер – 72, бұрынғы Югославия азаматтары – 70 шамасында, поляктар – 68% құрайды (56, 8 б.). Негізінен шет елдіктер экономикасы дамыған төрт ірі федералды жерлерде – Баден-Вюртемберг, Бавария, Гессен және Солтүстік Рейн-Вестфалия және ірі қалаларда тұрады. Берлинде жалпы халық санының көрсеткішінен шет елдіктер үлесі 13%-дан аспайды, ал елдің кейбір аймақтарында бұл көрсеткіш 30%-дан асып түскен (27).

Ұлыбританияда иммигранттардың көп бөлігін ирландықтар және Британ Қауымдастығының азхаматтары құрайды. Ресми мәліметтерге сәйкес, иммигранттардың 2,6 млн.(53%) – ақ нәсілдер; олардың 2/3 еуропаның бір елінде, әрбір бесіншісі – Ирландияда туылған; 2,3 млн. адам (барлық иммигранттардың 47%) – басқа нәсіл өкілдері. Ірі этникалық топтар Индиядан, Пәкістаннан, Бангладештен, сонымен қатар африка елдерінен және Кариб аралдарынан шығушылардан құралған (2001 ж. көрсеткіштер) (48).

Қазіргі кезде Еуропалық Одақта Солтүстік Африка елдерінен шыққан 2,3 млн. адам өмір сүруде; олардың ішінде: 1,2 млн. мароккандықтар, 700 мың – алжирліктер және 300 мың – тунистіктерді құрайды. Магриб елдерінен шыққан мигранттардың көп бөлігі (алжирлықтардың 97%, тунистіктердің 75% және маррокандықтардың 50%) өздерінің жаңа Отанын Францияда тапқан болатын.Сахараның оңтүстігінен шығушылар саны 1 млн. адамды құрайды. Олар көбінесе Ұлыбританияда (27%), Францияда (23), Германияда (12) және Португалияда (9%) қоныстанған (57). Латын Америкасынан шыққан 400 мың иммигранттар өздерінің екінші отаны ретінде өздеріне тілі және мәдениеті бойынша жақын елдерді тандаған, олар – Испания және Португалия. Сонымен қатар, ЕО-та Солтүстік Америкадан шыққан 400 мың адам және Тынықмұхиты аймағынан шыққан 100 мың адам қоныстанған (57).

Сонғы 20 жыл ішінде ЕО халқының санында еуропадан шыққан иммигранттар үлесі өзгермеген, ал еуропалық еместер саны 15 жыл ішінде (1985-тен 2000 жж.) 1,5 есеге артып, 3,5 млн. адамды құраған. Ал бұл дегеніміз, Еуропаның әрбір 30-шы тұрғыны өз тегі бойынша еуропалық емес болып шығады (57).

Он жыддық барысында Батыс Европадағы мигранттардың негізгі бөлігі төрт мемлекеттен – Турция, Марокко, Италия және бұрыңғы Югославиядағы шығушылардан тұрады. Соңғы жылдары екі жақты миграция байланыстары, колониалдардан мұраға алған және донор мемлекеттер мен қабылдаушы мемлекеттер арасындағы ерекше қатынастар күштерін жоғалта бастады; осы кезеңде европа мемлекеттерімен тығыз байланыста болмаған донор мемлекеттері пайда болды. Соның нәтижесінде Европадағы Ауғаныстан, Ирак, Иран, Шри-Ланка сияқты мемлекеттерде этникалық азшылық дами бастады. Сонымен қатар бұл жерлерде ірі вьетнамдық және қытай қауымы қалыптасты (қазіргі кезде Ұлыбританияда қытай халқының саны – 176 мың адам болса, Францияда 300мыңнан асады).

Иммигранттық этникалық азшылықтардың жоғарғы концентрациясы Европа мемлекеттерінде иммигранттардың дамып жатқан мемлекеттен жаңа мәдениет ортасына бейімделу қиыншылығымен түсіндіріледі. Ереже бойынша жаңа иммигранттар өздерінің отандастары бар мемлекет  мен аймақтарға жіберіледі. Кейбір зерттеушілердің анықтауы бойынша Европада АҚШ қа қарағанда иммигранттар ( әсірісе дамып жатқан мемлекеттерде ) ерекше қауымда өмір сүреді.

Иммигранттар ірі қалаларда қоныстанып, сол жерде толық этникалық кварталдар құрайды. Социологтардың пікірінше Европалық емес мәдениетке жататын иммигранттар жинақы өмір сүру үшін жаңа мемлекеттің алдында бір қорқыныш сезеді және сол қорқынышты  өту үшін өздерінің ішінен қолдау іздейді. Кейбір иммигранттар өздеріне күш жинап  басқа аудандарға көшу арқылы жаңа өмір бастауға мүмкіншілік алады. Алайда, имигранттардың көбі, көбінесе өздерінің отандастарынан алысқа шыға алмайды. Этникалық кварталдардың құрылуы  және олардың  тұрақты түрде дамуы қабылдаушы мемлекеттер үшін және имигранттар үшін күрделі мәселе болып табылады. Қабылдаушы мемлекеттерде имигранттарға деген  жағымсыз көз қарас көбеюде. Имигранттар және олардың балалары үшін жабық этникалық ортада өмір сүруі өздеріне зиян келтіреді. Имигранттар бұл жерде ана тілінде сөйлейді, сондықтан олардың балалары өздерінің жаңа отанының тілін жақсы меңгере алмайды. Сол себептен оларға мектеп бітіргеннен кейін жоғарғы оқу орындарына немесе жақсы жұмысқа орналасуына мүмкіншіліктері де аз. Колониалды өмір сүру иммигранттардың көп бөлігін маргинализацияға алып келеді және европалық ортадағы олардың интеграциялануына күрделендіреді.

Сонымен, иммиграцияның дамуына байланысты европалық мемлекеттердің де келбеті өзгереді. Яғни, біртекті этникалық халықтан олар көбіне саяси этникалық және біртексіз халыққа ауысады. Бұндай жағдай барлық дамыған мемлекеттерде кездеседі. Өзгешелік тек Жапонияда ғана. Жапонияда шетел халқының саны  0,6% тен аспайды. Алайда, Европада иммиграцияның дамуы ерекше. Біріншіден, европада халықтың этникалық өзгеруінің құрамы өте жылдам жүргізілді. Екіншіден, дәстүрлі имиграциялық мемлекеттерге қарағанда  АҚШ, Канада, Австралия сияқты мемлекеттердің иммигранттарды қабылдау және оларды жаңа ортаға бейімдеу тәжірибесі әлдеқайда жоғары.  Европа мемлекеттері тек  1950жылдары ғана  иммиграция  мәселесіне тап болғанмен, бұндай тәжірибеге әлі жете қойған жоқ. (Франциядан басқа)

Соңғы жылдары зерттеушілер Европа өзінің маңызын жоғалтуына тигізетін қауіп қатер  жөнінде жиі айтатын болды. Шынында бұндай қауіпқа негізгі бір дәлелдемелер бар. Жергілікті тұрғындардың туу мәселесінің төмендеуі азаятын болса,  шетел халықтың саны көбейеді. Олардың көп бөлігін европалық емес халық құрайды. Соның нәтижесінде  тез арада жергілікті  халықтың  азаматтары басқа мемлекетпен ұстану процессі жүреді, алдымен басқа мәдениетке, басқа (христиандық емес) конфессияға жататын, басқа дәстүр мен  басқа дін ұстанатын Үшінші әлем мемлекеттері жатқызылады.

Батыс Европада ең үлкен конфессионалдық группаны құрайтын                    ( христиандықтардан кейін ) мұсылман халқының жылдам көбеюі, европалықтарда ерекше қауіп  туғызады. 2004 жылдардағы деректер бойынша Евро Одақтың 15 мемлекетінде өмір сүрген 375мың халық  ішінен 20 миллионы ( яғни,5,3%) өздерін мұсылман деп санаған. ( Евро Одаққа жаңадан мүше болған он шақты мемлекеттердің  ішінен мұсылман халқының  белгісіз).

Франция, Германия, Ұлыбритания, Бельгия, Голландия және Грециядағы мұсылмандардың өмір сүруі ерекше байқалады. Осындағы мұсылман халқының саны үштен жетіге дейінгі пайызды құрайды. Алдында аталған үш мемлекеттерде халықтың жарты бөлігі Европадағы мұсылман тұрғындарын құрайды.

Европадағы ірі мұсылман ортасы Францияда құрылды.   Мұнда                      3,7 миллионнан   4,5 миллионға дейін мұсылман халқы тұрады. (Олардың жарты бөлігі француз азаматтығына ие). Мұсылмандар 7% мемлекет халқын құрайды. Германияда 3миллионға жуық мұсылман,  ал Ұлыбританияда  шамамен 1,59 миллион мұсылман халқы өмір сүреді. Олардың жарты бөлігі (800мыңы) Лондонда тұрады.

Нидерландияда – 700мың  мұсылман   (4% ортақ халық санынан). Амстердамда социологтардың дәлелдемелері бойынша діндерді тарататын ислам мемлекеті болып табылады. ХХ ғасырдың басында  Амстердам қаласында тек бір ғана мұсылман өмір сүрді. ХХІ ғасырдың басында Амстердамның 13% тұрғындары (600мыңнан 88мыңы)  өздерін мұсылман деп санай бастады. ( 11% – католик ,  5 – протестант, 13 – басқа діндерді ұстанатын халық, 59% – дінге сенбейтіндер).

Мұсылман дінін ұстанатын басқа да мемлекеттердің  ірі  қалаларында        бар – Роттердам, Гаага,Утрехт. Болжам бойынша  жиырма жылдан кейін он сегіз жасқа дейін Нидерланд халқын мұсылмандар  құрайды.

Скандинавия мемлекеттерінде  – Швеция, Финляндия, Норвегия және Италия мен Испанияда мұсылман халқы аса көп емес, мұсылман халқы тек 1% құрайды.

Европада мұсылмандар әр түрлі этникалық группалардан орындалады. Олардың ішіндегі ең көбі арабтар – (3,7миллион  адам).

Араб-мұсылмандардың жарты бөлігі  – мароккандықтар (45%). Этникалық группалардың екінші бөлігі  – түріктер. Үшінші группа –                      ( шамамен 800мың адам) индустар, пакистандықтар, ауғандар,  Бангладештағы шығушылар.

Түрік этникасы  әр түрліхалық  сандармен 3,1 миллионнан 3,4 миллионға дейін берілген. Түрік этникасы иммигранттар арасында ерекше орын алады.

Олардың 700мыңы яғни әр қайсысында европа мемлекетінің азаматтығы бар. Ең үлкен түрік орта – Германияда ( 2,4млн. адам). Германияда түріктер мемлекет территориясында орналасқан шетелдіктерден 30%  құрайды, бірақ олардың аз бөлігі ( шамамен 0,5 млн. адам) неміс азаматтығына ие, қалғандары шетелдіктер.

Сонымен қатар түрік қоғамы Нидерландияда, Францияда ( 380 мың адам ),  Ұлыбританияда  (210 мың), Бельгияда, Австрияда және Грецияда өмір сүреді.

Европа мемлекеттеріндегі мұсылмандардың көп болуы интеграция мәселесін ерекшелендіреді. Мұсылмандар иммигранттарға қарағанда бйім болып табылады. , ең бастысы – олар жаңа мәдениетке, ортаға  жылдам бейімделеді. Ал бұл Европаға көптеген мәселелерді  туғызады.

Мұсылмандардың көбеюі европалықтарға қорқыныш сездіреді. Эксперттердің болжамдары бойынша 2020 жылдары  ЕО та мұсылман халқы 10% құрайды, ал Германия мен Францияның ірі қалаларында 2020 жылдарға таман мұсылмандардың саны жергілікті халықтан асып кетуі мүмкін. Басқа эксперттер  бірнеше онжылдықтан кейін біз «дүниежүзілік трансформацияның европалық христиандық цивилизацияның мұсылмандыққа ауысуына » куәгер болатындығымызды болжайды.

20-23 беттер

Көптеген зерттеушілердің айтуынша, Еуропадағы мұсылман қауымдастығың рөлі радикалды түрде өсіп келеді. Олардың тұжырымдамасы бойынша «әлеуметтік  изоляциялау және азаматтық  құқықтың болмауы»  мұсылман ортасының  наразылығының өсуіне себеп  болып  отыр және  ғалымдардың ойынша,  мұсылман тұрғындары мен еуропалықтардың арасындағы диалогты реттемесе  континентте тұрақтылықты сақтау қиынға соғады.

Сонымен Еуропа континентіндегі  шетелдіктер саны үздіксіз өсіп келеді. Бірақ, Еуропа  иммигранттарды қажет етеді ме? Бұл сұрақтың жауабы:  жақын және болашақ перспективаларда Еуропа оларды қажет етеді. Туылудың төмен болуы және қартаюдың өсуі  Еуропалық экономикасының дамуының  тежелуінің және тұрғындар санының  қысқаруына алып келіп отыр. БҰҰ эксперттерінің  есептеуі бойынша, жұмыскерлер мен зейнеткерлер ара қатысын осы қазіргі  деңгейде (4:1)  сақтап қалу үшін Еуропа 2050 жылға қарай 50  млн.  иммигранттарды қажет етеді (ал пессимистік есептеулер бойынша 160млн.) (15). Еуропалық қауымдастыққа иммигранттардың келуі олар үшін  үлкен өзекті мәселе болып келеді.

Әдетте  ЕО интеграциялық үрдістерінің кеңеюінде ұлттық мемлекеттің  функцияларының көп бөлігі ұлтүстілік органдарының енгізілуіне бөлінсе,  иммигранттық саясат ұлттық мемлекеттің прерогативасы болып табылатын салалардың санына жатады. Ортақ  иммиграциялық  саясат құрудағы көптеген қадамдар шетеңеге алып келмеді және көптеген мақсаттарға қол жеткізе алмады. Бұл мәселелерді  реттеу  тек Шенгендік зона бойынша  ортақ кедендік бақылаумен  және ЕО мемлекеттерінің мигранттарының құқықтарын реттеумен шектеледі. Үшінші мемлекет иммиграцияларына қатысты  саясат әлі күнге дейін құрылуда және  ұлттық билік өкілдерімен іске асырылуда. Сонымен қатар әр мемлекет осыған қатысты саясат  принциптерін өз алдына  бөлек құруда.

Шетелдіктердің интеграциялануының  көп түрлілігіне  қарамастан, зерттеушілер барлық еуропалық мемлекеттерде осы немесе  басқа да модификацияны қолданатын  негізгі үш үлгіні көрсетеді. Бұл «этникалық», «саяси» және «мультимәдениеттік»  үлгілердің  ерекшеліктері Германия, Франция және Ұлыбритания сияқты   еуропалық ірі мемлекеттердің  иммиграциялық интеграцияға  қатысты саясатында  айрықша байқалып отыр.

2.3.1 Германияның «Этникалық үлгісі»

Иммиграция саясатына  қатысты құрылған  германдық үлгіні интеграция үлгісі емес, герман ұлтына шетелдіктердің кіруіне  қарсы құрылған  үлгі деп айтуға болады.  Бұның түпкілікті  мағынасы  германдық «ұлт» түсінігінде жатыр. Германияның тарихи дамуына қарайтын болсақ, оларда  алдымен  біріккен мемлекет емес, «ұлт» пайда болды. Осыған  байланысты ортақ дін, тіл, тек, мәдениет  деген негізгі  тіректері бар «этномәдениеттік» концепциясы құрылды.  Немістер шетелдік иммигранттардың  азаматтық  алуына  жол бермеді.  Мысалыға миллиондаған түрік иммигранттары  көптеген жылдар бойы  Германияда азаматтық алмай тұрып келеді. Бірақ шетелде тұрып келген  этникалық немістер  тіптен  өзінің  тілін,  мәдениетін  білмесе де ешқандай қиындықсыз  герман азаматтығын ала алады.

Ұлттық этномәдениеттік концепция  Германияда жүз жылдар бойы қолданылып келді. Әдетте 1970 жылдың ортасына қарай Германияға үлкен мөлшерде ассимиляцияланбаған шетелдіктердің келуі кезінде бұл концепция жаңыла бастады.

Соғыстан кейінгі жылдары Германия шетелдік  жұмысшы күштерін жинады және  ешкім келуші  шетелдіктердің  көп бөлігі  сонда өмір  бойы қалады деп ойламады. ГФР үкімет басшылары  басқа мемлекеттермен  келісімдер ротация  принциптерін ұстанды. Яғни  жұмысшы эмигранттар Германияда  бірнеше жыл жұмыс  істесе  өз отанына  қайтарылады және қажет болған  жағдайда оларды ауыстыруға  басқалары келеді. Олар шетел жұмысшыларын «гастербайтер» (неміс тілінен «уақытша келген қонақ» дегенді білдіреді) деп атайды. Көптеген иммигранттар  қалғысы келмеді, олар тек  табыс тауып, кері кеткісі келді. Сол кезде ешкімнің ойында  неміс қауымдастығына  иммигранттарды интеграциялау келмеді, ал ГФР өзін «иммиграциялық мемлекет» ретінде санамады.

Ротация принципі  екі онжылдықтар бойы қолданылды. 1955-1973 жылдар аралығындағы периодта  мемлекетке  14 млн.  иммигранттар келген, олардың көп бөлігі 11 млн. өз отанына оралды (16).  Бірақ  1973 жылы ГФР үкіметі  шетелдік жұмысшы күштерін шақыруды тоқтату жөніндегі  қаулы қабылдағаннан кейін, сол уақытта  Германияда тұрып жатқан  иммигранттар  өз отандарына оралғысы келмеді. Керісінше олар өздерінің  жақындарын  осы жаңа отандарына шақыра бастады.  Осы уақыттан бастап  уақытша еңбек мигранттары Германияның тұрақты тұрғындарына  айналды.

Атақты Турция бойынша маман М.Хасановтың айтуынша, «1970 жылдың аяғына қарай парадоксальді жағдай  орнады. Батыс Германияда  қалған  гастербайтерлер заңсыз  түрде қалған болатын. 1990 жылдың соңына  дейін үкіметтік және әкімшілік  деңгейде  ешқандай шаралар қолданылмады.

Германияның территориясындағы миллиондаған шетелдік иммигранттарды  интеграциялау түсінігі бірден келе қойған жоқ. Тек 1998  жылдың соңына  қарай  Германия өзін «иммиграциялық мемлекет» ретінде мойындаған  кейін үкімет басшылары шетелдіктерді интеграциялау жөніндегі  саясатты құруға кірісті және бұл бағыттағы ең алғашқы қадам бұл 2000 жылғы  азаматтық  жөніндегі  заң реформасы  болып табылады. Бұл заңға сәйкес  Германияда туылған  шетелдік балдарға азаматтық  берілді.

1989 жылы Берлин қабырғасы  құлағаннан кейін  Германия бұрынғы КСРО және Шығыс Еуропа  мемлекеттерінен өз этникалық  немістерді  қабылдай бастады. Олар жүз жылдықтар бұрын Ресей империясын  (Екатерина ІІ кезінде), Польша, Румыня, Венгрияны тұрақтанған және эмиграцияланған  неміс тұқымдары болып табылады. Германияға этникалық немістердің келуінен кейін олар бірден азаматтық алды. Бұл бағыт бойынша  1990 жылы Германияға 2 млн. адам келді. Германияға этникалық немістердің қоныс аудару үрдісі  жалғасып келеді. Бұрынғы КСРО-дан (Қазақстаннан және Сібір аймағынан) неміс қоныс  аударушылар саны 2,3 млн адамға, ал  жыл сайынға квота саны  100 мың адамға жетті.

Кейбір сараптамашылардың айтуынша этникалық немістердің қоныс аударуымен түрік иммиграциясы шектелді. Бұл этникалық немістердің келуі Германияда наразылық тудырды. Зерттеулердің  тұжырымдамасы бойынша,   тұрғылықты  неміс халықтары мен жаңадан қоныс аударған этникалық немістер арасындағы қатынас бұрыннан Германияда тұрып келе жатқан шетелдіктермен қатынасқа қарағанда  едәуір қиынға соқты.

Сонымен, ХХ ғасырдың соңына қарай Германия   үлкен иммиграциялық меммлекеттердің бірі болды. 2000 жылы  тегі неміс емес 7,3 млн. адам қоныс тепті. Көбіне шетел азаматтары олар – түріктер. Қазіргі таңда Германияда  2 миллионға жуық түрік бар,   олар шетелдік тұрғындардың 28% құрайды  және олар ең үлкен иммигранттар тобын құрап отыр. Осы осы жаңа тұрғындарды интеграциялау үшін Германия өзі жаңа бағат таңдады: ол оларға азаматтық және саяси құқық берумен асықпады, бірақ  әлеуметтік интеграцияның   мәдениеттенуіне  ұмтылуда.

2.3.2 Франциялық Ұлт концепциясы

Францияда «Ұлт» екі түрлі мағынада айтылады:

1. Белгілі бір территорияда этникалық, мәдени, тарихи және діни көзқарастары ұқсас адамдар қауымы.
2. Белгілі бір заңдылықтарға сүйенетін саяси қауым.

«Саяси қауымдастық» түсінігі 1989 жылы Ұлы Француз революциясы кезінде ұлттық мемлекет құруға күшті ықпал етті.

Еуропа үшін бұл саяси құрылым таныс емес болатын. Германиямен салыстырғанда Францияда халық мемлекеттік құруда бастамашы болды. Францияда территориялық және саяси біріккен мемлекет ұлттан алдын пайда болды. Мемлекет монархиялық  немесе республикалық болуына қарамастан саяси және территориялық бірігу принципіндегі ұлтты қалыптастырды. Мұны Ж. Руссоның «қоғамдық келісім» идеясынан көре аламыз: Азаматтар қоғамдық прициптер мен заңдылықтарға бағынуы қажет. Кейіннен «қоғамдық келісім» идеясы «қоғамдық республикалық моделі» концепциясымен үйлестірілді.  Респуликаның қоғамының фундаменті жалпы консенсус болып табылады;  Билік азаматтардың құқықтарын құрметтейтін заң арқылы жүзеге асырылады;  Заң күшінен енбей тұрып азаматтардың келісімін алу қажет;  Қоғамдық келісімнің нәтижесінде тығыз азаматтық әлем қалыптасады.

«Республикалық модуль» абстракты және идеалды сипатқа ие.  Оның басты мақсаты француз ұлттық мемлекеттің қоғамдық құндылықтары мен идеалдарын ұрпаққа жеткізу брлып табылады.

Франциядағы азаматтық концепциясы

«Азаматтық ұғым» «ұлт» сияқты екі мағынада қолданылады.  Біріншіден, азаматтың ұлттық мемлекетке тиісті болса.  Екіншіден,  ол мемлекеттің заңды меншігіне тиісті болды.  Халық  жалпы мәдениет пен құндылықтары арқылы бірігеді және әрбір азаматтың мәдени және тарихи мұрасына ықпал етеді.  Азаматтықты алуда мемлекеттің территориясында туылуы мен өмір сүруі басты рөл ойнайды.  Азаматтықтың екі мағынасы саяси қауымдастыққа тиісті.  Мұнда әрбір азамат саяси құқықтар арқылы мемлекеттік басқаруға қатыса алады және билік орындарына сайлана алады.  Азамат өз мемлекетінің саяси жүйесінің принциптерін қолдауы және мемлекеттерге қабылданған негізгі құндылықтарды құрметтеуі тиіс.  Ол саяси құқықтарға ие бола отырып азаматтық міндеттерді мойнына алады.  (Мысалы, әскери міндеткерлік).  Қазіргі кезде Францияда азаматтық туылған жеріне байланысты анықталады.  Сондықтан, мемлекет иммигранттарға азаматтық беруге мәжбүр болады.

Шетелдіктердің азаматтық алудағы спецификасы.

Ұлттық статистика бойынша 1999 жылы Францияда 4,310 млн иммигрант болды.  Оның 3,260 млн шет елдіктер болса,ал 1,560 млн Франция азаматы.  Олар метрополияның жалпы тұрғынның 7,4 % құрайды.  Шетелдіктердің азаматтық алу үшін заңдар шығарылған:

• Ата-аналары шетелдік болып табылатын, бірақ Францияда туылған балалар автоматты түрде француз азаматтығын алады. Сонымен қатар аралас отбасында туылған балаларға француз азаматтығы беріледі. Иммигранттардың балалары заңға сәйкес 23 мың – 30 мың аралығында француз азаматтығын алады.

Кез-келген шетелдік французбен некеге тұру арқылы француз азаматтығын ала алады.

Жаңа азаматтан француз «саяси қауымдастығын» барлық республикалық құндылықтарды жеке терең ұғыну және өз еркімен қабылдап, өзге азаматтармен бөлісу талап етіледі. Немесе «республикандық модель» ұғымдарымен ойласақ, ол «республикандық қоғамдық келісімге» яғни Францияда бұрыннан қалыптасқан саяси консенсусқа қатысуы керек. Франция премьер-министрі аясындағы иммигранттар интеграциясы жөніндегі Жоғарғы кеңестің баяндамасында: «Қоғамдық келісім негізінде азаматтық (citoyenete) алған адам оны азамат сияқты қорғайтын барлық саяси құқықтарымен қолданыла алады», -деп түсіндіріледі. Ол, өз жағынан, қоғамға қатысты өз міндеттерін ұмытпауы, ұлтты қоғап, оның гүлденуіне өз септігін тигізу керек… Францияның әр азаматы, өзінің шығу тегіне қарамастан, конституцияда белгіленген барлығына ортақ прициптерді қабылдауы қажет (38, с.108,110).

Интеграция моделінің ассимиляциялық сипаты

     Иммиграттарға қатысты француз моделі соңғы уақытқы дейін тез арадағы ассмиляцияға бағытталған болатын. Бұл үрдіс толықтай келісушілік принципіне сәйкес жүрді. Ассимиляцияға қол жеткізу кестелі түрде 3 деңгейге бөлінеді.

Бірінші деңгейді бейімделу кезеңі деп атауға болады. Бұл уақытта шетелдік француздар арасында өмір сүріп, еңбек және әлеуметтік қатынастарға араласады, салт-дәстүрлерді біледі, оны қабылдаған мемлекеттің саяси құрылымымен танысады, тілді үйренеді, өмір сүру салтын қабылдайды және т.б. Оның натурализацияға қатысты мәселесі, ол интеграция жолында алдыға шегінуі қаншалықты сәтті өтуіне байланысты (азаматтық алу үшін, ол мемлекетте бес жыл көлемінде өмір сүруі керек). Шетелдіктің өзі, өз жағынан мемлекетте біршама жыл өмір сүріп, нәтижесінде не еліне қайтуға, не Францияда қалуға қорытынды шешім қабылдайды. Заң бойынша, шетелдік елде үш айдан астам өмір сүретін болса, онда уақытша (бір жылға дейін) немесе тұрақты (он жыл) мекен-жайы болуы тиіс; мекен-жайдың бұл екі түрі де ұзартылуы мүмкін.

Ассимиляция жолындағы екінші және маңызды кезең болып шетелдікке азаматтық беру  болып табылады, өйткені тек ол ғана оны жергілікті француздармен құқықта айтарлықтай теңестіреді және дискриминациядан айтарлықтай қорғайды. Францияда құқық негізін қолдану арқасында азаматтықты беру айтарлықтай жеңіл іс болып табылады. Мемлекет елде тұрақтанған шетелдіктерді азамат деңгейіне ауысуына қолдау көрсетеді. Онымен ол екі мәселені де шешіп алады: иммигранттар ассимиляциясын жылдамдатады және «саяси қауымдастыққа» тартылмаған, яғни «барлығы заң алдында тең» атты республикалық принцип әсеріне берілмейтін шетелдіктер санын азайтады.

Азаматтық алған иммигранттардың нақты санын анықтау, өз азаматтарынын этномәдени шығу тегі құпиясын сақтайтын француз заңнамасының ерекшеліктері үшін мүмкін болмай отыр. Бірақ, 1999 ж. халық санын анықтау барысында алынған мәліметтер бойынша, ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында (1990-1999) азаматтық алған тұлғалар саны 1,78 млн.-нан 2,35 млн., яғни 570 мың адамға өскен. 2000 ж. француз азаматтығын 150 мың адам алған. Оның 8,6 мыңы – Францияда туған және өмір сүру құқығы арқасында, ал қалған 141,4 мыңы – натурализацияланған иммиграттар мен олардың балалары, сонымен қатар француздарға үйленген не тұрмысқа шыққан тұлғалалар болып табылады. 2000 ж. азаматтық алғандардың барлық санынын 60 % (84 мың) – Солтүстік және Экваториялық Африкадан, 20 (28 мың) – Азия мен Түркия, 16 – Еуропадан және 4% – Орталық және Оңтүстік Америкадан келгендер болып табылады.

Үшінші кезең – ең ұзақ, бұл уақытта тікелей ассимиляция жүреді, яғни иммигранттың туып өскен елі мәдениетінен болу елінің мәдениетіне ауысуы. ХІХ ғ. және ХХ ғасырдың бірінші жартысында, иммиграттардың көп бөлігі еуропалық мемлекеттерден келген кезде, ассимиляция айтарлықтай қарапайым жүретін. Францияда тұрақты өмір сүруші және ассимиляцияға ұшырағын иммигранттардың нақты саны туралы мәліметтер жоқ, бірақ бір жарым ғасырда елде бір миллионнан кем емес иммигрант қоныстанған. Зерттеушілердің ойынша, Францияға иммиграцияның бірінші толқынмен ағылған көптеген италиандықтар, поляктар, бельгиялықтар, испандықтар ассимиляцияға ұшыраған.

Франция отарлық империясынын күйреуінен кейін Францияға еуропалық мәдениеттен алшақ Африка, Азия, Антиль аралдары, Таяу Шығыстан қоныстанушылар келе бастаған. Олар қиын ассимиляцияға ұшырайды. Ол әсіресе, өз аталарының мәдениеті мен дінінін сақталуын қалайтын мұсылмандарға қатысты. Бұл мәселеге тап болған Франция басшылығы 1980 ж. бастап ассимиляция туралы әңгімені тоқтатып, бұл термин «саяси тұрғыда дұрыс емес» деп түсіндіріліп, оны «интеграция» сөзімен ауыстырған.[1] Бірақ тек 2003 ж. ғана интеграцияға қатысты Жоғарғы кеңес баяндамасында, иммигранттардан бұрынғыдай мәдени ассимиляция талап етілмейді, олар тек «саяси интеграциямен» ғана шектетілуі тиіс деп айтылған болытын. Баяндамада иммигранттар «оларды қабыл алған мемлекеттің заңдарын сыйлауы туралы республикалық мемлекетпен келісім жасаулары тиіс» деп жазылған (38, С. 108,110).

Француз мемлекеті ассмиляцияны интеграция саясатына ауыстырғанын жариялағанымен, шын мәнісінде шетелдікті француз қоғамына қосу туралы нәтижесінде олардың акультурация және ассимиляцияға бағытталған принциптерінің ешқайсысын ауыстырмады. Француз интеграциялық саясатынын ассимиляция «рухы» әлі де сақталуда.

Иммигранттар интеграциясының дербестік принципі

ХVІ ғ. соңына қарай мықты унитарлы мемлекет болған Франция өз территориясында автономия немесе азшылықтарды (әкімшілік, мәдени, тілдік, діни) конституирование жасауды қаламайды. Билік пен азаматтар арасында қауымдастықтар немесе азшылықтар түріндегі делдалдарсыз тікелей қатынастар орнаған. Конституция бойынша, Франция республикасы тұтас және бөлінбейді, халық та тұтас, ерекше құқықтарға ие қандай да бір топтардың құрамында бола алмайды. Конституция бір қауымдастықты – ұлттық және құқыққа біреудің – индивидиумның ие болуын ғана мойындайды.

Франция мемлекеті әрқашан өзінін унитарлығын қорғап, қандай да бір федерациялық бағыттарға жол бермейтін. 1991 ж. Корсика жөніндегі жарғылық заңда, оның автономия болуын жақтаушылардың: «Корсика халқы – франция халқының құрамдас бөлігі» деген сөзіне Конституциялық кеңес Конституцияда – «шығу тегіне, нәсілі мен дініне қарамастан барлық франциялық азаматтардан тұратын франция халқы» деген тек бір ұғым бар деп  тыйым салған болатын (37). Елдің әртүрлі аймақтарында мәдени дәстүрлерді және тілдерді сақтаушы өз халықтары – баскілер, гаскондықтар, бретондықтар, эльзастықтар және т.б. болса да, олар Конституция бойынша ұлттық азшылықтар қатарына жатқызылмайды[2].

Франция мемлекеті үшін барлық тұрғындар жеке тұлғалар болып табылады, тек бір бөлісу: азамат және азамат емес мойындалады. Өзінін иммигранттарға қатынасында ол әдейі олардың ұлттық ерекшеліктерін «ескермейді».

Ресми деңгейде көпшілік сферада эмигранттардың этникалық және мәдени түп тамырлары еске алу жөнінде ерекшеленеді. Туған күн туралы куәлікте баланың этникалық принадлежносін көрсетпейді;  жеке куәлікте ұлты жөнінде графа болмайды;  заң бойынша жұмысқа қабылдау, үкіметтен және қоғамдық құрылымдарға келгенде немесе әлеуметтік көмек, жеңілдіктер алатын кезде этникалық түп тамырлар сұрауға  тыйым салынады. Халықтық санақ кезде және сұраныс жүріп жатқанда бұл тақырыпты қозғамайды. Егер азаматтық алатын жағдайда шетелдіктер фамилиасын өзгертуге немесе оған «француздық түр» беруге құқығы бар. Осындай саясат діни сенімдерге   қатысты жүргізіледі. Конфессиональді принадлежностьқа қарап халық есеп жүргізуге  заң бойынша тыйым салынады. Сенім сұранысы жөніндегі мәселе тұрған  соңғы санақ 1872 жылы датировать етілді.осында үкіметтік саясат жүргізілуінің басты мақсаты қоғадық этникалық немесе конфессиональді бельгіні қоғамдық дифференциялау және ксенофоби деңгейін төмендету болып табылады. Мемлекетте  ұлттық және діни принадлежностьтарды дискриминациялауға заң бойынша тыйым салынады. Негізінен іс жүзінде иммегранттарға және олардың ұрпақтарына олардың  мәдениеті және этникалық түп тамырлары жөнінде ескертпе сияқты іс жүзінде атқарылады

Әлеуметтік саясатты жүргізу барысында мемлекет мына принциптар арқылы басқарылады: «Иммегранттар интеграциясы  «ерекше» брлық кең интеграциядан бөлінбейді» (41. с 30). Иммегранттар азаматтар секілді, ал шетелдіктердің ( бірақ оардың ішінде тұрақты тұратын мекені бар ), олар француздармен бірдей әлеуметтік құқыққа ие. Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі индивидуальді түрде өзінің қызметтерін ұсынады, француздар мен иммегранттарды бөлмейді. Иммегранттардың балалары мектепте тегін білім алады. Әлеуметтік жөніндегі  бағдарламаларды ұйымдастыру барысында көмек қажет дейтін котегориялы халыққа беріледі. Шетелдіктер мен француздар тең негізде «кедей», «жұмыссыздық» немесе  «квалификцияланбаған» котегорияға жата алады (49).

Коммунитаризм және мультикультурностік мәселелер.

Соңғы он жылдарда  Франция территориясында тұрақты, этно-діни және мәдени бірлестіктердің көбеюі пайда болу феноменімен қақтығысты. Мұндағы бастысы мұсылмандықтан шығу жайында. Мұнда көбісі батыстың құндылықтарына жағымсыз қарайды, олар өздерінің діни-этникалық сенім принциптарымен өмір сүргісі келеді. Азаматтық алып француз болса да, олармен  ассимиляцияланбайды және оны қаламайды. Олар қоғамға коммунитаризм рухын кіргізеді. ( communaute- қоғам, бірлестік) . Дж. Коэн әлеуметтанушы коммунитаризм сөзін – ұлттар арасындағы солидарностьтан гөрі, адам өзінің этникалық, конфессиональді, нәсілдік немесе басқа топпен идентификациялайтын мінездейтін жүріс-тұрысы  маңызды деп анықтайды (36, c.40).

Француздық бірлестікте құрылып жатқан коммунитаризм «республикалық модельге»  бөтен болып келеді, ол «саяси бірлестіктегі» ұйымдық принциптерге қарсы келеді. Француз демократиясы өздерінің мәдени-діни идентичносіндегі «консервацияны» қолдайтын және олардың ассимиляциясына қарсы келетін индивидуум үстіндегі кіші бірлестіктердің күшін қаламайды.

2003 жылы Франция территориясында маңызды этникалық немесе діни бірлестіктердің заңды түрде бар екенін  коммунитаризм мәселелер орталығы бастырылды. Онда юристік көзқарас бойынша өздерін діни, мәдени емесе этникалық принциптармпен идентификациялайтын «бірлестік жүйе» топ адамдары маңызды ұжымдық құқыққа ие, ал ол  екі республикалық принциптарға қарсы келеді – ұлттың бөлінбейтіндігі және заң алдында барлығының теңдігі  (37).

Этникалық бірлестік  «островки» бөтен мәдениетті көрсетеді, және олардың «консервациясы»  Францияда «мультикультурды қоғамның» пайда болуына алып келеді. Француз саясаткері А. Турен айтқандай, жүйесін бұзбай Франция коммунитаризм және мультикультурализм жолмен жүре алмайды. Мемлекетте ұлтқа бағытталған маңызды саяси-әлеуметтік ұйымдық, тарихи модель құрылған. Француздық модель қоғамда пайда болып келе жатқан әлеуметтік және мәдени айырмашылықты алып тастауға тырысуда.  Ал ұлттардың бірлестгі  брдей тіл, мәдениет, тарих, жалпы құндылықтар арқылы сақталып қалуда. А. Туреннің ойынша, «коммунитаризм – Франциядағы  республикалық модельдерге шынайы қауіп төнуде» -дейді (39, с.6-13).

Республика мультикультурализмге жауап ретінде Франция үшін жаңа әдениет және конфессилар «зайырлы үкімет» принциптерін таратады. 1905 жылдан бастап Франциядағы үкіметті діннен айыру,  үкіметті жаңа мәдениеттен айыру арқылы толықтырылады. Негізінен  мәдениет шындық өмір сферада көрінеді, ал пуликалық , «саяси бірлестікте» , ұлттар бірлестік принциптері сақталады. «Азаматтар интеграциясы тек  републикалық принциптарды тауып, барлығына бостандық беруіне кепілдік беретін зайырлы көпшілік кеңістіктер жолымен мүмкін» – деп интиграция Жоғарғы кеңесі ескертеді (38, с. 117).

«Монд дипломатик» атты журналда Я. Бенгиги және  А. Пенья-Руис өз мақалаларында қөпшілік және приваттық екі принциптерінің бөлінуі  туралы анықтама береді. Олар адамдарды индивидуальді маңыздылықтар, сенім, дүниеге деген көзқарастары,материалды деңгей, мәдени ерекшеліктер, привоаттық өмір сфераға жатқызады. Үкімет адамдарды азамат ретінде біріктреді және  оларды жалпы амандықты қамтамасыз етіп отырады, бұл республикалық модельдердің басты прициптерінің бірі болып табылады. Бұл модель адамды азамат ретінде көре тұра өзі интиграциялайды ( заң алдында барлық азамат тең құқылы).республикалық ұлт  азаматтардың бірлестігі бола тұрып, қандай да бір дін, мәдени ерекшеліктермен немесе жеке өмірдегі мақсатты концепциялардан негізделмейді. Республика не христиандық не исламдық бола алмайды: ол үкіметтік атеизмге не соғысқұмар конфессияға сүйенбейді, ол тек тең негізде және жеке таңдаудағы тәуелсіздікт  индивидумдарды біріктреді (33, с. 4)

Осылайша, Франция әділ құрлған қоғамды сақтайды франция саяси-қоғадық өмірде әрдайым шынайы Республикалық модельмен бағаланады.

   2.3.3 Иммигранттардың интеграциясының британдық нұсқасы

    Ұлыбританияның ерекшелігі шыдамдылық рухының ұлттық мемлекеттің құрылуынан бастап басқа этносқа және мәдениетке негізін қалауынан тұрады. Ұлыбританияның және Солтүстік Ирландияның Біріккен Корольдігі әуел бастан бірнеше территориялардан құралған. Ол территорияларда әр түрлі ұлт өкілдері – ағылшындар, уэльстер, шотландықтар және ирландықтар тұрды. Ұлт-мемлекеттік шеңберінде әр территориялық бірліктер өздерінің әкімшілік автономиясын, соттық-құқықтық жүйесін, тілдерін және дәстүрлерін сақтады.

Британ отарлық империясы шекарасында әр түрлі ұлт өкілдерінің және мәдениеттің өмір сүруі арқасында кейінгі уақыттарда өзара түсіністік рухы нығайған болатын. Қазіргі ұлыбритания азаматтық бейбітшілік негізінде жатқан (XVII ғасыр соңғы діни соғыстарынан бастады) діни плюрализмді мұрагерленді. Көптеген британдар протестанттар, ең азы – католиктер (Олар Солтүстік Ирландида тұрады), сонымен қатар, тағы да басқа діндер бар, соның ішінде Британдық аралдарына бүкіләлемдік иммигранттармен әкелінген. Біздің кезімізде барлық ұлттық мәдени, ұқсастырға деген құрметтік әлемнің көптеген елдерінен шыққандармен тұрақты толықтырылып, британ қоғамындағы келісімді қолдаудың негізгі факторы болып табылады.

Миграция феномені британдықтарға әуел бастан таныс-ақ. Әсіресе, миграция үрдісінің өсімталдығы XVIII ғасырдан бастап дами бастады. Ал сол кезде Ұлыбританияда өндіріс революциясы басталып жатқан уақыт еді. Бұл миграциялық топтардың ерекшелігі қоныстанған топтардың өздерінің ұқсастығын сақтап қалуы және жергілікті тұрғындармен араласпауы болып табылады. Осы қатынаста үлгі ретінде мигрант-ирландтарды алуға болады.

(45бет)        1820 жылдан бастап 1910 жылға дейінгі аралықта ашаршылық және кедейшілік зардабынан бес млн. ирландықтар өздерінің туған жерлерін тастап кетуге мәжбүрленді. Олардың көбі Америкаға кетті, бірақ маңызды бөлігі Ұлыбритания территориясына қоныстанды. Болашақ британ азаматтары болатын ирландықтар елдің территориясына жеңіл қоныстанып кетті. Олар түп тамырлы тұрғындардан діни, тіл, мәдениет, ұлттық мінез және өткір мінезділігі бойынша ерекшеленді. Қай жерде тұрса да ирландықтар өздерінің ұқсастықтарын сақтады және оны белсенді түрде қорғады, өздерінің мәдениеттерінің құндылықтарын құрметтеуді мәжбүрледі  және сол үшін жанжалдарға түсіп тұратын. Британдықтар әрқашан ирландықтарды олардың ұлттық ерекшеліктерімен ұлттық азшылық деп санады. Француз зерттеушісі Ж.Барудың пікірі бойынша ирландық прецедент британ саясатының ұлттық азшылыққа қатысты, сонымен қатар, «мультимәдениеттік» саясатының иммиграцияға қатысты концепция өңдеуінде өте маңызды рөл ойнады.

Бір мемлекетте тепе-теңдік, автономдық тұрғын топтардың, яғни, бір-бірінен алыстамау үшін жеткілікті жақын және араласпау үшін жеткілікті ерекшелігінің өмір сүруі британдықтардың сана-сезімінде көрінді. Олар басқалардың ерекшелігін құрметтеуге әбден үйренген, басқаларға шыдамды қарйды және жеке өмірді жоғары бағалайды. Көптеген зерттеушілердің пайымдауынша, осы әдеттер британдықтардың ұлттық мақтанышын құрайды. Біріккен Корольдікте басқа мәдениетке деген өзара түсіністік рухы XX  ғасыр бұқаралық иммиграция кезеңіне дейін өмір сүрді.  XX  ғасыр британ аралдарына көптеген иммигранттар келе бастаған кезден бастап Ж.Барудың сөзі бойынша британдықтар оларды өздерінің ерекшелігін сақтап қалатын жергілікті тұрғындардың жаңа бір бөлііг ретінде қабылдады. Осындай құрылым мультимәдениет саясатының бекітілуіне септігін тигізді.

Иммигранттар және азаматтық туралы заң шығару

Интеграцияның британдық үлгісінің реттелуіне тағы да бір әсер еткен фактор оны империиялық отарлық тарихы болып табылады. Мәдени этникалық түрлілік қазіргі Ұлыбритания болып қалды. Отарлық елдердің метрополияға деген қатынастарының негізгі статусы империяның ішінде тұрғындардың миграциясын жеңілдетті. Британ аралдарына отарлардың бұқаралық қоныс аудару XIX ғасырда ғана басталды және ол екінші дүниежүзілік соғыстан кейін күшейді. Британ империясының ыдырауынан кейін азаматтық түсінігіне қайта ойлану үрдісі болып жатыр. Ұлыбритания азаматтықтың империялық үлгісінен британ тәжіне көшті. Онда империялық барлық тұрғындардың корольдің азаматтығы деп есептейді. Бұл үрдіс бірнеше он жылдар ағымында кезең кезеңмен жүріп тұрды. Бұрынғы азаматтық империялар шет елдіктерге айнала бастады. Ресей зерттеушісінің В. Котельниктің айтуы бойынша, «тәжіге адалдық» феодалды династикалық принципінен территориялардың азаматтықтың ұлттық принципіне ауысуы саяси модернизацияның талабы болды.

1948 жылы Ұлыбританияда азаматтық жөнінде заң қабылданды. 1948 жылы ұлттық акт деп аталды. Бұл акт Достастықтық елдерінің барлық тұрғындарын алты категорияға бөлді. 1961 жылы заң қабылданды. Ол иммигранттардың құқығын анықтау болатын, ол азаматтыққа шектеу қойды. 1968 жылы заң британ азаматтары арасында су айырық өткізді.

(47 бет)       1971 жылы иммиграция туралы заң Достастық елдерінің азаматтарын әр түрлі құқықтармен екі категорияға бөлді: түп тамырлы британдықтар және түп тамырлы емес британдықтар. Этникалық принципке негізделген осы заң британдықтарды «ақ» және «түсті» деп анық бөлуге әкелді. Нәтижесінде британдықтар мен иммигранттар арасында расалық сипат қалыптасты. Расалық бойынша қоғамның ыдырауы биліктерді реформаға апарды: 1981 жылы азаматтық жөнінде заң қабылданды. Онда құқығы бойынща, азаматтық саяси азаматтыққа ауысты. Заң үш категорияны қарастырды: британ аралдарының тұрғындары; шет елдегі британдықтар; британ қарамағындағы территориялардағы тұрғындар.

Қазіргі таңда Ұлыбританияда тегі бойынша азаматтық алады. Британдық азамат болып британ азаматының туылған немесе елдің тұрақты тұрғыны болып табылатын британдық еместен туылған азамат бола алады. Азаматтықты сонымен қатар, иммигранттардың балалары да ала алады немесе Біріккен Корольдікте кәмелет жасқа толуы бойынша он жыл көлемінде сол елде тұрғаннан кейін ала алады.

Достастық елдердің азаматтары барлық саяси құқықтарды қолдады, әсіресе жергілікті және ұлттық саяси сайлауларда дауыс беруге және сайлануға құқылы.

ЕОқа кіретін Еуропа иммигранттары Маастрихт келісімшартының 8бабына байланысты Еуропарламентке сайлауға қатысып оған сайлана алады. Ұлыбритания екі азаматтыққа шектеулік жоқ, бұл өз жағынан екі азаматтық берілмейтін мемлекеттер үшін (көбінесе мұсылман елдерінен шығушылар) құжаттарды жеңілдетеді.

Елде «азаматтар емес» те бар, олардың бір бөлігі тұрақты тұру орындары болса, енді біреулерінде – уақытша. Тұрақты тұру орындары бар тұлғалар үлкен құқықтарға ие. Олардың балалары туғанынан бастап Ұлыбританияның толық құқылы азаматы бола алады. Ондай тұлғалар жұмысқа орналасу үшін арнайы рұқсат алуға міндетті емес, сонымен қатар бірден келген оның жұбайы да ондай рұқсатты алуға міндетті емес.

Уақытша тұру орындары бар тұлғалар рұқсат қағаздарын алуы керек. Оның жұбайы егер ол тұлғада оған дейін рұқсат болса, ол да ондай рұқсатты алуға міндетті емес. Ұақытша азматтыға бар тұлға Ұлыбританияда 5жыл тұрғаннан кейін тұрақты азаматтықты ала алады. Имигранттарға байланысты заңдылықтарды толықтыру Ұлыбританияды әлі де жалғасуда. Жаңартылған құқықтық нормаларға қосымшалар мен толықтырулар енгізілуде. Осылайша, соңғы он жыл ішінде елге кіруші иммигранттардың ішінде қашқындардың көбейіп кетуіне байланысты оларға баспана беру туралы жаңа заңдар қабылданған (1993,1996,1999,2002). Ұлыбританияда, Германиямен салыстырғанда соғыстан кейінгі жаппай иммиграциядан бастап иммигранттардың интеграциясы өтуде. Бұл саясаттың маңызды құрамы, иммигранттардың өз түп-негіздерін сақтап қалатын звңдылықтарды сақтау.

Ұлыбританияның иммигранттарының этникалық құрамы елдің колониалды тарихына байланысты: иммигранттардың көп бөлігі – британ колонияларынан шығушылар, көбінесе қара және сары нәсілділер (африкандықтар, афроамерикандықтар, азиаттар).

Колониялардан метрополияға жаппай көшіп-қону Ұлттық актті 1948ж. қабылдағаннан бастап басталды. Бұл актіге байланысты Ұлыбританияға тұрақты тұруына келген азаматтар Ұлбыританияның азаматтығын ала алады, онымен қоса, сайлауға дауыс беру құқығы мен жұмысқа кіру құқығы ала алады (мемлекеттік қызметкерлік жұмысты қоса). Достастық аймағындағы тұрғындардың саны 800млн адамға жеткен және оның әрқайсысы Ұлыбританияға  көшіп келіп азаматтық алуға құқығы болды. Көбінесе көшіп-қонушылар Кариб аралдарынан, афроамерикандық тұрғындар, тәуелсіздік алған Үндістан, Пакистан; бұлардың көп бөлігі кедей тәуелсіз мемлекетте қалмау үшін бай метрополияға көшуді қалады. Көп бөлігі  «түстілердан» тұратын иммигранттардың көшіп-қонуы 1950-1960ж.ж. Ұлыбританияның экономикалық дамуына байланысты жұмысшы күш керек болған кезде ерекше дамыды. Еңбек иммигранттарын күрт жұмысқа қабылдамау 1970ж. иммигранттардың келу масшатбарын азайтпады, себебі ол кезде олардың жанұыларының көшіп-қонуы басталды.

Ұлыбританиядағы «этникалық тұрғындардың» саны соңғы он жылдары өте қарқынды дамыды: 1951ж. 0,2млн (жалпы тұрғындардың 0,4%)  адамдарды құраса, 1981ж. – 2,1млн (3,9%), 1991ж. – 3,0млн (5,2%), 2001ж. – 4,64млн адам (7,9%). Бұл санның өсуі тек қана келушілерден ғана емес, «түстілердің» жанұясындағы балалардың тууына байланысты.

Көбінесе ірі этникалық топтарды Үндістан, Пакистан, Кариб аралдары, африкалық мемлекеттер, Бангладеш, Оңтүстік-Шығыс Азия мен Қытайдан келген иммигранттар құрайды.

Ұлыбритания халқының 4,4% Азиядан шыққандар, 2% «қара нәсілді тұрғындар» (Black population) құрайды. Ең тез  өсуші этникалық топ – ол «қара нәсілді африкалықтар» (Black African population). Олардың саны екі  есе өсті: 1991 жылдан   2001 жылға дейін  212 мыңнан 485мыңға дейін.    Олардан кейін Бангладештен шығушылар, оладың саны  осы уақыт аралығында 163 мыңнан 283 мыңға жетті (яғни 57% ға). Ал Үндістаннан шығушылардың саны 25% ға ұлғайды.

Метрополияға көшкен кезде жаңа тұрғындар өзнінің отандастарына жаңа елде көмек көрсету үшін қауымдар құрған. Бұл қауымдардың құрылуы табиғи зат, өйткені  олар бір дінге бағынатын, бір мәдениетті бөлісетін, бір тілде сөйлесетін адамдарды біріктіреді және ынтымақтастық негізінде  құрылады. Тұрғылықты британдықтар этникалық азшылықтардың пайда болуына қарсы болған жоқ. Ал ол өз кезегінде қоғам алдындағы легимитизациясына жол берді және мультимәдениетті қоғам саясатын жүргізуге мүмкіндік туғызды.

Шетелдіктерді қоғамдық құрылымға енгізудің британдық моделінің ерекшелігі – ол интеграциялық үдерістердің тек индивидуалды сипатында емес, сонымен қатар этникалық қауымдар арқылы ұжымдық негізде болатыны. Бұл мультимәдениеттілікке сай келеді. Ол  бұған жол береді және полиэтникалық пен әртүрліліктің қоғамның жағынан түсінуіне бар жағдай жасайды. Ұлыбританиядағы иммигранттардың этникалық қауымдары  заңдастырылған және институттандырылған, олардың барлығының  құқықтары  тең. Басшылардың осындай саясаты оларға өз тілін, дінін, мәдениетін, дәстүрін сақтауға мүмкіншілік береді. Сонымен қатар белгілі бір түрде автономияның берілуімен сипаттас.

Британдық мәдениетке туыс емес этникалық мәдениетті қолдауға бағытталған мемлекеттік бағыт өз кезегінде қоғамның бөлшектенуіне алып келеді деген қауіпті тудырады. Бірақ көп мәдениетті қоғамда ыдарау процесін стихиялық ассимиляция процесі тежейді. Ассимиляцияның қасиеті имманентті түрде басты ұлтқа қатысты және көп күттіртпей өзге мәдениетті тұрғындарға қатыстығын көрсетеді (мемлекет өз алдына ассимиляторлық мақсаттар қоймаса да).

Оған мысал екінші және олардан кейінгі иммигранттардың ұрпағы дәлел бола алады (бұл тек мұсылмандарға қатысы жоқ). Сонымен, Ұлыбританияда 1991 жылы болған санақтың мәліметтеріне сәйкес этникалық азшылқтарға жататын азаматтардың 47% ы осы елде туылған. Иммигранттардың екінші және үшінші ұрпақтары аталары мен әкелерінің  мәдениетін, тілін жеткілікті білмейді, оларға керісінше туылғаннан бері өсіп келе жатқан британдық мәдениет жақын. Иммигранттардың Еуропада тұруынан жинақталған тәжірибенің көрсетуінше, өздерімен бірге алып келінген және қауымдарда (немесе жанұяда)сақталынып жатқан мәдениет өзге елде көп шыдамайды,өзгереді, деформацияға ұшырайды.

Бірақ ассимиляция процесі барлық иммигранттарға өз әсерін тигізбейді, нақтырақ айтсақ барлығына бірдей әсер етпейді. Біріншіден, олар (әртүрлі себебтермен) ассимиляцияға ұшырағысы келмейді. Екіншіден, ассимиляцияға Ұлыбританиядағы қалыптасқан қауымдық интеграция моделі кедергі жасайды. Этникалық тұрғындардың көп бөлігінің азшылықтар шеңберінде шектелуі бастапқы мәдениеттің консервациялануына және қоршап жатқан мәдени ортадан тыс қалады. Үшіншіден, қауымдар өз элитасын қалыптастырды, ал олар  осы қауымдардың ерекше статусының сақталуын мүдделі етіп отыр. Өз кезегінде қоғамның этникалық сипатына байланысты сегрегациясына да. Өйткені олардың саяси карьерасы қауым мүшелерінің анонимді азаматтар қоғамдастығына кірмей тұрғанда ғана мүмкін. Төртіншіден, егер қауым мүшелері басшылық ететін құндылықтар британдық қоғамның құндылықтарымен сәйкес келмесе немесе кереғарлық тудырса ассимиляцияны қиындатады. Оған мысал мұсылман қауымы бола алады.

Британ басшылығының көпшілікті институциялау саясаты, ислам фундаменталистерін де қызықтырады, олар өз кезегінде, өз дінін «кетпестей» етіп, яғни ислам сенімін, шариат заңдарын, мұсылман дәстүрлерін және оларды шайылып бара жатқан британ мәдениеті мен британ өмірінен қорғауда .Тіпті басқа ағымдардан, мұсылман азшылығы өз тамырынан алыстап кетпеген, уақыттқа байланыссыз да. Екінші ретте мұсылмандықтан шыққандар, біріншілерге қарағанда саны жөнінен аз болып келеді. Олардың 80% британ қоғамына еніп, британ азаматығын да алып алған(6;19).

Этникалық азшылықтар тек мәдени-конфессионалды негізде ғана емес, тағы да географиялық тұрғыда да:  бұл қоғам негізінен үлкен қалалар мен үлкен райондарды мекен етеді. Азшылықтың санының өсуі, туған британдықтардың өз жерлерінен кетуіне тура келтіріп жатыр. Ұлыбританияда тіпті осындай аймақтарда бар, олар Лондонда да аз емес. Үрдіс басшылықтың қарсылығына қарамастан-ақ өсіп көркеюде. Көбіне олар ағылшын қоғамынан бөлек өмір сүруде ( 24).

Қазіргі уақытта,яғни «түсті» иммигранттар, бүкіл қоғамның 8 % құраса,британдықарды қудалау,яғни өз жерінен қуу үрдісі тіпті де білінбейді. Бірақ үрдістің ұзақ уақыттан кейінгі көрінісі Ұлыбританияда, ғаламдық миграция өскен кездегі жағдайының қиын болары айдан анық . Ағылшындық зерттеуші Дж. Парсонстың айтуына сүйенсек «егер тұрғылықты халық санын иммигрантар саны жететін болса,онда оларға қатысты, ұстаным мен көз- қарасты қайта қарауға тура келеді, әйтпесе екіжақ арасында үлкен даудың болары анық.»(49)

90 жылдардың басында күтпеген жағдай байқалды: этномәдени одақтар, өз туған тілдерінен, мәдениеттерінен  айырылып, «ұлттық одақтарға» айналды. Жаңа ұрпақ өз мәдениетінен айырылып, өздерін «ұлттық жатыстарына байланысты айыра бастады.» 1991 ж. тіпті  жылдық санқ кезінде бұларға бөлек графа енгізген борлатын, яғни «бөтендер, қаралар» деп. Яғни бастапқыда азшылық тек мәдени фактормен анықталса, бұл таңда ұлттық жатысына қарай анықталды. Дәл солай да болып қалып отыр, бұл этностар сырт-бейнесімен, түр-әлпетімен  көптеген ұлтшыл, рассистік топтардың қақпандарына түсіп қалуда. Олардың әлеуметтік, әмбебаптық, өмірлік деңгейі, дәрежесі өте баяу өсуде, ал ол өзкезегінде Ұлыбританиядағы теңдік құқығының бұзылуының бірден-бір дәлелі.

Бұл иммигранттардың көп бөлігі қазіргі өз орталарының экономикалық өміріне кіріп кеткені көрініп-ақ тұр, дегенменен олардың мәдени, әлеуметтік интеграциясы болған жоқ. Бұл иммигранттар сол барған европалық елдің толыққанды мүшесі бола алмай,сол ортадан бөлек өмір сүріп жатқанын көрсетеді.

ЕОқа кіретін Еуропа иммигранттары Маастрихт келісімшартының 8 бабына байланысты Еуропарламентке сайлауға қатысып оған сайлана алады. Ұлыбритания екі азаматтыққа шектеулік жоқ, бұл өз жағынан екі азаматтық берілмейтін мемлекеттер үшін (көбінесе мұсылман елдерінен шығушылар) құжаттарды жеңілдетеді.

Елде «азаматтар емес» те бар, олардың бір бөлігі тұрақты тұру орындары болса, енді біреулерінде – уақытша. Тұрақты тұру орындары бар тұлғалар үлкен құқықтарға ие. Олардың балалары туғанынан бастап Ұлыбританияның толық құқылы азаматы бола алады. Ондай тұлғалар жұмысқа орналасу үшін арнайы рұқсат алуға міндетті емес, сонымен қатар бірден келген оның жұбайы да ондай рұқсатты алуға міндетті емес.

Уақытша тұру орындары бар тұлғалар рұқсат қағаздарын алуы керек. Оның жұбайы егер ол тұлғада оған дейін рұқсат болса, ол да ондай рұқсатты алуға міндетті емес. Ұақытша азматтыға бар тұлға Ұлыбританияда 5жыл тұрғаннан кейін тұрақты азаматтықты ала алады. Имигранттарға байланысты заңдылықтарды толықтыру Ұлыбританияды әлі де жалғасуда. Жаңартылған құқықтық нормаларға қосымшалар мен толықтырулар енгізілуде. Осылайша, соңғы он жыл ішінде елге кіруші иммигранттардың ішінде қашқындардың көбейіп кетуіне байланысты оларға баспана беру туралы жаңа заңдар қабылданған (1993,1996,1999,2002). Ұлыбританияда, Германиямен салыстырғанда соғыстан кейінгі жаппай иммиграциядан бастап иммигранттардың интеграциясы өтуде. Бұл саясаттың маңызды құрамы, иммигранттардың өз түп-негіздерін сақтап қалатын звңдылықтарды сақтау.

Ұлыбританияның иммигранттарының этникалық құрамы елдің колониалды тарихына байланысты: иммигранттардың көп бөлігі – британ колонияларынан шығушылар, көбінесе қара және сары нәсілділер (африкандықтар, афроамерикандықтар, азиаттар).

Колониялардан метрополияға жаппай көшіп-қону Ұлттық актті 1948ж. қабылдағаннан бастап басталды. Бұл актіге байланысты Ұлыбританияға тұрақты тұруына келген азаматтар Ұлбыританияның азаматтығын ала алады, онымен қоса, сайлауға дауыс беру құқығы мен жұмысқа кіру құқығы ала алады (мемлекеттік қызметкерлік жұмысты қоса). Достастық аймағындағы тұрғындардың саны 800млн адамға жеткен және оның әрқайсысы Ұлыбританияға  көшіп келіп азаматтық алуға құқығы болды. Көбінесе көшіп-қонушылар Кариб аралдарынан, афроамерикандық тұрғындар, тәуелсіздік алған Үндістан, Пакистан; бұлардың көп бөлігі кедей тәуелсіз мемлекетте қалмау үшін бай метрополияға көшуді қалады. Көп бөлігі  «түстілердан» тұратын иммигранттардың көшіп-қонуы 1950-1960ж.ж. Ұлыбританияның экономикалық дамуына байланысты жұмысшы күш керек болған кезде ерекше дамыды. Еңбек иммигранттарын күрт жұмысқа қабылдамау 1970ж. иммигранттардың келу масшатбарын азайтпады, себебі ол кезде олардың жанұыларының көшіп-қонуы басталды.

Ұлыбританиядағы «этникалық тұрғындардың» саны соңғы он жылдары өте қарқынды дамыды: 1951ж. 0,2млн (жалпы тұрғындардың 0,4%)  адамдарды құраса, 1981ж. – 2,1млн (3,9%), 1991ж. – 3,0млн (5,2%), 2001ж. – 4,64млн адам (7,9%). Бұл санның өсуі тек қана келушілерден ғана емес, «түстілердің» жанұясындағы балалардың тууына байланысты.

Көбінесе ірі этникалық топтарды Үндістан, Пакистан, Кариб аралдары, африкалық мемлекеттер, Бангладеш, Оңтүстік-Шығыс Азия мен Қытайдан келген иммигранттар құрайды.

Мультимәдениет мемлекет ұлт пен саясат арасында құқықтық шекараны міндет етеді.

Көпұлтты мемлекет бірінші кезекте өте қиынмәселелермен қақтығысып отырады. Дін мен этносты біріктіретін ортақ диалог тілін дамытады және де тұрақтылыққа жете алады. Олар өркениеттің планетарлы диалогының орталығы болып та қалыптасалады. Планетарлық диалог қалай өтеді дегенде, алдымен үндістандық, қытайлық, африкандық, мұсұлмандық қоғамдарға ішкі мемлекеттік диалогтардың орталығы болып Нью-Йорктегідей бір-біріне жақын жерде орналасуы әбден мүмкін. Ол, Далай-Лама мен Томас Мертон сияқты зиялы қауымныңжай сөйлесіп отырған күйі ғана болып қалмайды. Ондай диалог тұмыстық деңгейде өтуі мүмкін. Воге бұл мүмкіндікке көңіл бөліп өркениеттер соғысының мүмкін болмау жағдайын айыптайды. Фактілерді сипаттау кезінде, ол Хамтингтон теориясында үстемдік үшін американдық күресін айыптап, барлық әйгілі Жапондық өркениеттің құрылымда диалогтың маңыздылық идеясын қолдайды. Осы жерде Воге Хамтингтонға дейін 20 жыл бұрын басылып шығарылған жұмысқа сүйенеді. Хамтингтонның теориясында американдық өркениеттің толық емес құрылымы диалогтың қажеттілігі жоқ, ол Америкадағы қалыптасқан жайтты норма ретінде қолдайды.

Қазіргі араб исламды мәселесі, ләі күнге дейін шешімін тапқан жоқ. Оның қазіргі кездегі жағдайы комунистік және фашистік диктатура қалыптасқан дағдарысты еске түсіртеді.  VIII-X ғғ. диалогтың кезеңі араб исламы қазіргі кезде соғысушы ағыстар әсерінің астында қалып отыр. Араб исламистері Батыстың діни негіздерін жоққа шығарып, бүкіл әлемді халифат идеясын таратады. Исламның радикалды ағыстарының агрессивтігі мултимәдениет мүмкіндіктеріне деген күмән тудырады. Алайда, Еуропа өзінің иммиграциялық саясатын басқа бағытта жүргізіп, жұмысшы күшін таяу Шығыстан емес, мысалы Үндістаннан және ислам таралмаған Азия мемлекеттерінен әкелсе, осы қиыншылықтардың алдын ала алады.

Ал аймақ деген ұғымды анықтауда Д. Лейк және П. Мрганның анықтамасына сүйенсек «Аймақ дегеніміз – өз ара байланысы бар кеңістікті атауға болады.Бұл кеңістік өз ара территориямен байланысқан және бір немесе бірнеше мемлекеттерді құрайды.» Сонымен бірге аймақтық қатнастарға тек қана мемлекетер ғана емес сондай-ақ басқа акторлар қосыла алады.

Бұл орайда қақтығыстарды тек жағымсыз фактор ретінде қабылдамау керек. Кей жағдайда қақтығыстар өркениеттің дамуына пайдалы әсер тигізеді  деп есептейтін авторлар да  бар.  Сондықтанда қақтығысты белгілі дәрежеде сциум ретін қабылдау қажет, себебі қақтығыстар әлеуметтік өмірдің жаңа жақтарын тануға әсер етеді. Ал  қақтығыстар өз тарапынан әлеументтік өмірдіің көптеген жақтарына тарауда.

Қақтығыстардың неғұрлым көп тарған жақтарын көрсететін кестеге көңіл аударайық.

 

Тарихи кезеңдер	Қайшылықтар	Қақтығыстар түрлері
15-16 ғғ	Діни	Діни соғыстар
17-18ғғ	әулеттік	Мұрагерлік үшін күрес
19ғ	Ұлттық	Ұлттық мүдделер үшін күрес
20ғ	идеологиялық	әлеуметтік – саяси жүйелер күресі
21ғ	біртекітлік	Жаңа қақтығыстар және терроризм

Сондықтанда 1989 жж  Фукуяма мен С. Хантингтон концепциясының тұжырымдары сәтсіз болып көрінеді[9]

Мамандардың пікірінше қақтығыстардың пайда болу себебіде өзгеруде. Осы орайда К.С. Гаджиев саясатты қақтығыстарды шешу, оның трансформациялануы және пайда болуы деп атап көрсетеді.Ал ресейлік зерттеуші А. Здравомыслова адамзат өмірінің барлық жағы – экономика, сауда, интеграция экология т.б қақтығыстарды тудыра  алады деп атап көрсетеді[10] [1] Ассимиляция ол – адамның бір мәдениеттен екінші мәдениетке ауысуы, ал интеграция болса мәдени емес, әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырылады, яғни ол қабылдаушы мемлекеттің қоғам өміріне қоғамдық және саяси өміріне араластыру, жұмыс, оқу, жеке кәсібін құру, әлеуметтік көмекке құқылы болу, саяси партиялар мен қоғамдық ұыйымдарда қатысу беретін әлеуметтік байланыстарға қосылу.

[2] Міне, сондықтан Франция ЕО-тың өзге мемлекеттерінен гөрі, Еуропа Кеңесімен дайындалған ұлттық азшылықтарды қорғау туралы Рамалық конвенцияға қол қоймаған болатын. 1999 ж. Франция мәдени азшылықтар мен иммигранттық қауымдастықтарға кез-келген мемлекеттік құрылымға өзінін тілінде шағымдануға, сонымен қатар туған тілінде білім алып және балаларын оқытуға мүмкіндік беретін аймақтар мен азшылықтар тілдері туралы Еуропалық хартияны ратификация жасамаған. Францияның Конституциялық кеңесі ратификацияға қарсы шығуын Франция «шығу тегіне, мәдениеті, тілі немесе сеніміне сәйкес қауымдастық деп анықталатын қандай да бір адамдар тобының ұжымдық құқықтарын» мойындамайтынына сүйеген.