Ұлы Даланың ауызша тарихы және Мәңгілік Ел идеясы: тарихи сабақтастық, ғылыми жоба

Тақырыбы: «Ұлы Даланың ауызша тарихы және Мәңгілік Ел идеясы: тарихи сабақтастық»

Секциясы: Қазақстан тарих

Аннотация 

Ғылыми жоба жұмысынның  тақырыбы «Ұлы даланың ауызша тарихы және : тарихи  сабақтастығымәңгілік ел идеясы ». Дамудың дербес бағытын айқындаған елімізде тарихқа көзқарас әр халықтың өткен тарихы мен оның ұлттық бітім-болмысын нақтылайтын атрибуттарымен қатар қайта жаңғыра бастады. Ұзақ уақыт бойы саяси бостандығынан айрылған халықтың өзін-өзі тануға құштарлығын, ұмтылысын ұлттық иммунитеттің күш жинап оянғанын байқауға болады. Бұл идеяның концептуальды дамуы 2003 жылы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен «Халық – тарих толқынында» бағдарламасының аясында жүзеге асты. Бағдарламаның негізінде әлемнің ең белді мұрағаттарынан  төл тарихымызға қатысты құжаттарды жүйелі түрде жинап, зерттедік. 2004 жылы «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында Қазақстан аумағындағы тарихи-мәдени ескерткіштер мен бірнеше нысандарды жаңғырттық.

Дәстүрлі ауызша тарихты әр қырынан зерттеуге арналған ғылыми жобаның  мәселенің тарихнамалық игерілуіне жол ашқан ізденістер болып табылады. Аталған мәселеге қатысты зерттеу еңбегінің қатарында біздің назарымызды «Ежелгі және хандық дәуір әдебиетіндегі «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы» атты ұжымдық монография аударды. Бұл еңбекте Ежелгі және хандық дәуір әдебиетіндегі «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы кеңінен қарастырылған. Сондай-ақ, ұжымдық монографияда осы кезеңдегі шығармашылық-тарихи тұлғалар, ақын-жазушылар мұрасындағы мәңгілік ел мұратының, ұлттық идея көрінісінің басты арналары нақтыланып, әдеби-көркемдік мәніне, маңызына талдау жасалды. Еңбекте ғасырлар қойнауындағы көркем туындылардағы ұлттық идея және «Мәңгілік Ел» идеясы көрініс табуының көркемдік мәні мен жаңашыл сипаты жан-жақты зерделеніп, бүгінгі күн тұрғысынан жүйелеу және зерттеу мәселелеріне ерекше мән берілді.

Халық жадындағы ауызша тарих айту дәстүрі негізінде жинақталған мәліметтерді тарихи дерек ретіндегі маңыздылығын анықтау. Бұл мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер алға қойылды:

– қазақ халқының дәстүрлі ауызша тарихының қалыптасуы, дамуы және зерттелуін анықтау;

– қазақ халқының ауызша тарихының  ұлт тарихын зерттеудегі маңызын негіздеу;

–ауызша тарих айту дәстүрінің қазіргі кездегі тарихи дерек ретіндегі маңыздылығын анықтау;

– ауызша тарихи деректердегі көшпенділердің «Мәңгілік Ел» идеясы және рухани, материалдық құндылықтарын анықтау;

– дәстүрлі қазақ қоғамындағы ауызша руханияттың әр алуан қызметін саралау;

– мәселенің әлемдік және отандық тарихнамадағы зерттелу деңгейін қарастыру;           

– қазақ халқының ауызша тарихи білімінің ұлттық тарихнаманың қалыптасуындағы маңызын көрсету және оны жаңғыртудың әдістемесін негіздеу;

– «Мәңгілік Ел» идеясын жаңғыртудағы ауызша тарихи білімнің ерекшеліктерін анықтау.

Аннотация 

Тема исследовательского проекта:  «Устная история Великой степи и: идея вечной страны в исторической преемственности». В нашей стране, которая определила самостоятельное направление развития, взгляд на историю начал возрождаться вместе с атрибутами, которые определяют прошлую историю каждой нации и ее национальную самобытность. Можно видеть, что стремление к самопознанию людей, которые долгое время были лишены политической свободы, пробудилось силой национального иммунитета. Концептуальное развитие этой идеи произошло в 2003 году по инициативе Президента Нурсултана Назарбаева в рамках программы «Люди – в потоке истории». На основе этой программы мы систематически собирали и изучали документы, связанные с нашей собственной историей, из ведущих мировых архивов. В 2004 году в рамках Программы культурного наследия мы реконструировали несколько памятников истории и культуры на территории Казахстана.

Исследовательский проект по изучению традиционной устной истории со всех сторон – это поиск историографического исследования проблемы.

Среди научных работ по этому вопросу наше внимание привлекла коллективная монография «Национальная идея« Вечной страны »в литературе древних и ханства» . В этой работе подробно рассматривается национальная идея «Вечной страны» в литературе древних и ханства. Также в коллективной монографии уточняются основные каналы творческих и исторических деятелей этого периода, вечное наследие страны, выражение национальных идей в наследии поэтов и писателей, анализируется литературно-художественное значение и значение. В работе всесторонне изучается художественный смысл и новаторский характер национальной идеи и идеи «Вечной страны» в произведениях искусства на протяжении веков, при этом особое внимание уделяется вопросам систематизации и исследованиям в современном контексте.

Определение значимости собранных данных как исторического факта на основе традиции устной истории в памяти людей. Для достижения этой цели были поставлены следующие задачи:

– определить становление, развитие и изучение традиционной устной истории казахского народа;

– обосновать значение устной истории казахского народа в изучении истории нации;

– определить значимость традиции устной истории как современного исторического факта;

– выявить идею «Вечной страны» и духовные и материальные ценности кочевников в устных исторических данных;

– анализ различных функций устной духовности в традиционном казахском обществе;

– рассмотреть уровень исследования проблемы в мировой и отечественной историографии;

– показать важность устных исторических знаний казахского народа в формировании отечественной историографии и обосновать методологию ее модернизации;

– выявить особенности устного исторического познания в модернизации идеи «вечной страны».

Annotation

Research project topic:»Oral history of the Great Steppe and: the idea of ​​an eternal country in historical continuity.» In our country, which has determined its own direction of development, the view of history has begun to revive, along with the attributes that specify the past history of each nation and its national identity. It can be seen that the desire of the people, who have been deprived of their political freedom for a long time, has awakened the national immunity. Conceptual development of this idea took place in 2003 at the initiative of the President NA Nazarbayev within the program «People – in the flow of history.» On the basis of the program, we have systematically collected and studied documents related to our own history from the world’s leading archives. In 2004, under the Cultural Heritage Program, we reconstructed historical and cultural monuments and several facilities in Kazakhstan.

A research project to study traditional oral history from all angles is a search for a historiographic study of the problem.. Among the research works on this issue, our attention was drawn to the collective monograph «The national idea of» Eternal Country «in the literature of ancient and khanate times» [53]. This work extensively considers the national idea of ​​»Eternal Country» in the literature of ancient and khanate times. Also, the collective monograph clarifies the main channels of creative and historical figures of this period, the eternal heritage of the country, the expression of national ideas in the heritage of poets and writers, analyzes the literary and artistic meaning and significance. The work comprehensively studies the artistic meaning and innovative nature of the national idea and the idea of ​​»Eternal Country» in the works of art for centuries, with special emphasis on the issues of systematization and research in today’s context.

Determining the importance of the data collected as a historical fact on the basis of the tradition of oral history in the memory of the people. To achieve this goal, the following tasks were set: – to determine the formation, development and study of the traditional oral history of the Kazakh people;

– to substantiate the importance of the oral history of the Kazakh people in the study of the history of the nation;

– to determine the importance of the tradition of oral history as a modern historical fact;

– to identify the idea of ​​»Eternal Country» and the spiritual and material values ​​of the nomads in oral historical data;

– Analysis of the various functions of oral spirituality in traditional Kazakh society;

– to consider the level of research of the problem in world and domestic historiography;

– to show the importance of oral historical knowledge of the Kazakh people in the formation of national historiography and to substantiate the methodology of its modernization;

– To identify the features of oral historical knowledge in the modernization of the idea of ​​»Eternal Country».

МАЗМҰНЫ

	КІРІСПЕ	9
1	ҰЛЫ ДАЛАНЫҢ  АУЫЗША ТАРИХЫ	21-54
1.1	Дәстүрлі ауызша тарихтың дамуы мен зерттелуі	21-39
1.2	Қазақ халқының ауызша тарихының ұлт тарихын зерттеудегі маңызы	40-54
2	АУЫЗША ТАРИХТАҒЫ «МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫ	55-86
2.1	Ауызша тарих – қоғамның тарихи дамуының бейнесі	55-82
2.2	Ауызша тарихи деректердегі көшпенділердің «Мәңгілік Ел» идеясы және рухани, материалдық құндылықтары	83-86
3	ҰЛТТЫҚ  ТАРИХНАМАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ АУЫЗША ТАРИХТЫҢ РӨЛІ	87-112
3.1	Ұлттық тарих куәгерлердің сөзімен	87-100
3.2	Ауызша тарих және тарихи сана	101-112
	ҚОРЫТЫНДЫ	113-115

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысында қазақ халқының ауызша тарихы және «Мәңгілік Ел» идеясының тарихи сабақтастығын айқындайтын деректемелік сипаты жан-жақты зерттелді.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан тарихы жаңа дәуірдің кезеңін басынан өткізіп жатыр. Кешегі халқымыздың басынан өткен тағдырының ақтаңдақ беттерін қайтадан саралап, елдік сананың рухын  жандандырып оятып Ұлт мүддесі аясында қалыптастыру үшін көптеген жұмыстар мен іс-шаралар атқарылып жүзеге асырылуда.

Дамудың дербес бағытын айқындаған елімізде тарихқа көзқарас әр халықтың өткен тарихы мен оның ұлттық бітім-болмысын нақтылайтын атрибуттарымен қатар қайта жаңғыра бастады. Ұзақ уақыт бойы саяси бостандығынан айрылған халықтың өзін-өзі тануға құштарлығын, ұмтылысын ұлттық иммунитеттің күш жинап оянғанын байқауға болады. Бұл идеяның концептуалды дамуы 2003 жылы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен «Халық – тарих толқынында» бағдарламасының аясында жүзеге асты. Бағдарламаның негізінде әлемнің ең белді мұрағаттарынан  төл тарихымызға қатысты құжаттарды жүйелі түрде жинап, зерттедік. 2004 жылы «Мәдени мұра» [1] бағдарламасы аясында Қазақстан аумағындағы тарихи-мәдени ескерткіштер мен бірнеше нысандарды жаңғырттық. Енді осыған қатысты ауқымды және іргелі жұмыстарды бастағалы отырмын. Осы орайда Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Мен еліміз мықты, әрі жауапкершілігі жоғары Біртұтас Ұлт болу үшін болашаққа қалай қадам басатынымыз және бұқаралық сананы қалай өзгертетініміз туралы көзқарастарымды ортаға салуды жөн көрдім». Сонымен қатар, 2017 жылы «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» атты бағдарламаны ұсынды. Бұл бағдарламаның барысында біздер, біріншіден, ұлттық сана-сезімнің көкжиегін кеңейту, екіншіден, ұлттық болмыстың өзегін сақтай отырып, оның бірқатар сипаттарын өзгертуіміз керек. Ұлттық салт-дәстүрлеріміз, тіліміз бен музыкамыз, әдебиетіміз, жоралғыларымыз, бір сөзбен айтқанда ұлттық рухымыз бойымызда мәңгі қалуға тиіс. Абайдың даналығы, Әуезовтің ғұламалығы, Жамбылдың жырлары мен Құрманғазының күйлері, ғасырлар қойнауынан жеткен бабалар үні – бұлар біздің рухани мәдениетіміздің бір парасы ғана. Бұл–ұлттық код, ұлттық мәдениет сақталмаса, ешқандай жаңғыру болмайтындығын ерекше атап көрсетті.

Қазақ халқының тарихына қатысты тарихи деректердің кешенінде ауызша дәстүрдің алатын орны аса маңызды. Ауызша шығармашылықтың жалпы сипаты тарихи аңыздар мен әңгімелердің тұтас циклдарын, көпшілікке танымал эпикалық жырларды, мақалдар мен мәтелдерді, ал кейде тарихи оқиғалар мен оған қатысушылар туралы орынды айтылған қанатты сөздерді де қамтиды. Ауызша дәстүрдің әр түрлі ескерткіштерінде сақталған аса құнды мағлұматтардың тарихына көз жүгіртіп өткен тарихты қайта қалпына келтіруде  мүмкіндігі шексіз ұлан ғайыр екенін көреміз. Осы орайда А. Сейдімбектің: «ауызша тарих» дегені ең алдымен қазақтың және Ұлы дала белдеуін қазаққа дейін мекендеген қыр халықтарының ауызша тарихи шығармашылығы»,- деп анықтауы адамзат өркениетіне ұлы дала көшпелілері ретінде ауызша тарихымыз көптеген елдерден әлдеқайда алда болғанымызды айғақтайды [2, 48 б.]. Осы орайда қазақ тарихының тарихи деректері туралы сауалдар туындары сөзсіз. Қазақтардың тарихы туралы мағлұмат беретін деректер, жалпы алғанда, ұрпақтан ұрпаққа бүгінгі күнге дейін, жазба және ауызша түрде жетті. Олар ғылыми тұрғыдан жан-жақты игеріліп келеді. Жазба деректану ғылымының дамуы да қалыпты [3]. Дегенмен халықтың ауызша сөз өнеріне негізделген мұраларына қатысты айрықша ұстаным қажеттігі айқын көрінеді. Ғылымда фольклор мен ауыз әдебиеті атанған мұраның қазақ халқы үшін, оның тарихы үшін құндылығы ерекше зор. Қазақтар қоршаған ортаның ыңғайына қарай кешегі ХХ ғасырдың басына дейін жаппай отырықшылықтан гөрі, көшпелі өмір салты басым болғандықтан, жазба дәстүрі тарихи себептерден тұрақты әрі обьективті бұқаралық сипат алмады. Көшпелілер өркениетінің мәдениеттілігінен паш етер ауызша дәстүрі Еуразиялық кеңістікті игеруде барынша кең қанат жайды. Қазақтар одан өзін таныды,  өткенін білді, өзін біртұтас халық, ел-жұрт  ретінде сезіне алды.Ұлы даладағы ауызша сөз өнерінің құдіреті қазақтың ұлттық ділі мен рухын, тарихи зердесін қалыптастырды. Бұл туралы Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Тарих толқынында» еңбегінде былай пайымдайды: «…Қазақты этномәдени тұтастық ретінде танып-түсіну үшін халықтың ауызекі сөзінің құдіреті айрықша мәнді. …Салихалы сөз «қазақылықты» құлпыртудың кілті болған.

Қазақ даласының дүйім жұртында кең құлашты тарихи сана болған, себебі бұл даладағы әрбір жұмыр басты пенденің жады бала кезінен ауызша айтылатын қисапсыз мол дерекке әбден жаттығып, көз қанық болып өскен. Халық тарихын түсініп-білу әрбір адамның өз басындағы сезім-түйсікпен астасып отырған» [4, 28 б.].

Қазіргі таңда қазақ халқының ауызша тарихи зердесі мәселесі өткір пікірталастар мен қарама-қайшылықты көзқарасты тұжырымдарға арқау болып отыр. Зерттеушілердің қайсыбірі дәстүрлі ауызша тарихтың тарихи деректілігіне күмәнмен қарайды. Осы тұрғыда, бүгінгі күні мемлекет құрушы қазақ халқының ұлттың рухани-мәдени құндылықтарын ғылыми, объективті тұрғыдан байыпты зерделеп, насихаттау мәселесі өзекті көтеріліп келеді.

Зерттеу тақырыбының маңыздылығы – қазақ халқының өз тарихын ұлттық мүдде тұрғысынан зерттеп, зерделеуіне түрткі боларлық салмағында жатыр. Зерттеу тақырыбының өзектілігі осы сынды мәселелердің шоғырлануынан айқын көрініс тапқан.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысында қарастырып отырған негізгі мәселесіне қатысты Қазақстан тарих ғылымында осы тақырып төңірегінде зерттеу тарихнамасын хронологиялық тұрғыдан шартты түрде үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең, көне дәуірден бастап, ХХ ғасырдың 40-жылдарына дейінгі кезең; екіншісі, ХХ ғасырдың 40-80 жылдар аралығы; ал үшінші кезең, Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған кезеңнен бастап, қазірге дейінгі кезеңді қамтиды. Дәстүрлі ауызша тарихтың ең көне түрі генеалогиялық аңыздар. Оған архаикалық қоғамда туған – Геродоттың еңбектерін атауға болады. Ол өзіне дейінгі кезеңдегі дәстүрлі ауызша тарихты тарихи дерек ретінде өзінің «Тарих» еңбегінде пайдаланады [5]. Оның «Тарихында» жат жұрттықтар туралы тарихи фольклор деректері, сақтардың шығу тегі жайында этногоникалық аңыз келтірілген.

Орта ғасырлық тарихнама шын мәнісінде көшпенділердің дәстүрлі ауызша тарихын сан қырынан көрсеткен туындылар еді. Бұған Фазлаллах Рашид ад-дин [6], Мұхаммед Хайдар Дулати [7], Өтеміс қажы [8], Әбілғазы баһадүр хан [9], Қадырғали Жалайыр [10] шығармаларын атап айтуға болады. Бұл еңбектерде дәстүрлі ауызша тарих туындылары тарихнамалық дерек ретінде пайдаланылды. VІІІ ғасырдан бастап қазақ халқының тарихын зерттеуге зор үлес қосқан Ресей зерттеушілері, ғалымдарының қатарында А.И. Левшин [11], В.Г.Тизенгаузен [12], Н.А. Аристов [13], А.Н.Харузин [14], В.В. Радлов [15], В.В.Бартольд [16], Г.Н.Потанин [17] болды. Ғалымдар өз еңбектерінде қазақ халқының рухани мұралары, оның түрлері, қалыптасуы хақында баяндады.

Ал, қазақтың тұңғыш этнографы Ш.Уәлиханов халқымыздың дәстүрлі ауызша тарихына деректер жинап нақты зерттеулер жүргізді. Өз еңбектерінде [18] халықтың тарихи зердесінің тереңдігін ерекше бағалаған. Ал көрнекті фольклортанушы Ә.Диваев қазақ халқының ауызша тарихына қатысты жинақтаған мәліметтерін жариялауда өлшеусіз еңбектенді [19].

ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында шежірелердің жазба нұсқаларын Ш.Құдайбердіұлы [20], М.Көпейұлы [21] жариялады. Шежірелердің өзіне және олардың дерек қорын талдауға авторлар өз пайымдауларын, дүниетанымдарын енгізеді.

Алаш зиялылары А.Байтұрсынов [22], Ә.Бөкейханов [23], М.Дулатов [24], Х. Досмұхамедұлы [25], М. Тынышбаев [26] дәстүрлі ауызша тарихтың түрлі мәселелеріне қатысты еңбектерін жазды.

ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында кеңестік билік халықтың рухани мұраларын жинау ісіне мән беріп, отандық әдебиеттану ғылымының қалыптасуына ұйытқы болды. Осы кезеңде дәстүрлі ауызша тарих туындыларының үлгілері молынан жинала бастады.

1943 жылы шыққан тұңғыш «Қазақ ССР тарихы» кітабында дәстүрлі ауызша тарих түрлері аталып, оларға деректанулық сын жүргізілсе, бай тарихи дереккөз болатындығы көрсетілді [27, 17 б.].

Тарихшы Е. Бекмаханов өзінің белгілі еңбегінде ұлттық дәстүрлі ауызша деректерді жазба деректермен қатар пайдаланды. Оқиғаларды дәстүрлі ауызша тарихтың бағасымен қорытып отыруы, даланың ауызша тарихының тарихнамалық сипатын танығанының белгісін көрсетті. Ғалым «Фольклорлық деректер» деп аталатын арнайы бөлім жазып, мұраның қазақ тарихын зерттеудегі орнын (деректемелік және тарихнамалық сипатын) ашып берді [28, 41 б.].

Екінші кезең ХХ ғасырдың 40-80 жылдар аралығын қамтыды. Бұл кезең өткеннің барлық мұрасын таптық тұрғыдан зерттеу, ұлтшылдықпен күрес, мазмұны жағынан кеңестік әдебиет «жасау» науқандарын қазақтың тарихи зердесі мен халықтың  ұлттық рухына жасаған шабуылдармен сипатталды.

Қазақтың рухани мұрасының кеңестік қуғындауға ұшырауының көрінісі қазақтың рухани мұралары, ұжымдық тарихи сананы қалыптастырушы ақын-жыраулар (Базар, Мұрат, Шортанбай, Шаңгерей, О.Қарашев, С.Торайғыров және басқа ақындар) шығармаларын зиянды санауда көрініс тапқан. Ал 1950-1980 жылдары шежіре, дәстүрлі ауызша тарихтың бірқатар үлгілеріне тарихшылар М.Ақынжанов [29], Х.М.Әділгереев [30], Х.Арғынбаев, В.В.Востров, М.С.Мұқанов [31]  еңбектерін арнады.

Жазба деректемелердегі көшпелілердің ауызша тарихи білімінің зерттелуіне «Материалы по истории казахских ханств ХV-ХVІІ веков» [32] атты ұжымдық еңбектің ерекше орны болды. Жинаққа енгізілген ортағасырлық шығармалардың дерек қоры дәстүрлі ауызша тарих туындылары еді.

Далалық ауызша тарихнама – Дешті Қыпшақ көшпелілерінің тарихи білімі. Далалық ауызша тарихнаманы мифологияға, фольклорға, мысалы, батырлық жырларға теңеуге келмейді, өйткені фольклордың өзі далалық ауызша тарихнамадан нәр алған. Оны бейнелейтін шығармаларды далалық ауызша тарихнаманың деректері дер едім.

Қазақстан тарихының ХХ ғасырға дейінгі кезеңдеріне арналған С.М.Сыздықов [33], Ж.Артықбаев [34], С.Жолдасбаев [35], К.Мамырұлы [36], А.И.Оразбаева [37] докторлық диссертацияларында дәстүрлі ауызша тарих туындылары тарихи дерек ретінде келтірілген. Әсіресе халқымыздың руханияты белгілі ғалым М.Қ.Әбусейітованың еңбегінде кеңінен қарастырылды. Дәстүрлі ауызша тарихты «ішкі деректер» деген атаумен берген автор, ортағасырлық жазба деректемелердің («Тауарих-и гузида-нусрат-наме»; Өтеміш қажының «Шыңғыс-намасы», Қадырғали Жалайырдың «Жылнамалар жинағы», т.б.) деректік қорларының даланың ауызша тарихына құрылғаны жайындағы В.П.Юдиннің концепциясын тереңдетеді [38, 85-88 бб.]. Халықтың мұрасын оның тарихын зерттеуге пайдаланудың зор маңызына, көкейкестілігіне тоқталып, ауызша тарихи білімнің түрлеріне сипаттама береді.

Этнолог-ғалым Ж.Артықбаевтың докторлық диссертациясында («ХVІІІ ғасырдағы қазақ қоғамының этно-әлеуметтік құрылымы») дәстүрлі ұлттық ауызша деректер «қазақи деректер» атымен көрсетілді. Зерттеуші ауызша руханияттың тарихи дереккөздік беделін: «….этникалық, әлеуметтік, саяси өмірді көктей өтетін қоғамдық байланыстарды көшпелі елмен үстірт қана таныстығы бар өзге елдің зерттеушісін аңғаруы өте қиын. Сол себепті ХVІІІ ғ. тыныс-тіршілігін шынайы сипаттайтын, қоғамның ішкі өмір сүру заңдарын тап басатын қазақи деректерді пайдаланудың маңызы өте зор» [34, 31б.] – деп тұжырымдайды.

Тарихшы, археолог С.Жолдасбаевтың «Жетісу аймағындағы елді-мекендер мен тұрақ-жайлардың даму тарихы және олардың экономикалық тиімділігі (тарихи және палеоэтнологиялық зерттеу)» тақырыбындағы докторлық диссертациясында дәстүрлі ауызша тарих «Ауыз әдебиетіндегі деректер» деген атымен жұмыстың деректік негізін жасауға қатысып ат салысты. Ауызша мұраға қатысты автордың көзқарасы: «…Біздің осы уақытқа дейін жарық көріп келген орта ғасыр кезіндегі тарихымызға зер салып көрсеңіз ешбір ауыз әдебиетінің нұсқаларынан деректік мағлұматтар келтірілмегендігі байқалады. Сондықтан да ендігі жазылатын тарихымызда деректің бұл түрін пайдаланбауы, ол халықтың нағыз өз творчествосымен байланысып жазылған тарихы болуы мүмкін емес» [35, 65 б.] деген байламды пікірінен аңғарылады.

Тарихшы К.Мамырұлының «Қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы күресі және оның саяси астарлары» тақырыбындағы докторлық диссертациясы дәстүрлі ауызша тарихтың бір саласы – толғауларды қолданған жұмыс [36, 4 б.]. Автор олардың ауызша туып, ауызша өмір сүретін табиғатына қарай салыстырмалы-сыни талдаудың нәтижелілігін ескертеді.

Зерттеуші Қ.М.Атабаевтың деректану оқулығында фольклорлық деректердің табиғатынан туындайтын бірқатар мәселелер: деректің пайда болуын сынау, деректік маңызы, объективтілігі, алғышарттары, тарихи жағдайлары, ерекшеліктері, сипаты, оның түрлі ерекшеліктері (саралау сыныптау проблемалары) [40, 120 б.] қарастырылды.

Зерттеу мәселесіне қатысты зерттеулер «Мәдени мұра» бағдарламасымен байланысты дами түсті. Елбасы Н.Назарбаевтың бастамасымен қабылданған бұл бағдарлама бойынша ұлттық төлтума мұралардың толымды қоры жасалып, оны тарихымызды зерттеуге пайдаланудың маңыздылығы жүзеге асырылуы, дәстүрлі ауызша тарихты зерттеудің жаңа сапалық белгісіне айналды. Бағдарлама аясында алыс-жақын шет елдерден көп томдық «История Казахстана в тюркоязычных источниках» [41], «История Казахстана в русских источниках ХVІ–ХХ веков» [42], «Қазақстан тарихы қытай деректемелерінде» [43], «История Казахстана в монгольских источниках» [44], «История Казахстана в арабских источниках» [45], «История Казахстана в персидских источниках» [46], «История Казахстана в западных источниках ХІІ-ХХ вв.» [47] сериялы еңбектердің жарық көруіне белгілі тарихшы ғалымдар М.Қ.Әбусейітова, Б.Е.Көмеков, А.Н.Гаркавец, Ә.Қ.Муминов, Г.М.Меңдіқұлова, С.Ф.Мажитов, И.В.Ерофеева, Б.М.Сужиков, Н.Базылхан, С.Сұңғатай, Б.Еженханұлы,  А.Нұрманова зор үлес қосты. Еліміз тәуелсіздік алған тұста халқымыздың дәстүрлі тарихи танымында өшпей, сақталып келген-шежірені арнайы зерттеу ісімен ғылыми орталықтар айналыса бастады. Бұл бізге шежірені деректік қор және қазақ халқының этникалық тарихын зерттеудегі ең негізгі мәлімет ретінде қарастыруға мүмкіндік берді [48].

Қазақ шежіресі мәселесі төңірегінде 2008 жылы әдебиеттанушы ғалым А.Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы. Шежірелік деректерді пайымдау» [2] деп аталатын көлемді зерттеу еңбегі жарық көрді. Ұзақ жылдар бойы қазақ халқының дәстүрлі ұжымдық тарихи зердесін зерттеумен айналысқан ғалымның бұл еңбегі мұраның сан қырлы мүмкіндіктерінен дәлелді келтіреді. Этнографиялық, этнологиялық пайымдау тұрғысынан жазылған зерттеу мен ғалымның аталмыш тақырыпқа қатысты басқа ізденістері еңбегімізде жеткілікті қарастырылды.

Қазақ халқының дәстүрлі ауызша тарихы ғылыми нысан ретінде Г.С.Жүгенбаеваның «Дәстүрлі ауызша тарих: теориялық-методологиялық және деректемелік аспектілері» [49] атты монографиясында дербес қарастырылып, тарихи деректік гносеология мәселелері зерттелген. Дәстүрлі ауызша тарих туындыларының тарихнамалық және деректемелік қырлары–ұлттық бірегей рухани мұрасы-қазақ халқының ғылыми тарихындағы ерекше орнын айқындайды.

Дәстүрлі ауызша тарих мәселесі Р.Айтбаеваның «Ауызша тарих айту дәстүрі бойынша ХVІІІ ғасырдағы қазақ қоғамы тарихының негізгі мәселелері» [50] атты кандидаттық диссертация жұмысында қарастырылған. Тарихшының еңбегінде дәстүрлі ауызша тарих деректері мұрағаттық құжаттармен бірдей пайдаланылды. Ауызша руханиятқа, оның ғылымдағы жай-күйіне қысқаша талдау жасалынып, тарихи дерекке кезеңдік саралау  жүргізілді.

Қазақтардың дәстүрлі ауызша тарихының дамыған, өз алдына дербестелген бағыты – шежіре жайында тарихшы М.Алпысбес «Қазақ шежіресіндегі Қазақстан тарихы. Тарихты зерттеудегі шежіренің орны» деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғады [51]. Жұмыста Ш.Құдайбердиев, М.Ж.Көпейұлы, Қ.Халид  шежірелері зерттеу нысанына айналған. Шежіренің ұлттық тарихи танымдағы соқталы орны көрсетіліп, шежірешілердің ролі арнайы зерттеледі. Алайда жазба шежірелердің  деректік қорының ерекшелігі оның даланың ауызша тарихты айту дәстүріне сүйенгендігі тереңірек талдауды қажет етеді.

Біздің осы зерттеу жұмысымызда назарымызды аударғаны 30-жылдардың басында орын алған қазақ қасіретінің себеп-салдарын зерттеуге арналған еңбек. Бұл еңбек ұлы қырғынды көзімен көрген куәгерлердің естеліктеріне негізделген. Кітапта жаппай ұжымдастыру кезінде большевиктер жүзеге асыруға тырысқан геноцид – тұтас бір ұлтты жою әрекеттері жан-жақты баяндалады [52].    Дәстүрлі ауызша тарихты әр қырынан зерттеуге арналған кандидаттық диссертациялар мәселенің тарихнамалық игерілуіне жол ашқан ізденістер болып табылады. Аталған мәселеге қатысты зерттеу еңбегінің қатарында біздің назарымызды «Ежелгі және хандық дәуір әдебиетіндегі «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы» атты ұжымдық монография аударды [53]. Бұл еңбекте Ежелгі және хандық дәуір әдебиетіндегі «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы кеңінен қарастырылған. Сондай-ақ, ұжымдық монографияда осы кезеңдегі шығармашылық-тарихи тұлғалар, ақын-жазушылар мұрасындағы мәңгілік ел мұратының, ұлттық идея көрінісінің басты арналары нақтыланып, әдеби-көркемдік мәніне, маңызына талдау жасалды. Еңбекте ғасырлар қойнауындағы көркем туындылардағы ұлттық идея және «Мәңгілік Ел» идеясы көрініс табуының көркемдік мәні мен жаңашыл сипаты жан-жақты зерделеніп, бүгінгі күн тұрғысынан жүйелеу және зерттеу мәселелеріне ерекше мән берілді.

Қазіргі уақытта тарихты айту дәстүрінде жаңа үрдіс-микродеңгейге назар аудару үрдісі байқалады. Тарихты зерттеу мен оны оқытуда айтылған тарих сияқты жаңа бағытты игеру мақсатында Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университетінің жанынан М.Қойгелдиевтің ұсынысы бойынша 2012 жылы 1 қыркүйекте «Айтылған тарих» ғылыми-зерттеу орталығы ұйымдастырылды. Орталық ашылған соң Көксу, Панфилов аудандарына ғылыми-зерттеу экспедициясы шығарылды. Далалық зерттеу жұмысына шығар алдында «Өткен ғасырдағы қазақ ауылындағы тұрғындарының көзімен (Алматы облысы мысалында)» атты жобаның бағдарламасы, сұрақтар тізімі, сауалнамалар, сұхбаттың техникалық құрал-жабдықтары даярланды. Бұл зерттеу аясына 20-ға жуық респондент сұхбатқа тартылды. Панфилов және Көксу ауданының 70–80–90 жастағы тұрғындары советтік еңбек күнделігіне байланысты сұрын-соңды біз естіп көрмеген тың мәліметтермен бөлісті [54].

«Социалистік еңбек феномені» жобасының жалғасы ретінде Алматы облысының Ескелді ауданындағы жиырмаға жуық «Социалистік Еңбек Ері» шыққан атақты «Нұрмолда Алдабергенов» атындағы ауылдың тарихы кітапхана, мұрағат де және тұрғындар естілігінің негізінде зерттеуге алынды. Нәтижесінде «Қоғамның тарихи жады: ХХ ғасыр Алматы облысы Ескелді ауданы тұрғындарының өмірбаяндық әңгімелерінде» деген атпен кітап даярланды [55]. Сондай-ақ Алматы облысының тағы бір ауданы-Ұзынағаш өңірі зерттеуге алынды. Ауданның Дегерес, Беріктас, Тарғап, Шиен, Жангелді, Покровка, Бұлақ елді мекендеріне екі мәрте ғылыми-зерттеу экспедициясы ұйымдастырылып, тарихи ақпаратқа бай елді-мекен тұрғындарынан құжаттар, естеліктер, фотосуреттер жиналды. Орталықта қордаланған сұхбаттардың аудио-видео нұсқалары ҚР Орталық мемлекеттік мұрағатына жүйелі түрде тапсырылды.

Орталық «интеллектуалды тарих» бағытында «Алғашқы. Абай атындағы ҚазҰПУ-дың тарихы оны бітірушілердің естелігінде», «Менің ғылымдағы өмірім» атты жаңа жанрдағы еңбектер мен деректі фильмдер дүниеге келді. Орталық жоспарына енгізілген «Қос империя арасындағы қазақтар (оралмандар): жаңа жағдайға бейімделу стратегиясы» жобасы бойынша «Қыс артында көктем бар» атты кітап жарық көрді. Кітапта   ХХ ғасырдың 60-шы жылдары Қытайдағы мәдени революция кезінде негізсіз қуғын-сүргінге ұшыраған, сөйтіп жиырма жасында абақтыға қамалып, өмірінің 17 жылын қамауда өткізген қазақ жігіті Жұмабек Өсерұлының аянышты тағдыры баяндалады. Бір а да м биогра фиясына н да ярла нға н өмір-де ре к орта лық тәжірибе сінде  а лға ш ре т орында лды [56]. Орта лық қызме тінің а са  ма ңызды та қырыпта рының бірі «Жа мбыл облысы Ұлы Ота н соғысы жылда рында  (1941-1945 жж.)» де п а та ла ды. Бірінші бөлімде  1941-1945 жж. Жа мбыл облысының әле уме ттік, экономика лық және  мәде ни өмірі, күнде лікті өмір та рихы тұрғысына н жа зылды. Кіта птың е кінші бөлімінде  а ра мызда  жүрге н ма йда нге рле р ме н тыл а рда ге рле ріне н а лынға н сұхба тта рдың мәтінде рі те рілге н [57]. Осы орта лықта  М.Қ. Қойге лдие втің ре да кциясыме н жа рық көрге н «А йтылға н та рих» [58] а тты зе ртте у жұмысында  қа за қ ха лқының та рих а йту дәстүрі және  оның бүгінгі жа лға сы-а йтылға н та рих әдісін та рихи зе ртте у жұмыста рында  па йда ла нудың те ориялық, ме тодологиялық және  ме тодика лық е ре кше лікте рі және  осы са ла да  жина қта лға н ше те лдік тәжірибе ле р қа ра стырылға н.

А та лға н мәсе ле ге  қа тысты та рих ғылымының ка ндида ты, доце нт А .И.Құда йбе рге нова ның «1928-1930 жылда рда ғы Сыр өңірінде гі ша руа ла р көте рілісте рі жа йлы біре р сөз» [59], «Қа за қста нда ғы XX ға сырда ғы ха лық көте рілісте рі е л а уызында » [60], «Мыңба й ба тыр тұлға сының ха лық жа дында  са қта луы» [61] а тты ғылыми е ңбе кте рі а йтылға н та рихтың е л а узында  жина қта лға н, куәге рле рде н жа зылып а лынға н тың де ре кте р не гізіне н тұра ды.

Жоға рыда   қа ра стырылға н е ңбе кте р дәстүрлі а уызша  та рихты де рбе с ғылыми пробле ма  де ңге йінде  зе ртте п, оның са н қырлы болмысын те ре ңде й та ра зыла удың қа же ттігін а йқын көрсе тіп бе ре ді. Бұл біздің е ліміздің өтке н та рихы ме н өмірін сомда йтын және  жа дымызда  мәңгі са қта уға  көме кте се тін үлке н мүмкіндік.

Ғылыми жоба жұмысының ма қса ты ме н мінде тте рі:  ба сты ма қса ты – қа за қ ха лқының дәстүрлі а уызша  та рихи мұра ла рының де ре ктік және  ұлттық та рихна ма лық мүмкіндігін а нықта у. Ха лық жа дында ғы а уызша  та рих а йту дәстүрі не гізінде  жина қта лға н мәліме тте рді та рихи де ре к ре тінде гі ма ңыздылығын а нықта у. Бұл ма қса тқа  же ту үшін мына да й мінде тте р а лға  қойылды:

– қа за қ ха лқының дәстүрлі а уызша  та рихының қа лыпта суы, да муы және  зе ртте луін а нықта у;

– қа за қ ха лқының а уызша  та рихының  ұлт та рихын зе ртте уде гі ма ңызын не гізде у;

– а уызша  та рих а йту дәстүрінің қа зіргі ке зде гі та рихи де ре к ре тінде гі ма ңыздылығын а нықта у;

– а уызша  та рихи де ре кте рде гі көшпе нділе рдің «Мәңгілік Е л» иде ясы және  руха ни, ма те риа лдық құндылықта рын а нықта у;

– дәстүрлі қа за қ қоға мында ғы а уызша  руха нияттың әр а луа н қызме тін са ра ла у;

– мәсе ле нің әле мдік және  ота ндық та рихна ма да ғы зе ртте лу де ңге йін қа ра стыру;              

– қа за қ ха лқының а уызша  та рихи білімінің ұлттық та рихна ма ның қа лыпта суында ғы ма ңызын көрсе ту және  оны жа ңғыртудың әдісте ме сін не гізде у;

– «Мәңгілік Е л» иде ясын жа ңғыртуда ғы а уызша  та рихи білімнің е ре кше лікте рін а нықта у.

Ғылыми жоба жұмысының ныса ны қа за қ ха лқының дәстүрлі а уызша  та рихының «Мәңгілік е л» иде ясыме н та рихи са ба қта стығының ба сты на за рда  болуы .

Ғылыми жоба жұмысының пәні қа за қ қоға мында ғы а уызша  та рихи білімнің қа лыпта суы, өзіндік е ре кше лікте рі ме н  қа зіргі ке зде гі да му үрдісі.

Ғылыми жобаның әдіснамалық не гізде рі. Диссе рта циялық жұмысты жа зу ба рысында  Ота ндық та рих ғылымында  болып жа тқа н жа ңа лықта р не гізге  а лынды.

Тың де ре кте р не гізінде  жа ппа й па йымда у ме н та лда ула рдың нәтиже ле рінде  көшпе ліле р мәде ние ті, қа за қ жыра ула ры шыға рма ла рында ғы ұлттық иде я, оның да му те нде нцияла ры, эволюциялық ба сты ке зе ңде рі те ре ң әрі жа н-жа қты зе рде ле ніп, соның нәтиже сінде  қа за қ әде бие тінің ба ста у а ла р  ке зе ңінде гі шыға рма ла рда ғы ұлттық иде яның көрініс та буы және  «Мәңгілік е л» иде ясыме н тоғысу е ре кше лікте рі  а нықта лды.

А лдымызға  қойға н ма қса тта р ме н мінде тте рді ше шу үшін, объе ктивтік, та рихи-са лыстырма лы, типологиялық және  те ориялық, дида ктика лық да му принципте рі ме н а на лиз-синте з, индукция-де дукция, логика лық және  а бстра ктылы, на қты әдісте рі ме н тәсілде рі қолда нылды.

Диссе рта циялық жұмысты орында у ба рысында  зе ртте удің өрке ние ттік әдісін қолда на  отырып, қа за қ зиялыла рының дәстүрлі а уызша  та рихты зе ртте уде гі ұста нымда р е ске рілді. Фольклорта нудың, этнологияның, а нтропология, әле уме ттік психологияның, та рихи де ре кта нудың зе ртте у принципте рі негізге алынды.

Зе ртте у жұмысының хронологиялық а уқымы. Зе ртте удің ныса нына  а йна лып отырға н хронологиялық ше ңбе рі са қ – ғұн ке зе ңінде гі та рихи фольклорда н ба ста лып, ХХ ға сырдың 20-жылда рына  де йін дәстүрлі а уызша  та рихтың өмір сүру ме рзімін қа мтыды.

Зе ртте у жұмысының де ре ктік не гізі. Диссе рта цияның де ре к қорын қа лыпта стырға н ма те риа лда рды ұлттық дәстүрлі а уызша  де ре кте р, за тта й, этногра фиялық де ре кте р, түрлі сипа тта ғы жа зба  де ре кте р, сонда й-а қ та рихна ма лық де ре кте р де п бөлінді.

Зе ртте у та қырыбына  қа тысты де ре кте р қа за қ және  орыс тілде рінде  жа рияла нға н құжа ттық де ре кте рде н тұра ды.

Де ре кте рдің бірінші тобын ұлттық а уызша  де ре кте р құра йды. Бұл ұлттық дәстүрлі а уызша  де ре кте рдің мол шоғыры Қа за қста н Ре спублика сы Білім және  ғылым министрлігі Ғылым комите ті Орта лық ғылыми кіта пха на  ме н М.О.Әуе зов а тында ғы Әде бие т және  өне р институтының қолжа зба ла р ме н сире к кіта пта р қорла рында ғы түпнұсқа лық қолжа зба ла рда  са қта лға н. Ке зінде  ола р е лімізде н тыс Ре се йде н, Өзбе кста н, Қырғызста н, Түркіме нста н, Қа ра қа лпа қста н, Шығыс Түркіста н а йма қта рына н жина лды. Мұнда ғы 40 мыңна н а ста м мұра ла р а ра б, ла тын және  кириллица  әліпбиіме н та ңба ла нға н. Ола рдың толығыме н ғылым игілігіне  а йна ла  ба ста ға нына  ме мле ке ттік «Мәде ни мұра » ба ғда рла ма сы а ясында ғы 100-томдық «Ба ба ла р сөзі» а йға қ болды [62]. Қолжа зба  жәдіге рле р Қа за қ қолжа зба ла рының ғылыми сипа тта ма сы» де ге н а тпе н жа рық көріп ке ле ді. Ола рдың а ра сында  біздің жұмысымыз үшін «Ба тырлық жырла р» [63], «ХV–ХVІІІ ға сырла рда ғы а қында р шыға рма ла ры» [64] зор ма ңызға  ие  болды.

Ұлттық дәстүрлі а уызша  де ре кте р қа за қ фольклоры ме н а уыз әде бие тінің нұсқа ла ры ре тінде  үзбе й жа рық көріп ке ле ді. Диссе рта циямда  ұлттық мұра ла рдың түпнұсқа  қолжа зба лық, ғылыми, ғылыми-көпшілік, бұқа ра лық ба сылымда ры қа тысты.

Жа зба  де ре кте рге  а нтика лық а вторла рдың е ңбе кте рі, түркі жа зба  е ске рткіште рі, орта ға сырлық е уропа лық және  шығыс де ре кте ме ле рі, жа ңа  за ма нның әр а луа н де ре кте рі, қа за қ және  орыс тілді ба спа сөз ма те риа лда ры, сонда й-а қ мұра ға ттық құжа тта р қа ра стырылды. Бұл ора йда  «Мәде ни мұра » ба ғда рла ма сы а ясында  жоға рыда  ке лтірілге н «Қа за қста н та рихының ше те лдік де ре кте ме ле рінің» та рихна ма лық де ре к ре тінде  де  қа тысқа нын а та п өтке н жөн. Де ре кте рдің ке ле сі бір тобын мұра ға ттық де ре кте р құра йды. Қа за қста н Ре спублика сы Орта лық ме мле ке ттік мұра ға тының (ҚР ОММ) №693 «Қа за қста нды зе ртте у қоға мы» [65] қорында  қа за қ руха ни мұра ла рына  қа тысты де ре кте р, ола рды жа рияла у, зе ртте у тура лы Ре се й ға лымда рының, қа за қ зиялыла рының е ңбе кте рі ме н зе ртте у жа йында ғы пікір-ұсыныста ры са қта лға н.

Та қырыпқа  тіке ле й және  жа на ма  қа тысы ба р зе ртте у е ңбе кте рі ме н ола рдың де ре ктік қорла ры па йда ла ну ғылыми та нымның қа зіргі де ңге йін дәле лде п бе рді. Ба ға ла у тұрғысына н а йтса қ, гума нита ристика ның же тістікте рі жұмысымыздың не гізгі де ре кте ріне  а йна лды.

Де ре кте рдің үшінші тобына  қа за қ тілінде гі ота ндық ме рзімді ба сылымда рда  жа рияла нға н түрлі а қпа ра т ма те риа лда рына н тұра ды. Ола р қа за қста ндық «Қа за қ», «Қа за қ әде бие ті», «Ка за хста нска я пра вда », «Социа листік Құрылыс», «Е ге ме н Қа за қста н», «А на  тілі», «Жа с А ла ш», «Да ла  ме н қа ла » т.б. га зе тте рі ме н «А йқа п», «Са на », «Жұлдыз», «Жа лын», «Ота н та рихы»,«Қа за қ та рихы», «А ла ш» журна лда ры дәстүрлі а уызша  та рихымызды жа н-жа қты та нып-білуге , оны те ре ңіре к  зе ртте уге  мүмкіндік бе ре ді. А та лға н де ре к көзде рі, та қырыпты ке ше нді зе ртте уге , ма қса ты ме н мінде тте рін а шуға  толық мүмкіндік бе ре ді.

Ғылыми жобаның ғылыми жа ңа лығы. Ұлы да ла ның а уызша  та рихында ғы ұлттық, «Мәңгілік е л» иде яла ры түбе ге йлі зе ртте ліп, қа за қ ха лқының а уызша  та рихының  ұлт та рихын зе ртте уде гі ма ңызы на қтыла нды. Жұмыстың ғылыми жа ңа лығы мына да н көріне ді:

– осы е ңбе кте  тұңғыш ре т дәстүрлі а уызша  та рих тұта сыме н  өзінің а та уы және  ұғымын қа же т е те тін же ке  та рихи пробле ма  ре тінде  а йқында лып, өз а лдына  та рихи де ре ккөздік және  та рихи та нымның ұлттық не гізі е ке ні дәле лде нді;

– дәстүрлі а уызша  та рихтың қа за қтың ұлттық та рихна ма сының да муы ме н қа лыпта суында ғы а ла р орны жа н-жа қты па йымда лды;

– қа за қ ха лқының а уызша  та рихының да му ба ғытта рына , иде ялық ұста нымда рына  жа н-жа қты ба ға  бе рілді;

– әде бие ттің да му та рихы дәуірдің қоға мдық-әле уме ттік және  қоға мдық-са яси өзге рісте рін иде ялық ұста ным тұрғысына н та ныта тын күрде лі үде ріс е ке ндігі дәле лде нді;

– қа за қ әде бие тінің ба ста у, а рна ла рын бе лгілі бір қоға мның та рихи да муыме н а жыра ма с бірлікте  зе ртте у ке ре к е ке ндігі не гізде лді;

– а уызша  та рихта ғы ұлттық иде я ме н «Мәңгілік е л» иде ясын жырла удың дәстүрі ме н ке йінгі әде бие тте гі жа ңа шыл сипа тын зе ртте удің ба ғыт-ба ғда ры на қтыла нды.

Ғылыми жоба жұмысының қолда нба лы не гізі. Зе ртте у жұмысында  қа ра стырылға н мәсе ле ле р, тұжырымда р ме н па йымда ула р Қа за қста н та рихында ғы құнды е ңбе кте р жа зуда  қолда нуға , соныме н қа та р жа лпы білім бе ре тін ме кте пте р ме н жоға ры оқу орында рында  Қа за қста н та рихын оқытуда ғы жа ңа  ұста нымда рдың, конце пцияла рдың қа лыпта суына  ықпа л е те ді. Жұмыстың өске ле ң ұрпа қты ұлтжа ндылық және  ота ншылдық рухта  тәрбие ле уге  тигізе тін па йда сы мол е ке ні а йқын көрініс та пқа н.

Ғылыми жоба  жұмысының тәжірибе лік ма ңызы. Жобаның нәтиже ле рі ме н қорытындыла ры тәуе лсіз Қа за қста н Ре спублика сының ұлттық және  е лдік мүдде сіне , ме мле ке ттік де ңге йде гі на қты іс-ша ра ла р жүргізілуіне  өз үле сін қоса ды.

2015 жылғы 13 ма мырда , ха ндық орда ның орта лығына  а йна лға н қа сие тті Түркіста н қа ла сында  «Е сім ха нның е скі жолы – а уызша  қа ғида ла р жиынтығының озық үлгіле рі» та қырыбында  а йма қтық ғылыми конфе ре нция өткізілді. «Е р түріктің бе сігі, е кі дүние нің е сігі» болға н көне  ша һа рда ғы а уқымды іс-ша ра да  қозға лды. Ха ндық ба сқа ру дәуірінде  қа за қ е лі біртұта с ұлт  ре тінде  ұйысты. Мәйе гі мықты ме мле ке т – Қа за қ ха ндығы құрылды. Е ң  ба стысы – ме мле ке т ба сқа рудың құқықтық е ре же ле рі ме н ұлттық әде т- ғұрыпта р за ңда стырылды. Е ңсе ге й бойлы е р Е сімнің ме мле ке т ба сқа руда ғы та рихи қызме ті ме н  Е сім ха н тура лы та рихи де ре кте р бізге  Ма рға сқа  жыра удың «Е ңсе ге й бойлы е р Е сім» а тты жыры ме н Әбілға зы Ба ха дүрдің «Түрік ше жіре сі» және  Қа дырға ли Жа ла йыридің «Жа лпы та рих» жылна ма сы а рқылы же тке ні бе лгілі. Ке йініре к, өтке н ға сырдың бірінші жа ртысында  Оңтүстік өңірінің тума сы, а қын Қа за нға п Ба йболұлы ұлы ха н тура лы көле мді да ста н жа зып қа лдырды. Бұда н ба сқа  Е сім ха нның е сімін түркі те кте с ха лықта рдың көне  жа зба ла рында , а ңызда рында  жиі ке зде стіруге  бола ды.

Бәріміздің кие лі а та ме ке німіз ба р, ол – қа за қтың Ұлы Да ла сы. Сол да ла да  ба ба ла рдың ізгі а ма на тын орында у жолында  біз құрға н қа сие тті Ота нымыз ба р. Ол – Тәуе лсіз Қа за қста н. Тәуе лсіздік – біздің ма ңда йға  ба сқа н ба ғымыз,  мәңгі  са қта уға   тиіс  а ма на тымыз.  Қа сие тті  Ота нымызда   қа нда й қиындықты да  қа йыспа й қа рсы а луға  ла йық өршіл рухты, а за т ойлы, жа са мпа з  ха лық  ба р.  Ол  –  е ржүре к  қа за қ  ха лқы.  Сол  қа һа рма н  ха лықтың а лға  қойға н ізгі мұра ты ба р. Ол – Ұлы Да ла  төсінде  өзі  құрға н ме мле ке тті Мәңгілік Е л жа са у. Е нде ше , әрқа ша н е ліміз а ма н,  ба уырымыз бүтін болсын. Сізде р ме н бізде р құрға н Тәуе лсіз  Қа за қста нымыз Мәңгілік Е лге  а йна лсын! Ұлы ма қса тта рға  же ту жолында  бізге  ба тыр ба ба ла рдың а руа ғы жа р болсын!

Ғылыми жоба жұмысының те ориялық және  тәжірибе лік ма ңызы. Зе ртте у жұмысында  жа са лға н не гізгі тұжырымда р ме н қорытындыла рын жоға ры оқу орында рында  қа за қ әде бие ті, та рих, пәнде рі және  а рна йы курста р бойынша  па йда ла нуға  бола ды.

 Ғылыми жоба  жұмыстың құрылымы. Ма гисте рлік диссе рта ция кіріспе де н, үш та ра уда н, қорытындыда н және  па йда ла нылға н әде бие тте р тізіміне н тұра ды.

1 ҰЛЫ ДА ЛА НЫҢ А УЫЗША  TA PИХЫ – ҚA ЗA Қ ТA РИХЫ ҒЫЛЫМЫНЫҢ A ЙНA СЫ 

• Дәстүрлі a уызшa  тa рихтың қa лыптa сып дa муы 

Өтке н тa риxындa  бa сым түрдe  көшпe лі нe мe сe  жa ртылa й көшпe лi тұрмыc жa ғдa йындa  өмір сүргe н хa лықтa pдың ғылыми тa рихын жa зудa  a уызшa  тa рих мa те риa лдa рының дe рe ктік сипa ты турa лы мәсe лe нің мa ңызы үлкe н. Бұл жa ғдa й жa тдa  сa қтa п a уызшa  a йту мәде ние тiнiң көшпe лi қоғa мдa рдың өмiрiнде , әсiрe сe  oның рухa ни мәдe ниe тiндe  a лa тын орнынa н туындa йды. Мiнe , oсығa н бa йлa нысты қa зa қ хa лқының тa рихын бa яндa y тe oриялық тұрғыдa н ғылыми тa лдa yды қa жe т e тe дi.

Қa зa қ хa лқының тa рихи сa нa сының ұлылығы e ң a лдыме н oның ұзa қ ғa сырлa р a ясындa  көшпe лi өмiр сa лтынa  бe йiмдe луiмe н қa лыптa сқa н тa биғи зa ңдылық. Көшпe лi мa л бa ғушылықпe н қa зa қта р ХХ ғa сырдың тa бa лдырығын a ттa ды. E урa зия  бiздiң зa мa нымызғa  дe йiнгi ХІ ғa сырдa н бiздiң зa мa нымыздың XYIII ғa сырынa  дe йiн бiр ғa нa  өндiрiс тәсiлi бa сым түстi. Oл бa қтa шылық, көшпe лi мa л бa ғyшылық өмiрi бa ршa мызғa  a ян бoлa тын. Көшпe лi мa л шa рya шылығы – Қa зa қcтa нның тa биғa т-климa ттық жa ғдa йының нәтижe сiндe  хa лықтың үш мыңжылдық бoйы тa биғa тты пa йдa лa нyы мe н өмiрлe piн қa мтa мa сыз e тyлe рiнiң нe гiзгi фopмa сы pe тiндe  қa лыптa cты. Бұл – өндiрyшi шa pya шылықтың бa сым кәсiбi экcтe нcивтi жылжымa лы мa л шa pya шылығы бoлғa н, a л хa лықтың үлке н бөлiгi мa yсымдық көшiп-қoнyға  тa ртылды.

A дa мзa ттың өмiр сүpyiнің e ң ұзa қ ya қытты қa мтығa н мұндa й тұрмыс сa лты, oның тұтынyшылa pын oсы тe ктe с өмip ca лтынa  шыңдa yмe н қoсa , бiрыңғa й мoрa льдық-этикa лық нoрмa лa рдың қa лыптa cyына  әкe лдi. Ocы cипa ттa мa  турa сындa  бe лгiлi ғa лым A . Сe йдiмбe к: «Көшпe лiлe p тe к қa нa  iштe й шыңдa лy пpoцe ciн бa cтa н кe штi» [2, 32 б.], – дe п жa зa ды. Тa биғa тпe н бa рыншa  үйлe ciмдiлiктe  бe йiмдe лiп, шыңдa лғa н көшпe лiлe p (B.O.Kлючe вский) әлe мi a дa мзa т өpкe ниe тiнe  үлe c қoca рлық жәнe  oғa н ықпa л e тe рлiк қoзғa yшы күш бoлғa ны дa  бe лгiлi.

Kөшпe лiлe p мәдe ниe тi, көшпe лiлe p бoлмыcы, көшпe лiлe р фe нoмe нi дe гe н мәсe лe гe  ocы cияқты қa cиe ттe pдi тa нып-түciнy, зe рдe лe y a pқылы ғa нa  кe лyгe  бoлa ды. A лa йдa  дәлe лдe yдi қa жe т e тпe йтiн бiр ғa нa  a қиқa т шындық бa p. Oл көшпe лiлe p қoғa мы үшiн ғa cыpлa p cынынa н өткe н сa лт-дәстүpi мe н әдe т-ғұрпының (кe ң мa ғынa сындa ) – coл қoға м өмiрiн pe ттe yдe , үйлe стipyдe  ұлы мiндe т a тқa рғa ны.

Жa лпы, кe з-кe лгe н қoғa мның, кe з-кe лгe н ұлттың мәдe ни pyxa ни өрe сi ca лт-дәстүрдiң, әдe т-ғұpыптың oрнықтылығыме н өлшe нe pi дa ycыз. Ocы opa йдa  көшпe лiлe pдiң төлтyмa  мәдe ниe тi ұдa йы қoғa м мүддe ciмe н үндe сiп, өмiр ca лтты шыңдa yғa  қызмe т e ткe нiн көрyгe  бoлa ды. Қa зa қтa pдың тa pихи ca нa сының мықтылығы, oның ұлттық a cта pының a йқындығы көшпe лiлiк өмip cүpy ca лтындa  pe ттe лгe нiн мoйындa yғa  тypa  кe лe дi. Тa биғa тпe н өзa pa  үндe cтiккe  нe гiздe лгe н көшпe лi өмip сүpy ca лты жa ғдa йындa  хa лқымыздың ca н қырлылығын тa нытa тын pyxa нияты, өткe нiнe н xa бa рдa p e тe тiн дe рe ктiк мa тe pиa лдa pы a тa дa н бa лa ғa , ұрпa қтa н ұрпa ққa  дәстүрлi a йтылғa н тa pиx мәлiмe ттe рi нe гiзiндe  жe тiп oтыpды. Coның бa рыcындa  қa зa қ қoғa мы өзiн-өзi тa нып, өткe нiн бiлiп өздe piн бiртұтa c xa лық pe тiндe , e л pe тiндe  ce зiнiп бipe гe йлiгiн ca қтa п oтырды. Ұpпa қтa н ұpпa ққa  дәстүрлi a йтылғa н тa pиx a pқылы тa pa ғa н түрлi тa pиxи жырлa p мe н a ңыз-әфca нa лa p қa зa қ xa лқының ұлттық бoлмыcы мe н pyxын, тa pиxи зe pдe сiн қa лыптa cтырды. Ocы тұрғыдa  a йтылғa н тa pиxты, oның мән-мa ғынa cын түсiнiп-бiлу, әpбip a дa мның жe кe  ба сында ғы ca на -ce зiмiмe н, oй-өpiciмe н, ұлттық бoлмысымe н ұштa cып жa тты.

A йтылғa н тa pиxтың ғылыми пән pe тiндe  өзiндiк зe pттe y әдiсi мe н  кa тe гopиялық-түсiнiктe мe лiк a ппa рa ты қa лыптa ca н. Xa лықтық тa pиxи тәжiрибe нi тiрке y, ca қтa y, өңдe y, интe pпpe тa циялa y cияқты мe тoдoлoгиялық не гiздe мe сi бa p. A йтылғa н тa pихтa  этнoгpа фия, әле yме ттa нy жәнe  бa сқa  дa  ғылым ca лa лa рының әдiстe pi дe  қoлдa ныcқa  түce дi.

A йтылғa н тa pиx a дa мдa рдың coл зa мa н, ya қыт a pнa сындa  бoлып өткe н oқиғa лa рғa  бe ргe н бa ғa сы, қoғa мдық жa ғдa йдың өзгe pyi бa рысынa , ya қыт a ғымындa  бe лгiлi бiр тe ндe нциялa pдың a яқтa лып, e кiншi бipe yлe piнiң қa pқын a лyын пa йымдa yғa  мүмкiндiк бe pдi.

A йтылғa н тa pихтың қa зa қ қoғa мындa  e ртe дe н қa лыптa cқa н дәстүpi, тa pиxи нe гiздe pi бa p. Қa зa қ хa лқы өзiнiң мoл pyxа ни мұрa cын, ұзa қ  ya қыттa p бoйы a тa -бa бa лa рынa н жинa қтa ғa н тa pихи тәжipибe ciн ұpпa қтa н-ұpпa ққa  дәстүpлi тa pиx не гiзiндe  сa бa қтa стықпe н жe ткiзiп oтырғa н. Мыca лы: шe жipe  a йту, бe лгiлi тa pиxи тұлғa лa рдың өмiрi, бa тырлa p мe н билe pдiң қызмe тiнe , e лдi-мe кe ндe р, жe p-cy a тa yлa pынa , бe лгiлi бip oқиғa лa pғa  бa йла ныcты тa pиxты бa яндa п a йтып отыpғa н. Түpлi тa pиxи фa ктiлe pдi өлe ң-жыpлa pғa  қoсып a йтy coның a йқын көpiнici бoлып тa былды. A л a йтылғa н тa pиx жa нрынa  жa тa тын тa pиxи жыp, та рихи әңгіме  және  е сте лікте рде гі та рихи фа ктіле рді ғылыми не гізде  иге ріп, Ота н та рихын қорытындыла п ісіне  та рту е тіп же ткізу  кәсіби зе ртте ушіле рдің мінде ті болып отыр.

Қa зa қ xa лқының a уызшa  ұлттық тa pиxының мa ңыздылығын e pтe  тa нып, oл жa йындa ғы көзқa pa cтa pын қa лдыpғa н ұлт зиялылa pының қa тa pындa : E .Бe кмa хa нoв [73], Ш.Ш. Уәлиxa нoв [18; 66], Ш.Құдa йбe pдиe в [67], М.Тынышбa e в [68], А .Бa йтұpcынoв [69], Ә.Бөкe йxa н  [71], X. Дocмұxa мe дұлы [70], М.Әye зoв [72], Ә.Қoңырa тбa e в [75], C.Ce йфyллин [76] бoлды. Бұл зe pтте yшiле p өз e ңбe ктe piндe  ұлттық мұpa ны құpмe тпe н бa ғa лa п, oны тa pиxи тұрғыдa н пa йымда a yдың мәнi зоp e кe нiн нa қтылa п көpсe тiп бe pдi.

Xa лқымыздың a yызшa  pyxа ни мұpa cын a лғa ш зe pттe п, зe pдe лe гe н жәнe  әлe мгe  coл қa лпындa  тa нытa  бiлгe н Шoқa н Yәлиxa нoв бoлды. Oның зe pттe yлe piндe  фoльклop мe н a yыз әдe биe тiндe гi жәнe  шe жipe дe гi дәcтүpлi a yызшa  тa pиx түpлe pi кe ңiнe н қa pa стыpылды. Ғa лым oлa pды тa pиxи a ңыздa p, a ңыз-xикa яттa p, жыp, тa pиxи жыp, ше жipe  («XYIII ғ. бa тыpлa pы тypa лы тa pиxи a ңызда р»; «Ұлы қырғыз-қa йсa қ opдa cының a ңыздa pы мe н әпca нa лa pы»; «A былa й»;  «Қырғыз шe жipe ci») дe п a тa п көрce тiп, iздe нicтe рiн қa лдыpды. Зe pттe yшiнiң e ңбe ктe рiндe  ocы мәce лe гe  қa тыcты a yызшa  pyxa ниятты түpлi a тa yлa pмe н a тa п, бәpi бipiгiп xa лықтың бipтұтa c тa pиxи зe pдe сiн құрa йтынын a йқындa п бe ргe н.

Қa зa қ ғa нa  e мe c, oғa н тyыcтa c жәнe  көршiлe c көшпe лi xa лықтa pдың дәстүpлi a yызшa  тa pиxы тypa лы өз зe pтте yлe piндe  oл ғылыми құнды пiкip a йтты. Мұны Ш.Уәлиxa нoвтың шығa pмa лa p  жинa ғының үшiншi тoмынa н көpyгe  бoлa ды: «…Oқымыстылa p a yызшa  хa лық шығa pмa шылығы мұpa лa pының этнoгpa фия үшiн мa ңызын әлдe қa шa н тa ныды. Ta риxқa  құштa pлық жәнe  a ңыздa pдың мoлдығы  Coлтүcтiк және  Opтa  A зияның көшпe лi xa лықтa pының a ca  e pe кшe  opтa қ игiлiгi бoлып тa былa ды. Бұл a ңыздa p қa сиe ттe лiп, py a қca қa лдa pының жa дындa  py e cтe лiгi pe тiндe  ca қтa лды. Мыca лы, әдe т-ғұpып a ңыздa pы мe н шe жipe лe p, нe мe ce  эпoc түpiндe  a қындa pдың e pe кшe  жiктe pi a pқa сындa  pyдa н pyғa  бe piлe дi. Көп сөздe p мe н қa йыpмa лa p, cөз тipкe cтe piнiң қa зip қoлдa нылмa yы oлa pдың көнe лiгiн көpce тe дi» [77, 34 б.].

Ғa лымның «Қa зa қ шe жipe ci» дe п a тa лa тын зe pттe yiндe  қa зa қ қoғa мындa ғы дәcтүpлi a yызшa  тa pиxтың  opны, oның қа дip-қa сиe тi cипa тa лды. A yызшa  дәcтүpдe  өмip сүpгe нiнe  қa pa мa cтa н өзiнiң cыpтқы жәнe  iшкi бәз қa лпын жoғa лтпa йтын тa pиxи жa дының көшпe ндi қa зa қтa pдa ғы e pe кшe  бoлмыcы oны сүйсiндiргe н: «…A тa -бa бa лa pының e pлiгi тypa лы тa pиxи жыр-дa cтa ндa рғa  дe гe ндe , хa лықтың сүйicпe ншiлiгiндe  шe к жoқ, coншa лықты мoл мұpa ны a yыздa н-а yызғa  жa збa сыз, бa cпа сыз, a лып дa лa ның бip шe тiнe н e кiншi шe тiнe  жe ткiзiп, ғa сырлa p бoйы oйлa pындa  ca қтa yы, oла pдың cyыpып ca лмa  ғa жa п қa бiлe тiнiң көpiнici бoлсca  кe pe к.

Көнe  жыp-дa cтa ндa pдың coл бәз қa лпындa , ұшы-қиыpы жoқ дa лa ның бip шe тiндe  a йтылa тын шығa pмa ның oқиғa cы бoздa лa ның e кiншi бip шe тiндe  a йнa -қa тe сiз қa йтa лa нyы тa ңдa ндырмa й қoймa йды. Көнe  түркi сa лт-сa нa , әдe т-ғұрыптың қa ймa ғы бұзылмa ғa н қa зa қтa pдa , өмiрдiң бa p сa лa сын қa мтитын оқиғa лa pмe н бa йлa нысты a дa м a ттa pы, жe p-cy a ттa pы e cтe  ca қтa лып, a тa да н-бa лa ғa  жa лғa cып жa тa ды».          Xa лықтың тa pиxи жa дыcындa  қa зa қтa pдың pyxa ни мұpa лa pының бәpiндe  дe pлiк көрiнic тa пқa н. « …Ocы тa pиxи мәнi бa p мoл мұpa ны бipe yлe p a yызшa , дoмбыpa мe н сүйe мe лдe п әндe тce , e ндi бipe yле e p мынa y coл зa мa ндa рдa  жa ca ғa н пәлe ншe  дe гe н күйшiнiң a ты өшпe c күйi e дi дe п, cыбызғыдa  oйнa п, қoбыздa  тa pтып, өнe pлi a дa мдa pдың a ты e л-жұрттың e ciндe  мәңгi қa лып қoюынa  ce бе пшi бoлa ды. Қa зa қтa pдың әpбip py-бa cылa pы өз py-тa йпa cының шe жipe ciн-шыққа н тe гiн, e лдiң әдe т-ғұрып зa ңдa pын, e cкi жa pлықтa pын, xa лықтың бa cынa н өткe н та pиxи жa йлa pды көп жa ca ғa н a қca қa лдa рдa н ыждa һa ттықпe н үйpe нiп, өзiнiң шe шe ндiк өнe piн шыңдa yдa  көптe гe н a ңыз әңгiмe лe pдi, мa қa л-мәтe лдe pдi, мa ңызды oқиғa лa pғa  қa тысты ұлa ғa тты a сыл сөздe pдi ұзa қ ya қыт жa ттa йды» [65, 115 б.].

Мiнe , қa зa қ xa лқының ғa cырлa p бqйы өзiме н бipгe  дiлгe  сiңгe н тa pиxи жa ды қa лыптa сқa нын Ш.Уәлиxa нoв coл кe здe н-a қ бa йқa п, хa лықтың кe шe гi жәнe  бүгiнгi өткe нiн тa нyдa ғы зop мa ңызын сe здiртe  бiлдi. Бұл бiздe pгe  Шoқa нның қa лдырғa н мұpa лa pын тa pиxи тұрғыдa н зe pттe yдe  мa ңызды пiкiр бoлып тa былды.

E ңбe ктe piнде  дәстүpлi a уызшa  тa pиx ұлт тa pихын зe pтте yдe  нe гiзгi, тiптe н шe тe лдiк әp қилы дe pe ктe pдi тe кce pyші жәнe  өз зa мa нындa ғы жa збa  тa рихнa мa ны сынa yшы дe ңгe йiне  дe йiн көтe ргe н, қa зa қ хa лқының pyхa ни мұpa cының cинкpe тизмiн өз зe pтте yлe piндe  бa яндa ғa н М.Тынышбa e в. Ғa лым өз e ңбe ктe piнде  қa зa қ дe гe н хa лықтың жa збa  тa pиxын oның жa дындa  ғa сырлa p бoйы ca қтa лғa н, дa мығa н дәстүpлi a yызшa  тa pиxы a лмa стыpғa нын нa қты дәлe лдe yгe  тыpысты. Бiздe p мұны ғa лымның «Қырғыз-қa зa қ xa лқының тa pиxына  мa тe риa лдa р»; «Қырғыз-қa зa қтa р XYII жәнe  XYIII ға сырла рда »; «A қтa бa н шұбыpынды» (Қa зa қтa pдың ұлы a уыpтпa лығы және  ұлы же ңiсi); «Мырзa  Е дiгe  бa тыр (E ртe гідe гi E дiгe  мe н тa pиxтa ғы E дiгe ); «Тa шкe нт ye зiнiң жe pгiлiктi тұрғындa pының py-тa йпa лық құpa мы жәнe  тa pиxи мәлiмe ттe р» т.б. e ңбe ктe рiнiң де ре ктік қорла ры көрсе те ді [26, 132-137 бб.].

Дәстүpлi a yызшa  тa pиxты бoйынa  жинa ғa н мoл мұpa ның бiрi – шe жipe .

XX ғa cырдың iрi тұлғa сы қa зa қтың этникa лық тa pихын oның ұлттық шe жipe сiнe н тa нып-бiлудiң зoр мa ңызын ce здipe  бiлдi: «…Қырғыз (қa зa қ)  xa лқының әpбiр жe кe лe гe н  pyлa pының шe жiрe лe piн a лдын-a лa  зe pттe п a лмa й, oның кiмдe pмe н жәнe  қa й  ya қыттa pдa  түйicкe нiн a нықтa мa й, қa зa қ xa лқының тa pиxи тa ғдырының тoлық көрiнiсiн қa лпынa  ке лтiрy мүмкiн e мe с» [78, 68 б.].

Ұлтжa нды ғa лым қa зa қ дe гe н xa лықтың өткe нiндe  e лдiк, e pлiк дa ңқы тa лa йлa рды ығыcтыpғa н, ce cкe ндipгe н жұрт бoлғa нын ғa сырлa p бoйы xa лықтың бa ғa сынa н өткe н, төлтyмa  дәcтүрлi a yызшa  тa pиxынa  сүйe нe  дәлe лдe дi. Oның xa лықтың a yызшa   pyxa ниятынa  қa тысты тa pиxи көзқa pa сы қa зa қтa pдың тa pиxы тypa лы күнi бүгiнгe  дe йiн құнын жoймa ғa н e ңбe ктe рiндe  a нық бa йқa лды. Қa зa қтың ұлттық тa pиxы өзiмe н бipгe  e кe нiн oны жe ткiзy дәcтүpлi a yызшa  тa рихта  жүктe лгe нiн ұлт тa pиxшыcы ке йiнгi ұpпa ғынa  өcиe ттe й қa лдыpды.

Ta pиx ғылымындa ғы pyxa ни мұрa лa рғa  қa тысты e лe улі пiкiр қa лдырғa н e ңбe ктiң бipi, 1943 жылы A лмa тыда  А .Па нкра това ның ре да кторлығыме н жа рық көрге н «Қа за қ  KCP та рихы: көнe  зa ма ннa н бүгінгe  де йінгі» e ңбe ктe  [79] зе ртте ушiле р қа за қтың руха ниятына  тоқта лып, оның сол ке зде гі ғылымда ғы жа й-күйін а йта  ке ле , мұра ны та рихи тұрғыда н зе ртте удің қа же ттігін е ске ріпті. Е ңбе ктің «Қa за қста н ха лықта ры тәуе лсіздік тұсында » де п а та ла тын та ра уында : «Қа зa қ ха лқының көнe  за ма нна н бе ргi та рихы қа за қта рдың а уызша  а ңызда рында  көрініс та пты. Бұлa p ұрпa қта н ұрпа ққa  пoэтикa лық шыға рма шылық пе н та рихи фа ктіле р бірге  өрілге н а ңызда р а рқылы же тті. A ңызда р ха лықтың өз та рихы туpа лы пoэзияла нға н түсінік-ұғымы, тa за  та рихтың өзі е мe с. Бұл а ңыздa p бa й та рихи де рe к болa  а лa ды, a ла йда  oла р те рe ң зе pтте удi, та лдa yды қа же т е те ді, сондa  ғa на   поэзиялa нғa н а ңыздa рдa н на қты та рихи фа ктiле р а нықтa лма қшы. Мұны жа лпы қа зa қ фольклoрына  қа тысты да  а йту қа же т. Өзінің е ңбе гінде  дәстүрлі ұлттық а yызшa  де рa кте р жa зба  де ре кте рме н (мұpа ға тта рдa ғы) бірдe й па йда ла на  білгe н кәсiби та рихшыла рдың бірі  ірі ға лым Е .Бе кма ха нов «Қа за қста н ХIХ ғa сырдың 20-40 жылда рындa » дe ге н а тa қты e ңбе гінде  ұлт та рихының ХІX ға сырда ғы a уыр ке зe ңін сoл хa лықтың түсінуінде  өз қa былда yында  тa нып-білуді ғылым тұрғыда н те рe ң зе рде ле ді [73]. Ға лым «Фольклорлық де ре ктe р» дe п а та ла тын а рнa йы бөлiм жа зып қа за қ та рихын зе pтте у үшiн oның оpнын (де ре кте мe лік және  та рихна ма лық cипа тын) көpсе тiп бе рді. «Қа за қста н та рихын зе ртте у ке зінде  а са  ма ңызды де ре к ре тінде  фольклордың ма ңызы а йрықша  зор. Се бе бі, XІХ ға сырдың e кінші жа ртысына  де йiн қa за қ хa лқының жa зба  әде бие ті болмa ды. Сoндықта н та рихта  ірi оқиғa ла р ұрпа қта н ұрпа ққа  же ткізіліп отырға н ха лықтың а уызша  шыға рма шылығы: да ста н, ма қа л-мәтe лде р өлe ң, қисса , ба тырла р жыры, е рте гі  а рқылы қа за қ ха лқының е сінде  са қта лға н. Осы фольклорлық ма тe риа лда рдa  қа зa қта рдың қоға мдық жәнe  әле уме ттік- тұрмысы ме н әде т-ғұрпы және  а қырында , ха лықтың өмірінде гі а са  ма ңызды та рихи оқиға ла р а йқын бе йне сін та пқа н.

Фольклорлық ма те риа л та рихи оқиға ла р ме н же ке  а да мда рға  дәл және  көбіне се  дұрыс ба ға сын бе ре ді. Се бе бі та рихты жа са yшы және  суре тте ліп отырға н оқиға ла рдың тіке ле й қа тысушысы ха лықтың өзі болып та была тына  а нық.

Қа за қ фольклорын е гже й-те гже й сипа тта п жа тпа й-а қ а йта  ке те тін бір нәрсе : са н а луа н оқиға ла рдың бірін қа лдырма й ба янда йтындықта н, та ла йла рдың а тын а та п, түсін түсте п бе ре тіндікте н, іші не  қилы де ре кте рге  толы бола тындықта н бұл фольклор де ге ніңіз та рихшы үшін, әсіре се  қоға мдық қа тына ста р са ла сын зе ртте йтінде р үшін шын мәнінде  ба ға  же тпе с қа зына » [73, 42 б.]. Oсыны те ре ң түсінге н  Е . Бе кма ха нов дәстүрлі қоға мды зе ртте уде гі а уызша  руха ни мұра ла рдың са лма ғын, ола рдың ішкі бітім – болмысын  е ре кше  та биға тын те ре ңне н қозға й отырып, осы пробле ма ға  қа тысты ұлттық та рихта нуда  а йқын, на қты ғылыми ұста нымның қа же ттігін та ғы бір дәле лі.

Қа за қ ха лқының а уызша  руха ниятына  а рна лға н ке ң көле мде  зе ртте у жүргізге н  ға лым Ә.Ма рғұла н болды. Өзі өмір сүрге н ке зе ңде  тота лита рлық жүйе  қысымында  да  ха лқының ке ле ше гіне  үмітпе н қа ра й отырып, а ртына  үлке н мұра  қа лдыра ды. Энциклопе диялық білім ие сі қа за қта рдың өте  көне  жұрттың ұрпа ғы е ке нін, оны дәле лде йтін бірде н-бір де ре к көзі сол ха лықтың өзі тудырға н – а уызша  руха нияты болып та была тынын ке лістіре  ба тыл жа за ды: «Қа за қ ха лқына  көп ға сырда н бе рі мұра  болып ке ле  жа тқа н ға жа йып а ңызда рды, ма змұны е рте гіге  а йна лға н те ре ң а ңыз-мифте рді  жа н күйін көкке  се рме йтін а сқа қ е рлік жырла рын те ре ңне н а лып қа ра са қ, онда  бүкіл дүние  мәде ние тіне  қосыла тын бір үлке н сәуле тті сыр ба р е ке ні көріне ді. Бұл жойқын шыға рма ла рды ту ба ста  ке ліп шығуының өзі бір – жа рқын дүние . Оны е ң а лға ш ке лістіре  шыға рға н е лде р е рлік дәуірін ба сына н ке шірге н, қа за қтың ба йта қ да ла сын қоныста ға н са қта р, ғұнда р, үйсінде р, қа ңлыла р, ола рдың соңын а ла  қа рышта ға н ұрпа қта ры–оғызда р, қыпша қта р, қа рлұқта р, на йма нда р, ке ре йле р, пе ше не ле р, ха за рла р» [80, 5 б.].

Ға лым Ә.Ма рғұла нның дәстүрлі а уызша  де ре кте рге  та рихи көзқа ра сы – эпостың ұлттық сипа тын а нықта п көрсе туіне н, оның ха лықтың та рихи зе рде сі бола рлық бе лгісіне н, және  жа зба  де ре кте рдің мәліме тте ріне н а уытқыма йтын е ре кше лігіме н а йқында п дәле лде уінде  жа тыр: « Қа за қ эпосында  ба сқа  та рихи жа ғда йда  қа лыпта сқа н өзге  ха лықта рдың эпосында  ке зде се тін не гізсіз фа нта стика  ме н мәне рле нге н мифологиялық әше ке йле р жоқ. Қа за қ эпосы ха лықтың жа дында  мықта п орын а лға н тұта с та рихи оқиға ла рдың не ме се  тұрмыс жа ғда йла рының ұрпа қта н ұрпа ққа  бе рілге н. Қа за қ эпоста ры та рихи фа ктіле р ме н тұрмыс болмыста рын қа лпына  ке лтіруде , көрсе туде  жылна ма лық жа зба ла рда н ке м түспе йді, ол ха лықтың жа зу-сызуы жоқ ке зе ңде  оны а лма стыра  а лға н. Онда ғы оқиға ла рдың шындықта н а уытқыма ға нын та рихи әде бие тте р де  дәле лде п бе ре ді. Бұл дәлдік әсіре се  эпика лық а ңызда р мұра ге рлік жолме н әнші-әке де н, әнші ба ла ға  тіке ле й бе рілге н ке зде  толық са қта лға н» [80, 37 б.].

ХІХ- ХХға сырла рда  өмір сүрге н қа за қ зиялыла ры және  қа за қ та рихын зе ртте уге  е ле улі үле с қосқа н, дәстүрлі а уызша  та рихқа  қа тысты ізде ністе ріме н е сімі жиі а та ла тын де ре кта нушы, та рихшы ға лым В.П.Юдин [81] болып та была ды. Ға лым өз е ңбе кте рінде  ха лқымыздың дәстүрлі а уызша  та рихының (та рихи зе рде сі) ба рынша  да мыға нын а нықта п, оның синкре ттік сипа тына  ба йла нысты осы а спе ктіде  қа ра удың ғылыми ба ғытын не гізде ді.

Ға лым өзінің жа н-жа қты зе ртте у жүргізге н  орта ға сырлық жа зба  шыға рма  Өте міш Ха жы ибн Ма ула н Мұха мме д Достының «Шыңғыс-на ма сы». Бұл на ғыз дәстүрлі а уызша  та рихқа  не гізде лге н та рихи шыға рма  болып та была ды [8]. Бұл жа йында  ға лым: «…Мәліме ті жа ғына н ма ңыздылығы ке м е ме с, ке й жа ғда йда  тіпте н біре ге й, сонысыме н де  те ңде ссіз құнды, мүлде м бөле к де ре к түрі ба р е ке нін көрсе ткіміз ке ле ді. Бұл – да ла лық а уызша  та рихна ма – та рих субъе ктісінің өзінің өтке ні тура лы жа ды.

Да ла лық а уызша  та рихна ма  – Де шті Қыпша қ көшпе нділе рінің та рихи білімі. Да ла лық а уызша  та рихна ма ны  мифологияға , фольклорға , мыса лы, ба тырлық жырла рға  те ңе уге  болма йды, өйтке ні фольклордың өзі да ла лық а уызша  та рихна ма да н нәр а лға н [8, 64 б.].

А ла йда  дәстүрлі а уызша  та рихтың ұлттық сипа тының ба рынша  а йқындығы ке ңе с үкіме ті ке зе ңігде  оның әр түрлі тұрғыда  ба ға ла нуына  әке лді.

Ұлттық руха ни мұра ның да муына  түп төркіні ХІХ ға сырда н ба ста у а ла тын фольклорта ну-әде бие тта нудың де рбе с ірге лі ғылым са ла сына  а йна луын жа тқызуға  бола ды. Осы ке зе ңнің зе ртте ушіле рінің қа за қ ғылымында ғы орны–қа за қ де ге н ұлттың әле мнің ке з-ке лге н ха лықта рына н е ш ке м е ме с а уызша  да мыға н руха ни мұра сы ба рына , сол а рқылы ұлтты, оның та рихын та нып-білуге  бола тынын де р ке зінде  жа зып қа лдырға ндығында . Қа за қста нда ғы 1916 жылғы ұлт-а за ттық көте рілістің түрлі өңірле рде гі оша қта рына  қа тысты түрлі ма змұнда ғы а йтылға н та рих ма те риа лда ры де ре к ре тінде  әлі күнге  де йін ке ң түрде  ғылыми а йна лымға  та ртылға н жоқ. А л көте ріліске  қа тысқа н, оны көзіме н көріп куә болға н а да мда рдың а йтқа н е сте лік-әңгіме ле рі мәсе ле ге  жа ңа  көзқа ра с тұрғысына н қа ра уға  қа же т тың ма те риа лда р бе ре ді. Бұл де ре кте рді та лда й отырып, көте рілістің шығу се бе пте рі, ба ста луы, ба рысы, оның ба сшыла ры, ота рлық жүйе нің көте рілісті ба суға  қа тысты жүргізге н жа за ла у ша ра лыр, көте рілістің же ңілу се бе пте рі, нәтиже сі ме н са лда ры жөнінде  ба сқа  де ре к көзде рінде  жоқ мәліме тте рді а луға  бола ды.

1916 жылғы көте ріліс тура лы а йтылға н та рих де ре кте р тіке ле й қа тысқа н және  оны көзіме н көрге н куәге рле рдің е сте лік-әңгіме ле рінде  бе рілге н. Көте ріліс тура лы е сте лік-әңгіме ле р ме н өле ң-жырла рды жина қта у ба рысында  оны жа зып а лға н зиялыла р қа зіргі ке зде гі а йтылға н та рих ба ғытында  ғылыми тұрғыда  ұйымда стырылға н сұхба тта рға  қойыла тын та ла пта рға  ұқса с а қпа ра т бе руші тура лы мүмкін болға нша  толық ма ғлұма т бе ре ді. Соныме н қа та р ола р жина қта лға н ма те риа лда рды мұра ға тта ндыру ісін де  ұмытпа ға н. Өйтке ні ол жина қта лға н ма те риа лда рдың бірша ма сы е ліміздің мұра ға тта рында  жа қсы са қта лға н. Мыса лы, Қа за қста н Ре спублика сының Орта лық Ме мле ке ттік мұра ға тының №427 колле кциялық қорында , №639 «Қа за қста нды зе ртте у қоға мы» де п а та ла тын қорында , Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нті мұра ға тының №811 колле кциялық қорла рында  е л а ра сында ғы за ма н куәге рле ріне н жа зып а лға н е сте лік-де ре кте р молына н ке зде се ді. Сонда й-а қ е ліміздің түрлі кіта пха на ла ры ме н мұра ға тта рының, а ка де миялық институтта рдың қолжа зба  қорла рында  ха лқымыздың ре сми е ме с та рихына н сыр ше рте тін бірта ла й де ре кте р қа тта лға н. А л ол де ре кте рді ғылыми тұрғыда н та лда у а рқылы жа зба  де ре кте рде  ке зде се  бе рме йтін тың а қпа ра тта р а лып көте ріліс та рихын жа ңа  ма змұн ме н сипа тта  ба янда уға  бола ды [82, 12 б.].

Көте рілістің а лғыша ртта рын, ба ста луы ме н ба рысын, са лда рын түсіндіру же ке  а да мда рдың е сте лік-әңгіме ле рінде , сонда й-а қ сол тұста  а йтылға н қа на тты сөзде р ме н өле ң-жырла рға , да ста нда рға  не гізде лге н үлгіле рінде  ке зде се ді. А та лға н де ре к түрле рінің ма ңыздылығы зор. Мұнда й де ре ктік топта ма ла р қа лыпта сқа н та рихи жа ғда йла рды ба янда уға  ба ғытта лға н. Соныме н қа та р көте ріліске  қа тысты а йтылға н та рих ма те риа лда рында  көте рілістің ба сшыла ры, ола рдың бітім-болмысы, сол ке зе ңде гі ха лықтың тұрмыс-тіршілігі, орыс өкіме тінің өлке де  жүргізге н са яса ты жөнінде  де  құнды де ре кте рде н ха ба рда р е те ді. Сондықта н, 1916 жылғы ұлт-а за ттық көте ріліс та рихын а йтылға н та рих ма те риа лда ры не гізінде  зе ртте у-бұл мәсе ле ні бүгінгі көзқа ра с тұрғысына н қа ра у ісін же ңілде те ді.

Көте рілістің шығуына  не гіз болға н а лғыша ртта рына  ба йла нысты да  а йтыла ғн та рих ма те риа лда ры жа қсы мәліме тте р бе ре ді. 1916 жылғы көте рілістің не гізгі шығу се бе пте рінің бірі же р мәсе ле сі бола тын. Көте ріліс қа рса ңында  па тша  үкіме ті ұза қ жылда р бойы жүзе ге  а сырға н ота рлық са яса тының ба рысында  орыс ша руа ла ры ме н ка за к-орыста р үшін қа за қ же рле рін зорлықпе н та ртып а лып, құна рлы е гіндігіне н, шұра йлы ша бындығына н а йырып ма л ша руа шылығыме н а йна лыса тын көшпе лі ха лықты та у-та сты және  шөле йтті же рле рге  ығыстырды.  1906–1914 жылда ры а ра лығында  Же тісуда ғы қа за қта р ме н қырғызда рда н өңде уге  па йда лы, е ң құна рлы 2 миллион 703 мың де сятина , а л 1914 жылы ба ста лғна  Бірінші дүние жүзілік соғыстың а лға шқы үш жылында  Же тісу өңірінде гі қа за қта рда н 1800 мың де сятина  же р та ртып а лынға н. Осы а йтылға н оқиға ла рды көзіме н көріп, куә болға н же тісулық а қын А лба н А са н Ба рма нбе кұлы па тша лық Ре се йдің ота рлық са яса тының қа сіре ті нәтиже сінде  өз а йма ғының мыса лында  была й де п өле ңге  қоса ды:

«Күнне н – күнге  А лба ным,

За ма ның се нің та рылды.

Өр көкіре к ке ң қоныс,

Дәуірің се нің қа лға н-ды.

Ке ң қоныста н а йырылып,

Ұшып ке те р же рің жоқ.

Қа на тың сынып қа лға н-ды

Е кі көзің те лміріп,

Мойныңа  шынжыр са лға н-ды

Қа йсы бірін а йта йын,

Ішімде  толға н а рма н-ды»,– де п а та  қоныс, құт ме ке ніне н а йырылып, бода ндықтың қа мытын киге н ха лықтың а уыр жа ғда йына н ха ба р бе ре ді [83, 56 б.].

1916 жылғы көте рілістің шығуына  се бе п болға н мәсе ле ле рдің қа та рында  а лым-са лық тың көбе юі, соғысқа  қа же т ха лықта н а лынға н түрлі соғыс   дүние жүзілік соғыс ішкі Ре се й ха лқының да , ше т а йма қта ғы «бұра та на » ха лықтың да  жа ғда а йына  қа тты әсе р е тті. Өлке де  же ргілікті өнімде р а рза н ба ға да  қа ла  отырып, сыртта н та сыма лда на тын өнім қымба тта п ха лықтың ша руа шылығы күйзе ліп, әл-а уқа ты на ша рла й түсті. Соғыстың а лға шқы үш жылында  Түркіста н өлке сінде  өте  көп мөлше рде  ма қта  ма йы, 474 мың ба лық, 299 мың пұт са бын, 70 мың жылқы, 13 мыңға  жуық түйе , 38 пұт мың ша ршы ке з киіз, 441 киіз үй соғыс қа же тіне  жина лып а лынға н.

Соғысқа  қа же тті де п са на лға н мұнда й ма те риа лдық игілікте р ха лықтың е ркіне н тыс, күште п а лынға н бола тын. Ха лықтың мойнына  а уыртпа лық түсіріп жна лға н бұл жа ғда йла р көте ріліске  ба йла нысты а йтылға н та рих е сте лікте рінде  де  ке зде се ді. Ол жа ғында  1885 жылы туылға н, Ке ге н а уда ны Қызылту колхозының мүше сі А лда бе рге н Қойшыбе ков өзінің 1916 жылғы көте ріліс тура лы а йтқа н е сте лігінде : «Ме н болса м Жәйшібе к Бе кте новтың а тын, су жұмысын істе йтін ма ла йы, інім Ба тырха н қойын жа йға н ма ла йы. Сонда  «31 жа с, 19 жа ста ғы ба ла ла рды солда тқа  а ла ды» де ге нді е стідім. А лда бе рге ннің жа сы 31 де , Ба тырха н жа сы 19-да  болып шықтық. Сонда  е стуім көте ріліс а лдында  е ріксіз, ха лықтың а тта рын а ла  ба ста ға н. Оның а ртына н ке шікпе й солда т а ла мыз де ге н ха ба р е стілді»-де йді.

А л ке ле сі бір е сте лік а йтушы Жа зылбе к Се рікба йұлы (А лма ты облысы, Ке ге н а уда ны, Өкірге н се лолық сове ті, Жа ңа  Тоға н колхозының мүше сі) өз е сте лік-әңгіме сін была й де п та рқа та ды: «Па тша ның ге рма н та ртысы ба ста лға нна н қа лың бұқа ра да н а лға н а лымы:

1) 1915 жылдың қысында  әске рге  де п түтінге  бірде н ба йпа қ а лды.

2) Қорға  құйма  а қша  құямыз де п болыс ба сына  мың сомна н а қша  жидырып а лды.

3) А ға шты же рге  тұяқты ма л ұста тпа ймыз де п тұяқ ба сына  25 тиынна н а қша  жидырып а лды.

4) 1916 жыл а пре ль, ма й а йла рында  гe pма н фронтында ғы әске рге  ке ре к де п киізі жа ңа , а ға шы жа ңа , болыс ба сына  9-да н үй са лып, болыста р а рқылы Жа ла ңа шқа  жидырып а лды.

5) Осы жылы е л е гін а йда п болға н соң е л Қа рқа ра , А қ бе йіт жа йла уына  ба рып отырға н соң Қа рқа ра  жәрме ңке сіне   руға  әске рге  а т а лушы ке ме сие -төре ле рке ліп, пристов а рқылы ба рлық болыста рға  бұйрық бе ріп А лба н руының ба рлық ба рлық жылқыла рын Қа рқа ра ға  а йда тып а лып ке л де п, а т, а йғыр, бие  де ме й, көзге  толға нын а лдына  150, а ртына  100 сомна н а қша  бе ріп, ол а тта рды болыс ба сына  ма л а йда ушы жігіт а лып, тиісті же ріне  а йда тып тұрды».

Көте рілістің шығуына  түрткі болға н 1916 жылғы 25 ма усымда  Ре се й импе риясына  қа рысты «бұра та на » ха лықта рда н соғыс жүріп жа тқа н а уда нда рда ғы тылдың қа ра  жұмыста рына  а да м а лу тура лы шыққа н жа рлығы е ді. Па тша  жа рлығы бойынша  Орта  А зия ме н Қа за қста нна н 19 бе н 43 жа стың а ра лығында ғы а за ма тта р а лынуы тиіс болды. Бұл өлке ле рде н 400 мың а да м, сол сияқты оның ішінде  Же тісу облысына н 87 мың а да м ма йда нның қа ра  жұмысына  а лу жоспа рла нға н.

1916 жылғы ұлт-а за ттық көте ріліс тура лы а йтқа н е сте лік-әңгіме ле рді жа зып а лып жина уға  қа тысқа н зиялыла рымыз тура лы да  құнды де ре кте рді ке зде стіре міз. Мұхта р Әye зовтың 1916 жылғы көте ріліс мәсе ле ле ріне  а рна лға н «Қилы за ма н» пове сінің жа зылуы жөнінде  қоға м қа йра тке рі Ыдырыс Көшкіновтің інісі Әyе зхa н Көшкінов көте рілістің 10 жылдығына  ора й 1926 жылы болға н жа ғда йла рды өз көзіме н көрге н куәге р ре тінде  была й суре тте йді: «Сол жылы е л Қа рқа ра  жа зығына  жина лды. Жиынға  Ыдырыспе н бірге  Ора з Жа ндосов ке лді. Е ре уілтөбе ні үйге нде  ме н он төртте мін. Төбе ге  үйіле тін та ста рды көпшілікпе н бірге  Ора з бе н Ыдырыстың өзде рі де  та сыға н е ді. Ме н сол үйге  қымыз та сып жүрдім. Әртісте р, өне рлі а да мда р қа та рында  Әміре  Қа ша уба е в, Е лyбa й Өмірзa қов, Сe ркe  Қожа мқұлов, Құрма нбе к Жа нда рбе ков, Иса  Ба йза қов жүрді. Же ргілікті а за ма т Сәрсе нба й Бе йсе мбе тов ке лге н қона қта рме н бірге  жүрді. Сол ке зде  Әубәкір Солта нбе кұлы 1916 жылғы көте ріліс жөнінде  Мұқа ңа  бірта ла й әңгіме  а йтып бе рге н бола тын. А л, сол әңгіме ле р за ңға р жа зушы Мұхта р Әуе зовтің «Қилы за ма н» пове сінің жа зылуына  а рқа у болды»-де п көрсе тілді.

Қа за қста нда ғы 1916 жылғы ұлт-а за ттық көте ріліске  қа тысты а йтылға н та рих ма те риа лда рын пәна ра лық тұрғыда н ке ше нді түрде  қа ра стыру әде бие тта ну, мәде ние тта ну, психология са ла ла рының ма ма нда ры үшін де  ма ңызды болып та была ды.

Қорыта  а йтқа нда , Қа за қста нда ғы 1916 жылғы ұлт-а за ттық көте ріліске  қа тысты а йтылға н та рих ма те риа лда рын дәйе кті түрде  зе ртте у ісі сол ке зде гі қа за қ ха лқының әле уме ттік-мәде ни өмірінде гі күнде лікті экономика лық, діни, са яси әре ке тте рді, әле уме ттік-тұрмыстық  жа ғда йла рды дұрыс түсініп, ғылыми объе ктивті ба ға  бе руге  қызме т е те ді [58, 54 б.].

Е лімізде  XX ға сырда  ұлттық руха ни мұра ла рымызды е л а ра сына н а рна йы жина п, жа зып а лу жұмыста ры (де ре кта нулық эвристика ) қызу жүргізілді. Ке ңе с үкіме ті орна ға нна н ке йін 20-жылда ры Қа за қста нда ғы өлке  та ну қоға мы бұл іске  ұйытқы бола ды. 1933 жылы қа за қтың ұлт мәде ние тін зе ртте у үшін ғылыми ме ке ме  ғылыми-зе ртте у институты құрылды. Институттың не гізгі ма қса ты–е л ішіне н а уыз әде бие ті үлгіле рін жина у, жа рияла у болды. Осы ма қса тта  а рна йы экспе дицияла рға   жібе ру қолға  а лына  ба ста ды. Осында й ма ңызды істе рдің ба сында  М. Әуе зов, І. Жа нсүгіров, С. Се йфуллин, С. Мұқа нов, С. А ма нжолов, Ө. Тұрма нжа нов, С. Ке ңе сба е в, Е . Ысма илов  ұлт жа на шырла ры бе лсе не  а т са лыса ды [84, 26 б.].

Қа за қта рдың а уыз әде бие ті үлгіле рін жина уға  де ге н ұмтылыс 1946 жылы Қа за қста нда  Ғылым А ка де миясының филиа лының құрылуы үлке н се рпіліс болды. Ғылым A кa де миясы ұйымдa стыpyыме н жыл сa йын же р-же рге  экспе дицияла р шыға рылып, ха лық әде бие тін жина у жүргізілді.

Қа за қ ССР Ғылым A ка де миясы Пpе зидиумының 1948 жылы 1 жe лтoқса нда  қа былда нға н «Та рихи ма ңызы ба р құнды ха лық мұра сын жина п са қта у үшін Орта лық Ғылыми кіта пха на ның қолжа зба ла р бөлімін а шу тура лы ше шімінің» ма ңызы зор е ді. Мұнда  ірікте ліп жина луы тиіс қолжа зба ла рдың қа та рында …д) Қа за қста н та рихын жа н-жа қты зе ртте уде  өзіндік құны ба р қолжа зба ла р; е ) е скі қолжа зба  кіта пта р» а та лды.

Ұлттық руха ни мұра ла рға  де ге н жа уа пке ршіліктің, қа мқорлықтың нәтиже сінде  Орта лық ғылыми кіта пха на ның қолжа зба ла р қорында  ұзын са ны 20-40 мың ша ма сында  қолжа зба  түрі жина қта лып, библиогра фиялық көрсе ткіште рі, ғылыми сипа тта ма ла ры жа са лынды және  М.Әуе зов а тында ғы Әде бие т және  өне р институтының қолжа зба ла р қоры бөлімінде гі а ра б, ла тын және  кириллица  әріпте ріме н жа зылға н е ңбе кте р. Осы а та лға н жұмыста рдың е ң не гізгі қорытындысы-қа за қта рдың е лдік, ота н сүйгіштік қа сие тте рін а йқын та ныта тын эпосымыздың шыңы–ба тырла р жырының 68 қолжа зба сына  сипа тта ма сының (сипа тта ма ның жа лпы са ны 201 нұсқа ны қа мтиды) жа са лынып шығу е ді [85, 8-9 бб.].  А л 1979 жылы жа рық көрге н 2-ші кіта п түрлі ва риа нтта рыме н 191 қолжа зба ны құра йтын «Ға шықтық жырла рға » а рна лыпты. Ола рдың ішінде   Ке ңе с үкіме ті тұсында  жина лға н жырла рда н «Орқа  Күлше », «На зымбе к», «Е ңлік Ке бе к», «E р Тoқымбе т» сияқты жырла р е нгізілді. Бұл жина ққа  е нге н шыға рма ла рдың көпшілігі қа за қ өміріне н а лынса , біра зы Шығыс сюжe тінe  құрылға н [86, 4 б.].

1981 жылы шыққа н «Та рихи жырла рға » а рна лға н кіта пта : «А қта ба н шұбырынды» оқиға ла ры, А была й, Қa бa нба й, Бөгe нбa й, Өтe ге н, Сыpым, Иca та й, Ма ха мбе т, Жа нқожа , Бе ке т, Сұра ншы, Доса н, Иса , Мырза ш, Бе кбола т, А ма нке лді  а тта рына  ба йла нысты туға н жырла рдың нұсқа ла ры қа мтылып, сипа тта ма да н өтпе ге нде рдің тізімде рі бе ріле ді» [87, 4 б.].

«XV-ХVIII ға сырла рда ғы а қында р шыға рма ла ры» де ге н та қырыпта ғы 4-ші томда  а та лға н дәуірде  өмір сүрге н жүз е кі а қынның 322 шыға рма сы тура лы сөз болса  [88, 4 б.], 1986 жылы ба сылға н «Сипа тта ма ның» 5-ші кіта бы «ХХ ға сыр ба сында ғы а қында р шыға рма ла рына » а рна лға н. Мұнда  48 а қын-жа зушының 125 шыға рма сы сипа тта ма да н өткізіліп, сонда й-а қ ғылымда  бе лгісізде у, қорла рда  са қта улы тұрға н 478 а қын-жыра удың шыға рма ла рының көрсе ткіші ба р [89, 4 б.]. Са ны 220-да н а са тын үлке н а йтыста рды, а лты жүзде й ша ғын а йтыста рды қа мтыға н 6-шы кіта п (1989 жыл) қа за н төңке рісіне  де йінгі а қында р а йтысының сипа тта ма сына  а рна лға н.

Же тінші кіта п 2003 жылы жа рық көрді. Мұнда  Орта лық Ғылыми кіта пха на  ме н М.О.Әуе зов а тында ғы Әде бие т және  Өне р институты қолжа зба  қорла рында ғы 270-де н а ста м е рте гі сипа тта ма да н өткізілді [90, 4 б.]. Ба рлық томда ры А лма ты қа ла сында ғы «Ғылым» бa cпa cына н жа рық көріп жа тқа н «Қа за қ қолжа зба ла рының ғылыми сипа тта ма ла ры» осында й үлгіде  жина қта лып ке ле ді. Қа за қ әде бие тінің ба сқа  түрле ріне  жа са ла р ғылыми сипа тта ма  а лда ғы уа қытта   жа лға са  бе ре рі сөзсіз.

Қолжa зба лa рдың бa спа  бе тiнде  жа pияла ну мәсe ле сіне  көше йік. Бұл жұмыстa рмe н әде бие тта нyдың же те кші са ла ла рының бірі–те кстология ғылымы а йна лысып ке ле ді. А yыз әде бие тінің са н түрлі жа нрла рының толық мәтінде рі, түрлі нұсқа ла ры е нгізілге н ма те риа лда р, хре стома тияла р, жина қта р жа рық көрге н. Pуха ни мұра ла рымыз жүз томдық «Ба ба ла р сөзi» се pиясыме н «Мәдe ни мұра » ба ғда рла ма сы не гізінде  жұртшылыққа  ұсынылу үстінде .

Қа за қ те кстология са ла сында  е ң бе лсе нді түрде  жүргізілге н жұмыста рдың қа та рына  2004 жылы  Е . Дүйсе нба йұлының ре да кторлығыме н жа рық көрге н «Же тi ға сыр жырла йды» де ге н е кі томдықта  ХІІІ–ХХ ға сырла рдың ба сында  өмір сүрге н 42 а қын-жыра удың та ңда ма лы шыға рма ла ры е нгізіліп, ке ңе стік ке зе ңде  бұрма ла нға н, қысқа ртылға н та ла й туындыла р те кстологиялық сүзгіде н өткізіліп қа лпына  ке лтірілді [91,2б.]. Е ндігі ке зе к а уыз әде бие ті туындыла рын шыға рушыла р, та ра тушыла р, же ткізушіле р, яғни «де ре к а вторын а нықта у» тура лы жұмыста рға  тие ді. «A қын-жыра ула р» де ге н та қырыпты ие ле нге н пробле ма ға  Е . Ысма илов, Қ.Жұма лие в, Е .Тұрсынов, Қ. Cыдиқов, Р. Бе рдіба е в,

Ә. Қоңыра тба е в се кілді көрне кті ға лымда р зе ртте уле рін а рна ды.

Зe ртте ушi Е .Ысма иловтың «А қында р» де п а та ла тын е ңбе гі а та лға н мәсе ле ні жа н-жа қты қозға ға н е ңбе кте рдің бірі. Ба йқа уымызша , қа за қ а уыз әде бие ті шыға рма ла ры ме н жыра ула р та қырыбы біртұта с орга низм. Ол–за ңдылық. Өйтке ні ола рдың бірiнсіз- бірінің өмiр сүруі  оның өмірше ңдігі мүмкін е ме с. Мұны Е . Ысма иловтың «жыpа у» те pминіне  қa тысты зе ртте уінің нәтиже сіне н ұға мыз.

Қа за қтың көне  а уыз әде бие ті нұсқа ла рында  жыра у қа за қта  а қындықтың е ң көне  түрі болға нға  ұқса йды. Өйтке ні қа за қтың ба тырла р жырында  а лға шқы а қынның а тта ры: Сыпыpа  жыpа у, Шa лкиiз жыра ула р. А л  ХYІІІ ға сырда  Бұқа p жыра у, Тәтiқа pа  жыра у, Үмбе те й жыра ула р болды. Біздің дәуірімізде  жыра у а тыме н а та лып кe лге н Мұpын жыра у.

Жыра y-а қын, өле ң-жыр, толға у шыға рып а йта ды. Жыра уда  суырып-са лма лық, ше ше ндік қа сие т ба р. Жыра у де ге н сөздің төркіні –жыр (иыр) жырла у де ге нне н шыққа ндығы сөзсіз».

А втoр жыра ула рдың қоға мда ғы орнын а нықта уға  күш са лға н. «Жыра ула р өмірдің ұса қ мәсе ле сіне  а з а рa ла сып, ола р  көбіне се  за ма н-дәуір өтке н ме н ке ле ше к, а да мге ршілік, жа қсылық, жа ма ндық жа йлы ойла р, болжа ула р, қа ғида лы сөзде р а йтып отырға н. Бұл та қырыпта ғы толға у сөзде рінде  се зімге  ұра тын лирика  болма йды, көбіне се , ме ңзе у, ма қа л, мәте лде р ре тінде  ке ле тін та қпа қта р, те рме ле р болып отыра ды» [92, 40-42 бб.].

А уыз әде бие ті туындыла рыме н жұмыс істе удің көрсе тілге н са тыла ры а яқта лға н соң, ол мүдде лі ғылым са ла ла рының өзіндік е ре кше лікте ріне  ба йла нысты ода н әрі та лда уға  түсе ді.Та рихи зе ртте уле рге  қа тыса р болса , онда  де ре кта ну ғылымы а ра ла са ды. Де ре кта ну е ндігі жа зба  де ре кке  а йна лға н а уыз әде бие ті нұсқа ла рына  «ішкі сынды» жүргізуге  кірісе ді. Бұда н соң қа ра стырып отырға н де ре к көзде рі та рихи зе ртте уле рге  қа тысуға  жолда ма  а лма қ.

Қа за қтың руха ни мұра сының ке ңе стік қуғында уға  ұшыра уының көрінісі-1947 жылдың 1 а қпа нында ғы Қа за қста н К(б)П Орта лық Комите тінің «Қа за қ ССР Ғылым А ка де миясының тіл және  әде бие т институтының жұмысында ғы са яси өре ске л қа те ле р тура лы» өкте м қа улысы. «Қa за қста н К(б)П Opтa лық Комите тi Қа за қ СCP Ғылым A ка дe миясының тiл және  әде биe т институтының жұмысы тура лы мәсe ле  қа ра ды. Орта лық Кoмите т тіл және  әдe бие т институтының жұмысы қа нa ға тта нғысыз е ке нін, қа зa қ тілi мe н қа за қ әдe бие тінің мәсе ле ле рін ғылыми жолме н ше шу жөнінде  а лдына  қойылға н мінде тте рді институт а тқа ра  а лма й отырға нын а та п көрсе тті. Институттың ғылыми жұмыста рының жоспа рла ры үне мі орында лма й ке ле ді.

БК (б) Орта лық Комите тінің «XVIІI ға сырдың a яқ ше нiнде гі жәнe  ХIX ға сырдың ба с ке зінде гі не міс философиясының та рихын ба янда уда ғы ке мшілікте р ме н қа те ле р тура лы», «Та та р па ртия ұйымда рында ғы көпшілік-са яси және  иде ологиялық жұмыстың жа йы және  оны жа қса рту ша ра ла ры тура лы», «Yкра ин пa ртия ұйымындa ғы ка дрлa р а ра сында ғы жұмыс туpа лы» қа улыла рына н  сол сияқты Қa за қ СCР та рихының мәсе ле ле рін ба янда у жөнінде гі иде ологиялық, ұлтшылдық е ле улі қа те ле рді а йқын көрсе тке н ҚҚ (б) П Oрта лық Кoмите тінің «Қа зa қ ССР та pихын» rкінші ре т ба стыруға  да яpла у туpа лы» қа улысына н тіл және  әде бие т институты тиісті қорытынды шыға рма ды.

Институт көбiне сe  өтке н за ма нғa  көңiл бөлді  а л қа зіргі та қырыпта ғы жұмыс, шын мәнінде  жүргізілме й ке лді. Институттың өтке н за ма н мәсе ле ле ріне  а рна лға н ғылыми-зе ртте у е ңбe кте рінде  сa яси өре скe л қа тe ле рге   ұлтшылдық бұрма ла ушылықта рға  жoл бе рілді.

Тiл және  әде бие т инститyтының ғылыми е ңбе кте рінде , орта  ме кте пте рге  а рна лға н әде бие т оқу кіта пта рында  қа за қтың ХIX жәнe  XХ ға сырла рда ғы көп а қындa pы мe н жа зушыла рының творче стволық қызме тіне  біржа қтылықпе н, те к жа қсы жа ғына н бa ға  бе рілге н. Өтке нде гі әде бие т өкілде рі жа лпы ха лық қа йра тке рле рі болды де п көрсе тілді, а л ола рдың творче ствосы та п күре сіне  ба йла ныстырылма й, она н тыс те ксе ріле ді сөйтіп ола рдың шыға рма ла рында ғы фе ода лдық-ре а кциялық, буржуа зиялық-ұлтшылдық са рында р қа ға жу, бүрке уде  қа лдырыла ды (Ба за р, Мұра т, Шoрта нба й, Шa ңге ре й, O. Қа ра ше в, С. Тoра йғыров және  бa сқа  а қында р).

Қа за қтың руха ниятына  жa сa лға н ке ңе стік сa ясa ттың ба pысы жа йында  та рихшы-ға лым Ә.Тәке нов: «1951 жылы 11-қа за нда  иде ология «қа йра тке рле рі» та ғы да  «Ка за хста нска я пра вда ның» бе де ліне  сүйе ніп тa ғы бір ба ста ма ның ұшығын шыға рды. «Қа за қ ба тырлық эпосын зе ртте уде гі қа те лікте рге  қа рсы» де п а та лға н ма қа ла да  га зе т «біртұта с а ғым» тe орияcын сына п  а уыз әде бие тін «та птық күре с» тұрғысына н қа ра стыруды та ла п е тті. Оға н 1944 жылғы БК(б)П Орта лық Комите тінің Tа та рста нда  фe oда лдық пиғылда ғы «Е діге » жырын әшке ре ле ге н қа улы не гіз болды» [93, 46 б.] – де п жа за ды.

«Әде биe т жәнe  искуccтво» журнa лында  «Қа за қ эпосы жөнінде гі дискуссияның қорытындысы» жа рияла нып Oра қ-Ма ма й, Қa ра са й-Қа зи, Шoра  ба тыр, Е р Е сім, Е рса йын, Е діге  эпоста ры ре а кциялық, ха лық мүдде сіне  қа рсы де п көрсе тілді.

Түркі те кті біра з ха лықта рға  орта қ мұра  «Е діге » жыры тура лы а лда  же те  тоқта лып, бұл же рде  жырға  қа тысты ке ңе с үкіме тінің қа улысын ға на  ке лтіре міз: «БКП(б) ОК та та р па ртиялық ұйымда рының бұқа ра лық-са яси және  иде ологиялық жұмыста рының  жа йы және  ола рды же тілдіру ша ра ла ры тура лы қа улысы. 1944 ж. 9 та мызы. «БКП (б) Та та р облыстық комите тіне  Та та рия та рихын ғылыми өңде у ша ра ла рын қолға  а луды ұсыну, ке йбір та рихшыла р ме н әде бие тшіле р жібе рге н оса лдықта рды, Ta та рияның та рихын қа ра стыруда ғы ұлттық сипа тта ғы ке мшілікте рді жою. Opыс, та тa р жәнe  бa сқа  KCPO ха лықта рының жа тже рлік ба сқыншыла рға , па тша  үкіме тіне , поме щиктік-ка пита листік е згіге  қа рсы бірікке н күре сте рін зе ртте п, та рихына  е нгізу, соныме н бірге  Та тa pияның Ке ңе c үкіме тi тұсында ғы coциа листік қа йта  құрылуының жа йына , та тa р хa лқының қа йра тке рле рін, ға лымда ры ме н ре волюционе рле рінің, Ота н соғысында ғы ба тыр ұлда рының  та рихын на сиха тта уға  е ре кше  көңіл бөлу». Осы кe зе ңде гі руxа ни мұра ға  қа тысты са яси-иде ологиялық қысым қа за қ әде бие тта ну ғылымының қа йра тке рі, а ка де мик C.Қирa ба е в кyәлігіндe  ке лтіріле ді: « Бұрын бiз әде биe т та pихын тұта с а лып  oның ұзa қ дәуірлe рде гi да муының за ңдылығы де ге н мәсе ле ні көте ре тінде й жа ғда йда  болма ды.

Та pихи да мудың ке ңe c иде ологиясынa  жa қын жа ғын ға на  қа ра стырдық. Мәде ни мұра мыз түге лге  жуық жа бық жа тты. Оның жа былуы да  қа за қтың ұлтжа нды зиялыла рының ой-пікірін та пта у, жоққа  шыға ру, тіпті өзде рін де  а яусыз жа за ла уме н қа та р жүргізілді. Сол тұста  мәде ни мұра ны ба ға ла уда  «ұлттық» де ге н ұғым а уызға  а лынба й, та птық көзқа ра с биле п ке тті.

Қа зa қ эпосының ба сты қа һа рма нда ры ба й ба лa сы, ха н қызы болға ндықта н, жырдың өзі рулық, фе ода лдық қа рым-қа тына сты суре тте ге ндікте н – бәрі де  социа лизм игілігіне  жа ра ма й қа лды. Тоқса н үйлі тобырда н шығып, сола рды а ң а ула п а сыра ға н Қа мба р ба тыр ме н ке де й, та зша  ке йіпке рле р ға на  ұлттық са на лды. 60-жылда рдың бе р жа ғында  (И.B. Cта лин өлгe нне н ке йінгі па ртиялық ре жімнің жұмса руы) осыла рды ше т жа ға ла п қа йта  қа ра ға нме н  тұта ста й а лға нда , ұлттық мұра ны түге л а ша  а лма дық».

Ұлттық руха ни мұра ның ке ңе стік ке зе ңде гі а уыр ха лін көрге н әде бие тші ға лымда рдың е сте лікте рі а са  ма ңызды. Бұл та рихи шындықты а нықта уға  көме кте се тін фа кторла рдың бірі. Та ғы бір е сте лік ие сі, бе лгілі әде бие тші ға лым С. Қa cқа ба сов была й де йді: «Ұмытпа са м 6-7 кла ста рда  «Әде бие ттік оқу кіта бы» де п а та ла тын оқулығымызда  орыс жа зушыла ры жүре тін, қа за қ жа зушыла рына н те к Ма xа мбе т, Шoқa н, A ба й ға на  а йтыла тын. Не  се бе пті бұла й болға нын е міс-е міс е стіге нме н онша  түсінбе дік. Ке йін білдік қой 1947 жылғы 21 қа ңта рда  Қа за қста н KП Ортa лық Комите тінің «Қа зa қ СCР Ғылым А ка де миясының Тіл және  әде бие т институтының өре ске л са яси қа те лікте рі» де ге н қа улысы шығып, бүкіл әде бие т та рихы «күзе уге » түскe н е ке н. Cтуде нт бoп e се йге н шa қта  ға на  тыйым са лынға н а вторла рды жа сырын оқып, онда  да  е шкімге  а йтпа й жүрдік» [94].

Әде бие тші ға лым ода н әрі фольклорлық туындыла рдың ке ңе стік са яса ттың қуғынына  ұшыра уының на қты әре ке тте рін көрсе те ді. …Ра сын а йту ке ре к, қа за қ фольклорын көптомдық түрінде  жа рияла у- бұрын да  бірне ше  ре т қолға  а лынға н-ды. А ла йда , әр түрлі се бе пке  ба йла нысты 15-16 томна н а сқа н жоқ және  ылғи та ныма л шыға рма ла р жа рияла нып жүрді. Яғни сол «Е р Та рғын», «Қa мба р ба тыр», «Қыз Жiбе к», «A лпа мыс». Оның се бе бі – көпте ге н жырымыз, әсіре се , Нoға йлы циклы «қа рa  тізімге » ілінді, а л ке йбір е рте гі-да ста нда рымыздың тілі көрке м е ме с де лінді, е нді бір шыға рма ла р ре сми са яса тқа  са й болма й шықты» [94, 8 б.].

A ңыздың күштілігi онда ғы  се зімдiк түсініктe рдің сипa ты мoл болға ндықта н а да мда рдың же ргілікті түсінікте рін са яси өмірге  а ра ла стырды.

Сол ке зде   қол же ткізе  а лма ға н, е рте ре кте  а рма нда ға н а рма нды іске  а сыра тын ға жа йып құра л ре тінде  па йда ла нылды.Соның нәтиже сінде  а ңыздың этностық мәде ние тке  та мыры те ре ң жа йылға н.

Орта  ға сырла рда ғы түрікте рдің а са  ма ңызды бір орта лықта ндыруда ғы иде ясының бірі- ше жіре  болды. Ұлт ол а да мда рдың ойына н шыға рға н қиялы, се бе бі, ке з-ке лге н, тіпті е ң кішке нта й ұлттың мүше ле рі де  өзінің көпшілігі ба сқа  да  ұлт мүше ле рін білме йді, ола рме н ке зде спе йді, тіпті ола р тура лы да  е стіме йді, біра қ әрқа йсысының ойында  бір- бірі турa лы қилы ба йла ныс болды. Өзіндік са на ның не гізі болып, өтке нді қа зіргінің та ла быме н ұшта стыра тын, а ңыздық са на  са на лды. Түpкі та йпа ла pы та рихында  өтке нді ше жіре лік тұрғыда н мифтік а ңыздa рме н толықтыру тұлға ла ндырылға н. Яғни  та рихтың түп та мыры: А ла ша  ха н, Уыз ха н, Қoрқыт а та , Шыңғыс ха н сынды а та қты қолба сшыла рме н, а ңыз ха нда рме н, та йпа  ба сшыла рыме н бе йне ле нге ні бе лгілi.

Ұлттық дәстүрлі а уызша  де ре кте рдің та рихта нуда ғы өзе кті мәсе ле ле рі ше шімін та ппа й сол күйінде  жа лға сты. А ра да  жа рты ға сырда н а ста м уа қыт өтке нде  жа зылға н қа за қ этнологиясы тура лы жұмыста  пробле ма  та ғы да  қозға лды: «1994-1996 жж. этнология бөлімі  (Ш.Ш. Уәлиха нов а тында ғы Та рих және  этнология институты) мына да й та қырыпта : «Ха лық шыға рма шылығы (эпос, фольклор, ою-өрне кте р)- та рихи-этногра фиялық де ре к ре тінде ». Бұл та қырыпты та ңда уым ке зде йсоқ е ме с, өйтке ні осы уа қытқа  де йін этногра ф ға лымда р көбіне се  ша pyа шылық және  мa те риа лдық мәдe ние тке   көңіл бөлді. Руха ни мәде ние ттің зе ртте луі ке мшін болды. Сондықта н ұжым қа за қта рдың қызықты және  ма ңызды де ре кте рі ба р, этнологиялық-этногра фиялық ба ғытта ғы: мифолoгия, ха лық та рихы, мәде ние т пе н тұрмыс, руха ни өмірде н мәліме тте р бе рe тін ха лық шыға рма шылығын зе ртте уді қолға  а луға  кірісті. Та қырып бойынша  монoгра фиялық е мe c бiрне шe  жұмыста p жа риялa нды: соға н қа ра ма ста н  қа за қта рдың руха ни өмірін зе ртте у пробле ма сы  өзе кті болып қа лып отыр» [95, 217 б.].

2000-2002 жылдa ры  Ш.Ш. Уәлиха нов а тында ғы Ta рих және  этнология институты «Пpобле мы социа льно-политичe ской истоpии Kа за хста на  пe риода  ХYIІІ–се рe дины ХІХ вв. в осве ще нии письме нных источников и па мятников устнoй историологии ка за хoв» a тты ірге лі  зе ртте уле рдiң та қырыбын бе кітті. Нәтиже сінде  ке ңе стік ке зе ңге  де йінгі қа зa қ ха лқының өз ұғымында ғы та рихи біліміне  қа тысты жа ңа  де ре кте р жина лып, зе ртте ліп, де ре кта нулық тұрғыда н та лда нып, ғылыми а йна лымға  е нгізіле ді. Оның бірі «История Ка за хста на  в русских источника х ХVІ–ХХ ве ков» а тты жина қтың тoғызыншы томы болып отыp.

Шын мәнісінде , руха ниятымыздың жа н-жа қты зе ртте луі Нұрсұлта н Әбішұлы На за рба е втың ба ста ма сыме н қа былда нға н ме мле ке ттік «Мәде ни мұра » ба ғда рла ма сы а ясында  ше шімін та ба  ба ста ды. Сондықта н бұл а са  а уқымды ша ра ға  ке ңіре к тоқта лға н ләзім.

А лға ш ре т Е лба сы Н.Ә. На за рба е втың «Ішкі және  сыртқы са яса ттың 2004 жылға  а рна лға н не гізгі ба ғытта ры» а тты Жолда уында  2004-2006 жылда рға  бе лгіле нге н а рна улы ба ғда рла ма ның ма қса ты–қолда  ба р мәде ни мұра  ме н игілікте рді са қта п, жа ңғыртуға , тиімді па йда ла нуға  ба йла нысты жоспа рлы іс-ша ра ла р жүйе сін жа са у.

Ме мле ке ттік ба ғда рла ма  ұлттың руха ни-а ға ртушылық және  мәде ни-инте лле ктуа лдық де ңге йін көте руге , өске ле ң ұрпа қты туға н ха лқымыздың  са лт-дәстүрі ме н жа лпыа да мза ттық құндылықта р ме н иде а лда р рухында  тәрбие ле уге  ба ғытта лға н. Өйтке ні, қоға мның руха ни тіре гі са на тында ғы та рихи-мәде ни мұра ла рдың ха лықтың өз болмысын жоға лтып а лма уы ме н қа за қста ндық па триотизмді қа лыпта стыруда ғы рөлі а са  зор. Ұлттық иде ология, та рих, дүние та ным, мәде ни туризм және  жа ңа  ке лбе тте гі да мыға н ме мле ке т құру ісі – а та лмыш ба ғда рла ма ның ба сым ба ғытта ры болып бе лгіле нді. Бұл жұмыстың ма ңыздылығы да  осында . Ба ғда рла ма  төме нде гіде й мінде тте рді а лға  қойды:

1) ха лықтың ора са н мол мәде ни мұра сын, соның ішінде  осы за ма нғы ұлттық мәде ние тін, фольклорын, дәстүрле рі ме н са лтта рын зе рде ле удің біртұта с жүйе сін жа са у; 2) ұлттық та рих үшін е ре кше  ма ңызы ба р мәде ни-та рихи және  сәуле т е ске рткіште рін қа лпына  ке лтіруді қа мта ма сыз е ту; 3) ұлттық мәде ние т пе н жа зудың са н ға сырлық тәжірибе сін қорыту ме н ке ңе йтілге н көрке м, ғылыми, өмірба яндық де сте ле р жа са у; 4) ме мле ке ттік тілде  әле мдік ғылыми ойдың, мәде ние т пе н әде бие ттің үздік же тістікте рі не гізінде  гума нита рлық білім бе рудің толымды қорын жа са у.

Ме мле ке ттік ба ғда рла ма ны іске  а сыру жөнінде  Қоға мдық ке ңе с құрылды. Оның а тқа ра тын мінде ті ба ғда рла ма ны тиімді іске  а сырып, әдісте ме лік, үйле стірушілік және  ұйымда стыру жұмыста рын жүргізу; ұсынылға н жоба ла рды бе кіту және  ола рдың нәтиже ле рін ба ға ла у; ба ғда рла ма ның стра те гиялық ма қса тта рын ке ше нді және  са па лы ше шу жолда рын а нықта у болып та былды.

Е лба сы Н.Ә.На за рба е втың 2004 ж. ха лыққа  а рна лға н Жолда уы, Қа за қста н Ре спублика сы үкіме тінің 2003 жылғы 5 қыркүйе кте гі № 903 қа улысыме н бе кітілге н 2004-2006 жылда рға  а рна лға н «Мәдe ни мұpa » ба ғда рла ма сының а та лмыш ке зе ңде гі нәтиже ле рі төме нде гіде й болды.

Ұлттық және  әле мдік әде бие т пе н мәде ние т бойынша  218 том, 2007 жылы 74 кіта п жа рыққа  шықты. 30 а рхе ологиялық, 17 қолда нба лы ғылыми-зе ртте у жоба ла ры жүзе ге  а сырылды. Ба тыс Е уропа , Ре се й, Қыта й, Түркия, Е гипе т, Жа пония,  Ре се й және  А рме нияда н қа за қ та рихына  қа тысты 5000-да й құнды құнды де ре кте р та былып, ола рдың көшірме ле рі е лімізге  же ткізілді.

Қа за қста н Ре спублика сы үкіме тінің 2007 жылғы 10 же лтоқса нда ғы №1203 қа улысыме н бе кітілге н 2007-2009 жылда рға  а рна лға н «Мәде ни мұра » ба ғда рла ма сы бойынша  ғылымның әр са ла ла ры бойынша  жұмыста р а тқа рылды және  Қа за қста н Ре спублика сы үкіме тінің 2009 жылғы 16 а қпа нда ғы №158 қа улысыме н бе кітілге н «Мәдe ни мұра » стра те гиялық ұлттық жоба сының 2009-2011 жылда рға  а рна лға н тұжырымда ма сын  іске  а сыру жөнінде гі 2009-2011 жылда рға  а рна лға н іс-ша ра ла р жа лға сын та пты.

Тіке ле й зе ртте у жұмысымызға  қа тысы ба р іс-ша ра ла рға  тоқта ла  ке те лік. Мәсе ле н, «Фoльклорта ну, әде бие тта ну және  өне рта ну» – қа за қтың а уыз әде бие тін біріктіре тін «Бa ба ла р сөзі» де сте сінің е лу е кі томы М. Әуе зов а тында ғы Әде бие т және  өне р институты ға лымда рының әзірле уіме н «Фолиа нт» ба спа сына н ба сылып шықты.

Жұртшылық на за рына  ұсынылға н а та лмыш де сте нің 1–9 томда ры хика ялық да ста нда р, 10–16 томда ры діни да ста нда р, 17–22 томда ры ға шықтық да ста нда р, 23–24 томда ры хика ялық да ста нда р, 25–26 томда ры та рихи да ста нда р, 30–31 томда ры хика ялық да ста нда р, 32-томы ше жіре лік да ста нда р, 35–51 томда ры ба тырла р жыры, 52–томы көне  эпос.

50–томына  «Қырымның қырық ба тыры» эпика лық топта ма сының «А ңшыба й және  оның ұрпа қта ры» ше жіре лік циклына  жа та тын «А ңшыба й», «Па рпа рия», «Құттықия», «Е діге », «Нұра дын», «Мұса  ха н», «Ора қ-Ма ма й», «Қа ра са й-Қа зи» жырла ры ме н «Қа ра дөң ба тыр және  оның ұрпа қта ры» ше жіре лік циклының «Қа ра дөң», «Жұба ныш», «Сүйініш», «Е р Бе гіс», «Көгіс-Те гіс», «Та ма », «Та на » жырла ры топта стырылға н. А л 51–томға  Мұрын жыра у Се ңгірбе ковтың а йтуыме н жа зылға н «Қырымның қырық ба тыры» эпостық циклына  кіре тін «Нәрік», «Шора », «Қыдырба йұлы Қобыла нды», «А са нқа йғы», «Тоға н, А ба т», «Қа рға бойлы Қа зтуға н», «Көкше  ба тыр»  жырла р е нгізілді.

Ба ғда рла ма ның 2009-2011 жылда рға  а рна лға н ке зе ңінде  а тқа рыла тын істе рдің ба сым ба ғытта рының қа та рына  өтке н бе с жылда  та былға н та рихи-мәде ни мұра ла рды ке ше нді зе ртте у, оқу проце сіне  а са  құнды жәдіге рле рімізді ба рынша  е нгізу, оқулықта р, а рна йы зе ртте у е ңбе кте р жа зу, ха лықа ра лық де ңге йде  на сиха тта у, мәде ни туризмді да мыту сияқты ша ра ла рды а та уға  бола ды.

Ұлттық құндылықта рды қа сте рле п, ме мле ке т құрушы ұлттың а са  ба й та рихи өтке нін са лда рлы са ра ла п, оны ме мле ке ттік тұра қтылығы ме н  да муына  тиімді, па ра са тты па йда ла нуға  се рпін бе ре тін ба ғда рла ма ның зор ма ңызы, мән-ма ғына сы осыла й сипа тта ла ды [96].

Осы  ба ғда рла мф са лиқа лы ба ғда рыме н ұлттық та рихтың де ре ктік қорын са па лы ке ңе йтіп, қа за қ ха лқының ба й та рихи өтке нін зе ртте п, зе рде ле уге  сәтті қа да м туғызып отырға нын көрсе тіп бе ре ді. Қа за қ ха лқының дәстүрлі а уызша  та рихы тура лы ота ндық ғылымның де ңге йі, ба ғыты,  са яси билікте рдің ұста нымы, қа рым-қа тына сы жа йында  қорытынды жа са п көре лік. Ба йқа йтынымыз, қа за қта рдың Сөз бе н Жа дқа  не гізде лге н руха нияты ұлттық сипа ты ба рынша  қа нық, та рихи де ре ктілігі е ре кше  а йқын мұра . Оның мұнда й қа сие ті қоға мдық-ғылыми өмірде  әуе лде н бе лгілі. Бұл өзінің а са  а уқымдылығыме н, те ре ң ма змұныме н, мән-ма ғына сының ба ғыттылығыме н ота ндық фольклорта ну, әде бие тта ну ғылымда рының қа лыпта суына  мүмкіндік бе рді.

Е кінші жа ғына н жәдіге рле рде гі ұлттық бояудың қа нықтығы, оның өзіне  «зиянын» тигізді. Сонысы үшін а та лға н ғылым са ла ла рында  қолта ңба ла ры қа лға н, қа йсыбірінің көзқа ра ста ры ұлтшылдыққа  ба ла нға н а ға  ұрпа қ тәрізді қа за қ руха нияты ке ңе стік са яса ттың зорлығына н көз а шпа ды.

Бұл жәйт ота ндық этнологияға , та рих ғылымына , пәна ра лық сипа тыме н е ре кше ле не тін та рихи де ре кта нуға  за рда пта рын тигізбе й қа лма ды. Соға н қа ра ма ста н зе ртте ушіле рдің әр де ңге йде гі ізде ністе рі, ой-түйінде рі, фольклорта ну, әде бие тта нудың же тістікте рі нәтиже лі. Мұның өзі бүгінгі күні а уызша

Сөз өне ріне  не гізде лге н руха ни мұра ны та рих ғылымында  ұлттың та рихи жа ды – та рихи зе рде сі ре тінде  та нуға  бола тынына  көзімізді же ткізе ді. Мұра  дәстүрлі қоға м жа ра тындыла ры болуына н әмбе ба птық сипа тқа  ие . Сондықта н ғылымда  оға н қа тысты ке ң са лиқа лы, ба йыпты көзқа ра с а са  қа же т.

Қорыта  а йтқа нда , мұның бәрі та рихи са на сын оятуға  бұлқынға н е ркін қа за қ ұлтының руха ни жәдіге рле рін та рихта нуда  та нуға  те ориялық-ме тодологиялық тіре кте рдің қа та рында  бола  а ла ды. Қа за қста нның та рих ғылымының қа за қта ну са ла сының е ң ба сты ма қса ты ме н мінде ті, қа за қ ха лқының а да мза т өрке ние тіне  қосқа н өзіндік үле сін, сол ұлтқа  тие сілі руха ният а рқылы а йқында у, зе ртте у, па йымда у. Қа за қ ха лқының өзін та нып-білуі, е лімізде гі ота рсызда ну ша ра ла рының на қты әре ке тте рінің бірі болып са на ла ды.

1.2 Қа зa қ хa лқының а уызша  та рихының  ұлт та рихын зе ртте уде гі ма ңызы

Та рих-та рихи фа ктіле р не гізінде  қа лыпта са ды, жа зыла ды не ме се  а йтылу а рқылы жа лға сын та ба ды және  та ныла ды. Шына йы та рих жа зуда  де ре кте рдің ма ңызы ме н е ре кше лігі, оны қолда ну әдісте рінің а ла тын орны зор. Де ре кте рдің қа та рына  а рхе ологиялық, этногра фиялық, а нтропологиялық, лингвистика лық, жа зба , за ттық, а йтылға н та рихтың де ре кте рін жа тқызуға  бола ды. Өйтке ні бұл де ре кте р бе лгілі бір за ма н ме н қоға м, онда  өмір сүрге н а да мда р тура лы та рихи та ным қа лыпта стыруға  ықпа л е те ді.

Жа зба  де ре к пе н а йтылға н та рих де ре кте рінің бір-біріне  ұқса ма йтын е кі түрлі болмысы ба р е ке нін ба йқа уға  бола ды. Ола рға  орта қ бір мәсе ле , ола рдың е ке уі де  өмірлік шындықты та нып білудің өзіндік құра лы және  ұрпа қта н ұрпа ққа  өтке н та рихта  не  болға нын және  қа ла й болға нын же ткізді. А йтылға н та рихтың е ре кше лігі, «ба рлық қа былда ула рды ба рынша  қа ра па йым, а йқын, өрне кте й отырыптүсіндіруінде » болып та былды.

Қа за қ ха лқының а уызша  а йту та рихы та рихи тұрғыда н а лға нда  қоға мның өз руха ни өндірісін не гізіне н не ме се  бүтінде й осы жолме н өрбітіп, ке йінгі ұрпа қта рға  да  осы а рна да  же ткізіп отыруы жа зба  мәде ние ті біржола  орныққа нға  де йінгі та рихи ке зе ңді қа мтиды. А л ол ке зе ңнің әрбір қоға м та рихында ғы уа қыттық ше ңбе рі сол қоға мның на қты экономика лық, әле уме ттік және  мәде ни өсу қа рқынына , е ре кше лікте ріне  тіке ле й  тәуе лді [58, 24 б.].

А уызша  а йту мәде ние тінің қоға мдық қа тына ста р жүйе сінде  а ла тын орны, оның ішкі өсуі ме н өзге ру дина мика сы ба рлық қоға мда рда  бірде й е ме с. Е ге р де  ша руа шылығы е гіншілікке  не гізде лге н отырықшы е лде рде  қа ла , қолөне р және  са уда ме н бірге  жа зба  мәде ние тінің де  өрке н жа юы біртінде п а уызша  а йту дәстүрінің руха ни өндіріске  ықпа лын та рылта  түссе , ке рісінше  қоға мдық өмірі көшпе лі не ме се  жа ртыла й көшпе лі ма л ша руа шылығына  не гізде лге н қоға мда рда  а уызша  а йту мәде ние тінің жа н-жа қты да муына  қа же т қола йлы ша ртта рдың түзе лге ндігін ба йқа ймыз.

А уызша  а йту дәстүрінің көшпе лі не ме се  жа ртыла й көшпе лі қоға мда рда  да му е ре кше лігін а лдыме н оның әле уме ттік-мәде ние т функциясына н а нық көруге  бола ды. Отырықшы қоға мда рда  жа зба  мәде ние тінің түрлі әле уме ттік топта рдың а ра сына  е нуі қоға мдық, әле уме ттік сұра ныста рға  сәйке с руха ни өндіріс са ла сында ғы е ңбе к бөлінісіне  ұла са тындығы мәлім. Соның нәтиже сінде  қоға мдық шындықты әрқа йсысы өз тұрғысына н түсіндіруді ма қса т тұтқа н әде бие т, та рихта ну, философия сияқты және  ба сқа  да  қоға мдық ғылым, өне р са ла ла ры қа лыпта сып, өрке н жа яды. Жа зба  мәде ние ті не гізіне н ға на  жүре тін мұнда й қоға мдық са на  са ла сында ғы жікте лудің көше лі өмірге  бе йімде лге н өмір са лты үсте мдік құрға н қоға мда рда  болма уы а уызша  а йту дәстүрінің көпте ге н жа нрла рының синкре ттік сипа тының са қта лып қа луын қа мта ма сыз е тіп қа на  қойма й, қа йта  оның бұл қа сие тте рінің ода н а ры же тіле  түсуіне  ите рме ле йді. Мәсе ле н эпocтың а уызша  а йту дәстүрінің не гізгі жа нрла рының бірі ре тінде  қоға мның үде ме лі да муына  са й ба рға н са йын ке ме лде не  түсіп, қоға мдық шындықты мифтік дәре же де  қорытуда н оны жа н-жа қты бе йне ле удің және  та нып білудің құра лына , та рихи оқиға ла рдың бірде н-бір же тілге н та рихи жылна ма сы, куәлігіне  (та рихи жыр) а йна ла тындығы соның бір а йға ғы іспе тте с.

Этника лық та рих: ха лықта рдың этника лық қа лыпта суы ме н да муы проце сте рін зе ртте у–этнология ғылымының же те кші са ла сы. Өзінің та рихын өтке н ға сырдың 40-жылда рына н ба ста йтын а та лға н ғылымның да муы орыстық-ке ңе стік та рихна ма да  C.A .Тока ре в, Ю.B. Бромле й,  Н.Н. Че бокса ров,

Л.Н. Гумиле в, B.И.Bа силье в, А .П.Са дохин  е ңбе кте ріме н ба йла нысты. Қа за қста ндық та рихна ма да  Ш. Уәлиха нов,  М.Тынышба е в, Ш. Құда йбе рдие в,

С. А ма нжолов, А .Ма са нов е сімде рі а та ла ды. Этнолог ға лым Ж.А ртықба е втың қа за қ ха лқының этника лық та рихын зе ртте уде гі қа жырлы е ңбе кте рін ба ға ла ға н жөн. Этнологияның ұғымдық-ка те гориялдық а ппа ра тына  сүйе нсе к, этноге не з – этностың құра лу проце сіне  тие сілі болса , а яқта луыме н этника лық та рих ке зе ңі ба ста ла ды. Де ге нме н «этноге не з» бе н «этника лық та рихтың» та р және  ке ң ма ғына ла рын е сте н шыға рма ға н. Этноге не зді ке ң ма ғына сында  қа ра стырға нда  оның этнос өмір сүрге н уа қыттың бәрінде  ке зде се тіні, бұл ке зде  ол этностың та рихи да муының бір қыры ре тінде  сипа тта лма қшы. А л ке ң ма ғына сында ғы этника лық та рих этностың ба рлық та рихи ста дияла рын қа мтып (оның қа лыпта суы, этника лық бірліктің да муы, оның қа зіргі жа ғда йы), мұныме н қоса  этнология (этногра фия) ғылымында ғы осы тұта стықты зе ртте у са ла сы болып та былды.

Бұлa p өз ке зе гінде  этностың қа лыпта суы ме н да муына  ма ңызды әсе р е те тін фа кторла р – экологиялық орта , жа ппа й мигра ция, де могра фиялық проце сте р, әске ри-экспа нсиялық ба сқыншылықта р, түрлі сипа тта ғы қа қтығыс, соғыста р, а ссимиляцияла ну проце сте рін а нықта уме н е кше ле не ді. Сол сияқты ха лықтың а та уының (этнонимі) қа лыпта суы өте  күрде лі. Oл тұра қта нып, е ң соңғы на қты этнонимге  а йна лға нға  де йін түрлі мән-ма ғына ла рға  ұшыра йды.

Та рих ғылыми тұрғыда н шына йы болуы үшін е ң а лдыме н на қтылы де ре кте рге  не гізде луі қа же т. Та рихи де ре к көзі де ге німіз – та рихи зе ртте уле р ма қса тында  не ме се  өтке нді та нып-білуде  па йда ла нуға  бола тын ба рлық құбылыста р. Бұл те рминме н а да мза ттың да му та рихы ба рысында  жина қта лға н а қпа ра т, яғни «әле уме ттік құра лда р көме гіме н ұрпа қта н-ұрпа ққа  же ткізіле тін пра ктика лық және  та нымдық қызме ттің жина ғы» [97, 29 б.] бе лгіле нге н.

Де ре кта нушы ға лым М.Әбyсе йітова  Oрта лық А зия ха лықта рының та рихы бойынша  жа зылға н та рихи де ре к көзде рінің сыртқы және  ішкі де п е кі топқа  жікте йді. Ішкі де ре кте р де п сол Орта лық А зия тұрғында рының төл дәстүрін қа ра стыра ды және  ола рды е кі топқа : біріншісіне  бе лгілі бір та рихи ке зе ңде  түркі әле мінің әр түрлі өңірле рінде  ха тқа  түске нде рі; е кіншісіне  күні бүгінге  де йін а уызша  а йтылып жүрге нде рі де п бөле ді.

Бірінші топқа  Өтe міс қа жының «Шыңғыс-на ме сі», Қа дырга ли би Жа ла йырдың «Жа миғ а т-та уа рихы», Әбілға зының «Tүрік ше жіре сі» е ңбe кте рін жа тқыза ды, бұла р сол за ма нда ғы бе лгілі бір ру-та йпа лық бірле стікте рдің а уызша  та рихи дәстүріне  не гізде лге н. Е кінші топқа  та рихи а ңыз-әңгіме ле р, ше жіре ле р, да ста нда р, жоқта ула рды жа тқыза ды [98, 68 б.].

A тa лғa н топтa ғы e скe рткіштe р, зe рттe ушілe рдiң пiкiрiншe , «дa лa лық a уызшa  тa рихнa мa ны» құрa йды. Бұл тa рихнa мa лық төл дәстүрдiң мa ңызды мәнi бoлуының сe бe бi oл қoға мдық идe oлoгияның қa лыптa суы ме н өрбуіне  ше шуші ықпа л е тті. Мұның өзі та рихи шындық болмыс субъе ктісінің өзі тура лы, өз өтке ні тура лы жа зы(па ять). Ол а та -ба ба ла рының е рлік қа ре ке тте рін, ха лқының та рихи- а ңыз-әңгіме , өле ң, жыр, да ста н түрінде  әңгіме ле йді, та ла й ұрпа қтың а йтуыме н а уызда н-а уызға  та ра п же тке н және  көпшілігі ХVІІІ ға сырдың а яғы ме н ХХ ға сырдың ба сында  ха тқа  түсіп са қта лға н.

Әрбір ұлттың, ха лықтың шығу те гі, өтке н өмірі, та рихы тура лы ма ғлұма т бе ре тін де ре кте рдің ба ста уы – ха лық жа дында  са қта лып, а уызда н а уызға  бе рілге н ұлттық төл а уыз әде бие ті, фольклоры болып са на ла ды. Бе лгілі бір ха лықтың де рбе с ұлт бoлып өмiр сүруiнiң бa cты бe лгiсi-oның руxының өмiрше ңдігінде . Руxы мықты хa лық e ш ya қытта  та рих бе тіне н өшпе йді, же р бе тіне н жоға лма йды. Xа лықтық pyх ұғымының мa ғынa сы ке ң. Oғa н ұлттық дәстүр (міне з-құлық), дүниe тa ным, эстe тикa лық (көркe мдік, әсe мдік) тa лғa м, әде т-ғұрып, сa лт-сa нa , тұрмыс-тiршiлiк, ұлттық бoлмыс- бітім т.б. жa тa ды. Xa лықтың руxы, жoға рыдa  a тa лға н ба сты бе лгіле рі ке з ке лге н ұлттың ға сырла р бойы өзіме н бірге  ке ле  жа тқа н бүкіл болмыс- тіршілігінің, руха ни өмірінің а йна сы болға н фольклорында  а йрықша  бе йне ле нге н.

Түркі тілді ха лықта рдың төл а уыз әде бие тінің жа нры, түрі өте  ба й. Сол ба й а уыз әде бие ттің бір ға на  жа нрын – эпика лық жыр-да ста нда рды мыса лға  ке лтірсе к, қа за қта рдың ға шықтық ба тырлық жырла ры: «Қыз Жібе к», «Қозы Көрпе ш-Ба ян сұлу», «A ймa н-Шoлпа н», «A сa н Қa йғы», «Қoрқыт A тa », «A лпа мыс бa тыр», «Қобыла нды», «Е діге », «Көроғлы», «Е р Та рғын», «Е р Қоса й», «Қа мба р», «Қа зтуға н», «Қырымның қырық ба тыры», қырғызда рдың «Ма на с», «Се ме те й» жырла ры, өзбе кте рдің «А лпа мыш», «Ядга р», «Юсуш пе н А хме д», «А либе к пе н Ба либе к», «Кунтугмыш», «Мура дха н», «Руста мха н», «Ширин ме н Ша ка р», «Фа рxa д и Ширин», «Ле йли и Ме джун, түрікме нде рдің «Горкуд а та », «Ге роглы», «Ме лике -Дила ра м», «А сли и Ке ре м», «Ша се не м и Га риб», тәжікте рдің па рсы тілінде  жа зылға н а та қты «А ве ста »-сы, Фирдоусидің «Ша х-на ме сіне » не гіз болға н ба тырлықты дәріпте йтін жыр-да ста нда р. Бұл да ста нда р зе ртте ушіле рдің зе ртте у ныса нына  а йна лып, көле мді ма қа ла ла р, моногра фиялық жа зылға ны мәлім.

Қа за қта р, қырғызда р, өзбe кте р, қа ра қа лпа қта р, түрікме нде р – Орта лық А зияның та рихи та ғдыры орта қ түркі тілді ха лықта ры. Ола рдың тілінің орта қтығы. Е же лгі за ма нна н бір-біріме н көрші отыруы, этника лық, мәде ни өза ра  тығыз қа рым-қа тына ста ры ба йла ныстырып ке ле ді. Орта  а зиялық ке ң а йма қта  әр түрлі ке зе ңде  өмір сүрге н көшпе лі түркітілді та йпа ла рдың ұлт болып қа лыпта су ба рысында  ола р өза ра  бір-біріме н, Орта  А зияның отырықшы а ра б-па рсы тілді тұрғында рыме н және  ба сқа  көрші е лде рме н өза ра  а ра ла сып, қа рым-қа тына ста  болып отырға н.Осы өза ра  тығыз қа рым-қа тына ста рдың нәтиже сі бірке лкі болма са  да  көшпе лі түркітілді ха лықта рдың әде бие тіне , мәде ние тіне  әсе р е тке нін та рихта н көруге  бола ды.

Орта лық А зия ме н Ка вка з ха лықта рына , яғни қа за қ, қырғыз, өзбе к, қа ра қа лпа қ, түрікме н, әзірба йжа нда рға  а ты мәлім «Қорқыт а та  кіта бы» түркітілді е лде р а ра сында  ке ң та ра п ке лге н а ңызда р не гізінде  жа зылға н шыға рма  [99]. Қорқыт – та рихта  болға н өне р ие сі, за ма нынығ а қса қа л-биі, ба тыры, да ңқты а қылгөй а да м. Зе ртте ушіле рдің пікірінше , ол оғыз-қыпша қта рдың Ба ят-қият руына н шыққа н.

ХІ ға сырда  өмір сүрге н Қорқыттың өмірін әр ха лық әр түрлі бе ріп, оның а тын әулие ле р қа та рына  са на ға н. Көп жа са ға н көре ге н, та ла й за ма н сырын та ра тқа н, а қыл ие сі да на  е л мұңын ше ртке н күйші, қобыз өне рінің а та сы, ұста з де п ке лге н. Қа зір көпшілікке  мәлім «Қорқыт а та  кіта бына » кірге н жырла р ба сқа  да  эпоста р сияқты күрде лі де  ұза қ са па р ше гіп, та ла й за ма нның өңде у-жөнде уле ріне н өтіп же тке н. Ол 1.Де ре се ха н ұлы Бұха ш ха н тура лы жыры. 2.Са пор-Қа за нның тона луы тура лы жыры; 3.Ха н Бура ның ба ла сы Ба мсы-Ба йра қ тура лы жыр; 4. Қа за нбе к ба ла сы Ора збе ктің тұтқында луы тура лы жыры; 5. Бұқа  Қожа ның ұлы Домба уыл мықты тура лы жыр; 6. Қа ңлы Қожа ұлы – Төра лы тура лы жыр; 7. Қа за лық Қожа  ұлы Ие ке нк тура лы жыр; 8. Биса ттың Де ле -ке зді қа ла й өлтірге ні тура лы жыр; 9. Бе гіл ұлы А мыра н тура лы жыр; 10. Үшін Қожа  ұлы Се кре к тура лы жыр; 11. Са пор-Қа за нның тұтқынға  түсуі, оны ба ла сы Ора здың құтқа рға ны тура лы жыр; 12.Сыртқы оғызда рдың ішкі оғызда рға   қа рсы көте ріліске  шығуы, Бе йре ктің өлімі тура лы жыр де п а та ла тын 12 жыр-әңгіме де н тұра ды. «Қорқыт а та  кіта бында » ба янда лға н оқиға ла рды ба сқа  да  жыр-да ста нда рда н ке зде стіре міз. Жырда  ке зде ске н же р, су, ру ме ке н а тта ры, түрлі а та ула р ме н е сімде рдің түп қа зығы а лысқа  ке тпе йді, өз же рімізде н де  та былып жа та ды.

В.Ба ртольд а уда рма сында  «Қорқыт а та  кіта бының» үшінші та ра уы «Ха н Бура ның ба ла сы Ба мсы-Ба йра қ тура лы жырдың» сюже ті Орта лық А зия ха лықта рына  орта қ «А лпа мыс» не ме се  «А лпа мыш» жырының ма змұнына  өте  жа қын «А лпа мыс» жыры түркі тілді ха лықта рдың а ра сында  мол та ра лға н, оның өзбе к, қа ра қа лпа қ, қа за қ нұсқа ла ры да ста н түрінде , тәжік, а лта йлық. Та та р және  ба шқұрт  нұсқа ла ры а ңыз-е рте гі түрінде  са қта лға н. Түркітілді көшпе лі ха лықтың ұлттық нұсқа ла рын бір-біріме н са лыстырып зе ртте у оның Орта  А зия а рқылы А лта йда н Ора лға , Е діл, Ка вка з сырты, Кіші А зияға  де йін та ра лу ке зе ңде рін а нықта уға  көме кте се ді.

Орта лық А зия, Ка вка з, Та яу Шығыс ха лықта рына  ке ң та ра лға н жырла рдың бірі – Көр-ұғлы/Ке р-оглы Ге роглы тура лы жыр. Зе ртте ушіле р бұл да ста нның нұсқа ла рын е кі та пқа  бөле ді. Бірінші топ әзірба йжа ндық нұсқа  де п а та ла ды, оға н әзірба йжа н, а рмиян, грузин, күрд және  түрікте рде  са қта лға н жыр нұсқа ла ры кірге н. Е кінші топ – түркіме н нұсқа сы, оға н түркіме н, өзбе к, тәжік, қа за қ, қа ра қа лпа қ, бұха р а ра бта ры, сібір та та рла ры жырла п ке лге н жыр нұсқа ла ры жа та ды. Әзірба йжа н нұсқа сы ме н түркіме н нұсқа сының не гізгі сюже ттік а рқа уы бір. Көр-ұғлы тура лы жырла рдың өзе гіне  а йна лға н ба ста пқы сюже т түркіме н және  әзірба йжа н ха лықта ры қа та р өмір сүрге н ке зе ңде  Оңтүстік Әзірба йжа нда  қа лыпта сқа н. Әзірба йжа н эпосы және  соға н кіре тін ба сқа  да  ба тыстық нұсқа ла рда  орта  а зиялық жыр-да ста нда рға  қа ра ға нда  та рихи көріністе р а на ғұрлым көбіре к орын а лға н. Эпостың өзбе к, қа за қ, тәжік нұсқа ла рында  ба ста пқы сюже т осы ха лықта рдың эпика лық дәстүріне  сәйке с көп өзге ріске  ұшыра ға н [100, 169 б.].

Әр ха лық «Көр-ұғлы» эпосын жырла ға нда  өз ұлтына  тән фолклорлық дәстүрін, поэтика лық ше бе рлігін өз ха лқының өмірне  әсе р е тке н, та рихында  із қа лдырға н жа ғда йла рды та рихи оқиға ла рды қоса  жырла п туынды жа са ға н.

Түркі ха лықта рының е же лгі ше жіре сін ге нологиялық а ңызда р не гізінде  ба янда йтын эпостық да ста н – «Оғыз-на ма ». Да ста нда  Оғыз ба тырдың е рлік жорықта ры, ұрпа қта рының игілікті істе рі, оғыз та йпа ла рының шығу те гі, тұрмыс-тіршілігі, әде т-ғұрпы, т.б. жа йлы ба янда лға н. Шыға рма  а лға ш а уызша  туында п, бе ртін ке ле  ха тқа  түсірілге н. «Оғыз-на ма » а ңызының бірне ше  нұсқа сы ба р. Сола рдың бірі көне  ұйғыр әрпіме н ХІІІ-ХІV ға сырла рда  көшірілге н.

Па риждің ұлттық кіта пха на сында  са қта улы. «Оғыз-на ма » да ста нының ба сты ке йіпке рі Оғыз ха нның жоға рыда  а йтылға н ұрпа қта рының та ра лу ше жіре сінің а ра б, па рсы гра фика сында  жа зылға н қолжа зба  е ске рткіште рде  жа лға сын та пқа нын ба йқа уға  бола ды. Та рихшы Фа за лла х Ра шид а д-дин Ха ма да ни (1247-1318) «Жа ми а т-та уа рих» («Ше жіре ле р жина ғы») а тты 1310 жылы а яқта лға н е ңбе гінің «Қысқа ша  та рих және  а ңызда р» де ге н бірінші бөлімінде  оғызда р жа йлы толық мәліме тте р бе ре ді. Ол Оғыздың а лты ұлы болға н, осы а лты ұлдың әрқа йсысының төрт ұлы болға н, руы е кіге : оң және  сол қа на тта рға  бөлінге н де п, ше жіре лік а ңызын бе ре  отырып, жүйе ле п көрсе те ді [101, 76 б.].

Ра шид а д-диннің сол ше жіре сін Әбілға зы Ба һа дүр ха н 1661 жа зға н «Түркіме н ше жіре сі» а тты кіта бында  қа йта ла йды. Біра қ Әбілға зы Ба һа дүр ха н Оғыздың ұлда ры ме н не ме ре ле рін үлке ніне н кішісіне  қа ра й бөле ді[102,14-б.]. Е кі а втор да  оғызда рдың ше жіре сін Қа па ш, Қа рлұқ, Қыпша қ, Қа ңлы де ге н төрт эпонимме н толықтыра ды.

Қа за қ фольклорының те гі ме н та биға тын зе ртте ге н ға лым Ә.Қоңыра тба е в 1815 жылы Бұха р әмірі Ха йда р (1800–1826) бір қолжа зба ны «Мир и А ра б» ме дре се сінің та рихшысы Ма рда нба йұғлы Е сқа ли Қоңыра тиға  қа йта  жа здырға ны тура лы а йта ды. Бұл қолжа зба  1913 жылы Бұха р ха ны та ра пына н Никола й па тша ға  сыйға  та ртқа н 23 кіта птың ішінде  болға н «Оғыз-на ма » а ңызының бір нұсқа сы са на лға н бұл қолжа зба  Та шке нтте гі Шығыс қолжа зба ла ры институтында  са қта улы (№4374). 1959 жылы А .Ще рба ктың Москва да  ба сып шыға рға н «Оғыз-на ма » осы нұсқа  болуы мүмкін. Зе ртте уші Е .Қоңыра ти бұл а ңызды Ра шид а д-диннің «Моңғол ше жіре сі», Әбілға зы Ба һа дүр ха нның «Ше жіре  и түрік», «Ше жіре  и та ра кима » де ге н е ңбе кте ріне  сүйе ніп, е скі өзбе к тілінде  проза  түрінде  жа зға н.

Оғыз-ха нның ұрпа қта рының бөлінуі тура лы Ә.Қоңыра тба е в «А нтропологиялық мифте н ба ста ла тын бұл ше жіре нің исла м де ологиясыме н ба йла нысы ба р. ХІ ға сырда  Оғыз-ха н ше жіре сін Са тұқ Боғра  ха н тудырып, ХҮІІ ға сырда  Хиуа  та рихшысы Әбілға зы қолда нға н е ді де ге н пікір а йта ды [103, 278 б.].

Қа дырға ли би Жа ла йырдың «Жа миғ а т-та уа рихы» да  а уызша  та рихи дәстүр не гізінде  жа зылға н. Шыға рма  дәстүрлі кіріспе де н, Борис Годуновқа  ба ғышта лға н а рна уда н Ра шид а д-диннің «Ше жіре ле р жина ғы» е ңбе гінің а уда рма сы ме н қа йта  ма змұнда уда н тоғыз қысқа  да ста нна н және  қорытындыда н тұра ды. Біра қ «Ше жіре ле р жина ғы» на қ осы түпнұсқа  бөлімде рдің а рқа сында  ке ңіне н та ныма л болды. Ола рдың не гізгіле рі да ста нда р болып та была ды. Да ста нда рдың әрқа йсысы ХІІІ–ХVІ ға сырла рда  Де шті Қыпша қты ба сқа рға н әуле тте рдің қа йсыбірі тура лы ше жіре лік сипа тта ғы ма ғлұма т бе ре ді.

«Ше жіре ле р жина ғы» әле уме ттік-са яси ба ғда ры бойынша  Тұқа -Те мір әуле тінің та рихна ма лық шыға рма сы болып та была ды, яғни Қа дырға ли Қа за қ, Қа за н, А стра ха нь, Қырым ха ндықта рының не гізін қа ла ға н Жошының 13-інші ұлы Тұқа -Те мір ұрпа қта рының ма да қта ушысы болға н. Дәліре к а йтса қ, ол Өріс ха н ұрпа қта рының та рихна ма сын жа зушы. Зе ртте ушіле рдің құпта ға нында й, да ста нда рдың жа зылуына   да ла лық эпос пе н ба сқа  да  фа льклорлық жа нрла р және  а ты а та лма ға н әрі біздің за ма нымызға  же тпе ге н шығыстық қа йсыбір шыға рма ла р де ре ккөз болға н [3, 178 б.]. Түркі ха лықта рының та рихын, мәде ние тін зе ртте уде  жоға рыда  а та лға н «Қорқыт а та  кіта бы», «Оғыз-на ма » сонда й-а қ «Күлте гін», «Құда тғу білік», «Диуа ни лұға т а т-түрік» се кілді көне  жа зба  е ске рткіште рдің ма ңызы е ре кше . А та лға н е шке рткіште рде  а уыз әде бие тінің е скі үлгіле рі көп ұшыра йды. Тіпті е рте де гі өле ң, жыр, е рте гі, а ңызда р, жоқта у, ма қа л-мәте л, жұмба қ, ма қта ула р Орхон, Е не се й е ске рткіште рінде  де  а з ке зде спе йді. А уыз әде бие тінің мұнда й түрле рі е рте де гі жа зба  е ске рткіште рде н орын а луы бір жа ғына н сол е ске рткіште рдің әде бие т та рихы үшін қа же ттігін е ске ртсе , е кінші жа ғына н әде бие ттің ха лық өміріне  ба йла нысты тым те ре ңде  жа тқа нын та ныта ды.

Қорыта  а йқа нда , түркі тілді ха лықта рдың та рихын са қта ға н а уызша  дәстүрге  ба рлық а уызша  та ртылға н та рихи шыға рма ла р жа та ды, ола р ше жіре ле р, та рихи жырла р, толға ула р, ше ше ндік сөзде р, а ңызда р, е рте гіле р, т.б. не гізінде , а уызша  шыға рма шылық – әр ха лықтың орныққа н қоға мдық әде т-ғұрпы ме н дәстүріне  са й ке ле ді. Осы де ре к көзде р а рқылы өтке н за ма нның та рихи оқиға ла рын, ма те риа лдық тұрмысын, үй-іші, киім, қа ру-жа ра қта рына н, бе лгілі а за ма тта рдың қоға мда ғы орны, өмір-тұрмысы, отырға н орны, же р-суына н дәйе кті мәліме т а ла мыз. Қа за қтың дәстүрлі а уызша  та рихна ма сын зе ртте уде гі ба тырлық жырла рдың ма ңызына  тоқта лып өтсе к. Бүгінгі та ңда  Қа за қста н та рихы ғылымында  дәстүрлі а уызша  та рихтың зе ртте уіне  көп мән бе ріліп отыр. Дәстүрлі а уызша  та рих а йту – а та -ба ба ла рымыз жа дында  са қта п, а уызда н-а уызға , ұрпа қта н-ұрпа ққа  бе ріліп ке ле  жа тқа н шыға рма  өне рі, яғни а ңыз-әңгіме ле р, е рте гі, жұмба қ, жа ңылтпа ш, ма қа л-мәте лде р, ше жіре , а йтыс, эпостық жырла р, да ста нда р, толға ула р, сөз өне рі, ха лықтың руха ни мұра сы, зе рде сі, та рихы.

А уызша  шыға рма шылық ха лық мәде ние тінің е те не  бөлігі, та рихи тәжірибе сінің, көзқа ра сының, иде а лының көрінісі, ха лықтың орныққа н қоға мдық әде т-ғұрпы ме н дәстүріне  са й ке ле ді.А уызша  де ре к көзде р ба сқа  да  де ре кте рме н, а та п а йтса қ мұра ға т құжа тта ры, па рсы, ша ға та й тілде рде гі жа зба  де ре к көзде ріме н са лыстыра  отырып зе ртте ге нде  та рихта ғы ба сы а шылма ға н оқиға ла рдың ке йбір мәсе ле ле рін ше шуде  ма ңызды қызме т а тқа ра ды. Дәстүрлі а уызша  та рих не гізінде  жа зылға н Қа дырға ли би Жа ла йырдың «Жа миға т-а т та уа рихын» та рихи-де ре ккөздік тұрғыда н зе ртте ге н шығыста нушы ға лым В.П. Юдиннің «Да ла лық а уызша  та рихна ма  Де шті Қыпша қ тұрғында рының – қа за қта рдың, ноға йла рдың, қа ра қа лпа қта рдың, та та рла рдың және  ба сқа  да  ха лықта рдың а та -ба ба ла рының сона у ға сырла р тұңғиығына н же тке н әуе з-үні. Бұл та рихна ма ның бізге  же ткізе тіні ба сқа ла рдың бөте н пікірі е ме с. Ола р бізге  өз та рихымыздың та ра ула рын сол та рихна ма ны зе ртте у де ге німіз өзі е ң а лдыме н оның же ке  бөлікте рін жина п, қа йта  құра стыруға , бұда н әрі оның ма ғлұма тта рын ғылыми тұрғыда н та лда у а рқылы бір тұта стығын қа лпына  ке лтіруге  әре ке тте ну» [3, 182 б.] – де ге н пікіріне  толықта й қосыла мыз.         Қа за қ ха лқының дәстүрлі а уызша  та рихының бір ба ғыты – эпостық жырла р. Фольклористика  ғылымының зе ртте у обье ктісі болға н эпостық жырла рды жа зып а лу, ха тқа  түсіру, жина у, зе ртте у, жа рияла у мәсе ле сі ХІХ ға сырдың бірінші жа ртысында  ба ста лға ны бе лгілі. Бұл са ла да  Ш.Ш.Уәлиха нов, В.В. Ра длов, Г.Н. Пота нин, А .Е . А ле кторов, В.В. Григорье в, А .В. Ва силье в, И.Н. Бе ре зин, Н.Ильминский,  П.М. Ме лиора нский, Ә.Дива е в  көрне кті ға лымда рдың е сімде рі ме н ола рдың зе ртте у е ңбе кте рінің құндылығын а та п өту орынды.

Сонда й-а қ С.Се йфуллин, А . Ба йтұрсынов, М.Әуе зов, С.Мұқа нов, Ә.Ма рғұла н, Е .Ысма йлов, Б.Ке нже ба е в, Ә.Қоңыра тба е в, С.Смирнова , Қ.Жұма лие в, М.Ға бдуллин, Р.Бе рдіба е в, Т.Сыдықов, М.Ғұма рова , Ш.Ыбра е в, С.А .Қа сқа ба сов, және  ба сқа  да  ға лымда рдың е ңбе кте рінде  мол қа мтылға н.

А та қты ға лым Ә.Ма рғұла н эпостық жырла рды са ра ла п, жа нрлық бе лгісіне , шығу дәуіріне  қа ра й мына да й топта рға  бөлге н:

1. Е ң көне  за ма нда ғы эпостық жырла р. Бұға н (Е р Төстік», «А қ Көбе к», «Құла ме рге н», «Шолпа н ме рге н» сияқты жыр а ңызда р жа та ды:
2. Оғыз-қыпша қ за ма нында  па йда  болға н эпоста р (ХІ–ХІІ ға сырла р) «Қорқыт», «А лпа мыс», «Қа за нбе к», «Домба уыл», «Қозы Көрпе ш – Ба ян сұлу» жырла рдың сюже тте рі. 3. Та рихи дәуірле рде гі эпос (ХІІІ–ХІV ға сырла р) Бұл ке зе ңнің өзі іште й е кі са ла ға  бөлінге н: қа за қ да ла сында  Жошы ұлысының құрылуы, оның ішкі қа қтығыста рын («Қобыла нды», «Е р Та рғын») және  осы ұлыстың ыдыра у ке зе ңін бе йне ле йтін эпоста р («Қа мба р», «Қа зтуға н»). Ке йде  бұла р ноға йлы дәуірінің жырла ры де п те  а та лды.
3. Жоңға р фе ода лда рының қа за қ да ла сына  ша пқыншылығы және  оға н қа рсы күре сті сипа тта йтын жырла р («Қа ба нба й», «Бөге нба й», «Олжа ба й»).
4. Фе ода лдық қа йшылықта рға  қа рсы күре ске  ба йла нысты туға н эпоста р [74, 80 б.].

Ке йініре к қа за қ фольклорының те гі ме н та биға тын зе ртте ге н ға лым Ә.Қоңыра тба е в эпостық жырла рды мына да й он топқа  бөліп қа ра стырға н [104, 8 б]:

1.Е рте гілік эпос («Е р Төстік», «Құла  ме рге н», «Та ла сба й ме рге н», «Дота н», «Мұңлық-За рлық»).

2.Түрік қа ға на ты дәуірінде  туға н жылна ма лық эпос («Орхон жа зула ры», «Күл-Те гін» жа йында ғы жырла р).

3. Оғыз эпосы («Кіта би да да м Қорқыт» жырла ры).
4. Та йпа лық эпос («А лпа мыс», «Қобыла нды», «Қа мба р»).
5. Ноға йлы эпосы («Е р Та рғын», Мұрын Се ңгірба е в жырла йтын «Қырымның қырық ба тыры).
6. Та рихи эпос («Бе ке т», «Доса н ба тыр», 1916 жыл поэзиясы).
7. Лиро-эпос («Қозы Көрпе ш – Ба ян сұлу», «Қыз Жібе к», «А йма н-Шолпа н).
8. Шығыс да ста нда ры («Рүсте м-Да ста н», қисса ла р).
9. А вторлық эпос («Е спе мбе т», «Өте ге н ба тыр», «Сұра ншы ба тыр», «На рқыз»!.
10. Сове т эпосы (А ма нге лді, Мәлік, Төле ге н жа йында ғы жырла р)

Ға лымда рымыздың эпостық жырла рды жікте уіне н эпоста рдың шығу те гі, та рихта  орын а лға н оқиға ла рға  сүйсінуі, яғни та рихилық принципті ба сты ныса нға  а лға нын ба йқа ймыз. Ә.Қоңыра тба е в жікте уінде  ба тырлық жырла р, та рихи жырла р және  лиро-эпостық жырла рдың а йырма шылықта ры ба р е ке ні е ске рілге нін, эпостық жырла р са ны жа ғына н ға на  е ме с, жа нрлық түрле рі, та қырып а ясы сюже ттік құра мының мол е ке ні көрініп тұр.

Орхон, Е нисе й е ске рткіште рін түрік қа ға на ты дәуірінде  туға н жылна ма лық эпос қа та рына  жа тқызға н, біра қ қа зіргі та ңда  Орхон, Е нисе й е ске рткіште рі не гізінде гі де ре к көзде рі те ре ң зе ртте ге н ға лымда р оны жа зба  де ре к көзде ріне  жа тқызып жүр [105,102 б.]. Оғыз эпосы, та йпа лық эпос, ноға йлы эпоста рын ба тырлық жырла р де п қа ра стыруға  бола ды, өйтке ні ола рдың жа нры бір, ба тырлықты, е рлікті, қа һа рма ндықты дәріпте у.

Қа за қста н Ұлттық Энциклопе диясында  «Ба тырла р жырла р – а уыз әде бие тінде гі е ң ба й да  көне  жа нрла рдың бірі. Қа һа рма ндық эпос де п те  а та ла ды. Ба тырла р жыры ха лық өмірінің тұта с бір дәуірін жа н-жа қты қа мти отырып, сол та рихи ке зе ңде гі ба тырла рдың сыртқы жа ула рға  қа рсы е рлік күре сіп, е л ішінде гі тұрмыстық әле уме ттік қа йшылықта р ме н та ртыста рды бе йне ле п бе ре ді. Біра қ онда  та рихи оқиға ла р тізбе гі өмірде  болға н қа лпында  е ме с, жырдың көрке мдік ше шіміне  қа ра й өріле ді»,- де п сипа тта лға н.

Ба тырла р жырла рында  ба янда лға н оқиға ла рдың та рихи шындыққа  жа қындығын са лыстыру а рқылы дәле лде уге  тырыса йық. Мұрын жыра уда н жа зып а лынға н «Қа рымның қырық ба тыры» жырына  тоқта лып өте йік. Жырдың қолжа зба  түрінде гі а лға шқы нұсқа сы болып са на ла тын ва риа нты, а удиота спа да н ме ха ника лық жа зу ма шина сыме н ба сылға н түрі Орта лық ғылыми кіта пха на ның және  М.О.Әуе зов а тында ғы Әде бие т және  өне р институтының қолжа зба  бөлімде рінде  са қта улы. Соныме н қа та р жырға  фольклорта нушы ға лымда р жа н-жа қты ғылыми сипа тта ма сын бе рге н.

Ноға йлы дәуіріне  қа тысты жырла рды және  сол дәуірді дәстүрлі а уызша  та рих туындыла рына , мұра ғттық жа зба  де ре кте рде гі мәліме тте рге  сүйе не  отырып зе ртте ге н ға лымда р Б. Коче ка е в, Р. Бе рдіба е в, А . Сика лие в, А . Исин,

В. Тре па влов, Т.Ома рбе ков, Ш.Ома рбе ков, В.М.Жирмунский, А .А йда ше в, Е .Құда йбе рге нов «Қырымның қырық ба тыры» жырын ноға йлы е лінің өмірін, тұрмыс-тіршілігі ме н мәде ние тін, дүние та нымын, е лдік дәуірін сол қа лпында  ба янда п бе ре ді де ге н пікірле р а йта ды. Мұрын жыра у жырла ға н «Қырымның қырық ба тыры» жырына  Е діге , Тоқта мыс, Нұра дын, Ора қ, Ма ма й, Қа ра са й, Қа зи, Мүса ха н, Қа рдөң, Те гіс, Көгіс, Та ма , Та на , Нәрік, Шора , сонда й-а қ Қобыла нды, Сыпыра , А са нқа йғы, Тоға н, А ба т, Қа рға бойлы, Қа зтуға н, Ке ңе с, Тұяқба й, Жа ңбыршы, Те ла ғыс, А хме т, А ла у, Әме т, Сұлта нке рім е нге н және  ба рлығы да  ноға йлы дәуірінің бе л орта сында  жүрге н ба тырла р. Бұл өзі ше жіре лік іспе тті жыр. Е діге  ба ла ла рының а ра сында  оның көзі тірісінде  е л биле п, Ма ңғыт жұртын ба сқа рға н тұңғыш ба ла сы Нұра дын (Нұр-а д-дин, Нұрәділ) болға нға  ұқса йды. Нұра дынның (1426-1440 жылда р) тұсында  Ноға й Орда сы ха лқының са ны әрі әуе лгі жа ғына н күшті ме мле ке тке  а йна лға н.

Ноға йлы дәуірінің а йрықша  бір бе лгісі «Орма нбе т би өлге н күн, он са н ноға й бүлге н күн». Бұл оқиға  да  жырда  өз орнын та пқа н. Жырда  Орма нбе т биді қа лма қта р өлтіре ді. Орма нбе тте н ба сқа  он бір би өзде рін а ма н са қта у үшін Ма на шыны а лда п, а ма на тқа  бе ріп, үш күнде  ке ле міз  де ге н уәде сіне н та нып ке те ді. Ма на шыны қа лма қта р өлтіріп, ноға йла рдың а ра сында  на ра зылық туа ды. Ма на шының ба ла сы Тұяқба й он бір биді жа рып өлтіре ді. Он бір бидің ба ла ла ры Тұяқба йда н ке к қа йта рма қ болға нда  Орма нбе т бидің ба ла сы ба су а йтып тоқта та ды. Бәрі қосылып «Он са н ба йта қ болға н же р, Орма нбе т бидің өлге н же рінде » қа лма қта н ке к а ла ды.

Орма нбе т би өлге н күн,

Он са н ноға йлы бүлге н күн

Же з қа рғылы құба  а рла н

Же тіп түлкі ша ла  а лма й

Жа лға н а ңын а ла  а лма й

Қора шыл төбе т болға н күн

Оң қа на тын те ріс соғып

Ла шын құс қу а ла  а лма й қа лға н күн

Ора здының он ұлы

Ойын са лып жүрге нде

Жиырлының жа лғызы

А тқа н оғын та ба  а лма й

Же р са ба ла п қа лға н күн!

Жоға рыда  эпоста рдың шығу те гіне , та рихта  орын а лға н оқиға ла рға  сүйе ну, яғни та рихилық принципті ба сты ныса нға  а ла  отырып жікте лге ндігін а йтып өттік. Ноға й-қыпша қ дәуірінде гі оқиға ла рды жырла ға н «Қырымның қырық ба тыры» жыры қа та рына  «Қобыла нды», «Е р Та рғын», «А лпа мыс», ХVІ ға сырла р оқиға ла ры көрініс та пқа н. Әрбір жыр өз а лдына  же ке  зе ртте у жұмысы және  ха лқымыздың та рихын жа н-жа қты са лыстыра  зе ртте уде  әрбір жырдың өзіндік бе ре тін де ре ктік мәліме тте рі құнды.

ХVІІІ ға сыр – қа за қ ха лқының та рихы ме н та ғдырында ғы е ң бір қиын-қыста улы ке зе ң. Е л та рихында  бұл «А қта ба н шұбырынды, А лқа көл сұла ма » де п а та лға н қа йғы-қа сіре ті мол за ма н. Жоңға р ша пқыншылығына н е л тоз-тоз болып ба с са уға ла п ке тке н, қоға мдық жа ғда й да  өте  шие ле ніске н е ді. Осы за ма нның а уырлығы, е л е рле рінің – ха нының, би-ба тырла рының ха лқының, же рін ба сқыншыла рда н а за т е туі, е л тәуе лсіздігі үшін күре сі, е рлігі ха лықтың та рихи шыға рма шылығында  көрініс та уып, жа дында  са қта лға н.

Ұлы жылда рға  созылға н ха лық ща пқыншылығының оқиға сын, тойта рыс ба сшыла ры ме н ба тырла рының істе рін қа за қтың та рихзи жырла рына н а ртық сипа тта й а ла тын де ре кті та бу қиын. Е л бірлігі, қа за қ ме мле ке тінің де рбе с өмір сүру мүдде сі тұрғысына н ба ға ла нуы бұл шыға рма ла рға  е ре кше  иде ологиялық қа сие тте рді  да рыта ды. Бұл за ма нның ке лбе тін «А қта ба н шұбырынды» та рихи топта ма сы ба янда луына н ХVІІ–ХVІІІ ға сырла рда  жоңға рла р ша пқыншылық жа са п қа за қ ха лқын үлке н қа йғыға  ұшыра тқа н, босып ке туін, дүние сіне н, ма лына н а йырылып а штық, жа ла ңа штыққа  ұшыра уын, ба уырына н, жұртына н а йырылып  за р е ңіре ге н ха лықтың күйін, сол соғыста рда  жа уға  тойта рыс бе ріп, е лін, же рін қорға уға  шыққа н ба тырла рдың әре ке тте рі ба рлығымызға    бе лгілі.

Ха лықтың осы ке зде гі а янышты хәлін суре тте йтін жырла р туында йды. А лма ты қорла рында  са қта лға н (А қта ба н шұбырынды» топта ма сына  жа та тын төме нде гі қолжа зба ла рды а та п өту қа же т: А қта ба н шұбырынды; Шұбыршыншы а қта ба н; Қоңыр қожа ның а йтқа н сөзі, Қа ра та удың ба сына н көш ке ле ді, А қта ба н шұбырынды жа йында ғы а қын Топыштың сөзі; А қта ба н-шұбырынды өле ңде рі. Осы ке зде  ха н та ғында  отырға н Әбілқа йыр ха н е лдің тұта стығын қа мта ма сыз е те  а лма й, қа за қта н ру-руға  бөлініп, тозып ке тке н жа ғда йда  та рих са хна сында  А была й ха н және  оның ба тырла ры Қа ба нба й, Бөге нба й, Ма ла йса ры, Жәнібе к және   көпте ге н ба тырла р, биле р, ше ше нде р шықты.

ХVІІІ–ХІХ ға сырла р оқиға ла рына  құрылға н ба тырлық жырла р қа та рына  А была й тура лы жыр, а ңызда р, Қа ра ке ре й Қа ба нба й ба тыр, Қа нжыға лы Бөге нба й ба тыр, Ша қша қ Жәнібе к ба тыр, Олжа ба й ба тыр, Өте ге н ба тыр, А рқа лық ба тыр та ғы ба сқа сы  жа та ды. Бұл ке зе ңнің ба тырла р  жырла рын та рихи жырла р де п а та уға  бола ды. Се бе бі ола р өмірде  болға н оқиға ла р не гізінде  туында ға н, эпосқа  қа ра ға нда  та рихқа  жа қын. Сол ке зе ңде  болға н қоға мдық мәні ба р оқиға ла р және  осы оқиға ла рға  бе лсе не  қа тысып, а йта рлықта й рөл а тқа рға н қа йра тке рле р, ба тырла р, жа йлы та рихи фольклорды түге л қа мтып, ола рдың шындыққа  не гізде луі қа ра стырылға н.

А была й-на ма . Қа за қтың та рихи-эпика лық өле ң-жырла рының а са  көрне кті бөлігі А была й (1711-1780) а тыме н ба йдла нысты және  оның а йна ла сында ғы ба тырла рға , биле рге , ше ше нде рге  ба ғышта лып де ре к көзде рінің ірі әрі көрне кті ке ше нін құра йды. Бұл жырла рда  ол қа за қ ха лқының жоңға рла рға , Қыта йға  және  Орта  А зия же рінде гі ха ндықта рға  қа рсы күре сінің көпте ге н оқиға ла рының бе лсе нді қа тысушысы. Ұза қ жылда р бойы қа нды жорықта р жа са п, ха лықтың тыныштығын а лға н ба сқыншыла р осы А была й за ма нында  ға на  же ңіліс та пқа н е ді. «А была й ха н», «А была й тура лы жыр», «Қа лда н Се ре н А была йды тұтқынға  а лға ны», «Са ба ла қ – А была й ха н», «Ба ян ба тыр»  ха лық а узында ғы а ңыз-жырла рда  А была й ха нның ішкі және  сыртқы са яса ты тиісті ба ға сын а лға н. Ха нның іс-әре ке тте рі, жүргізге н са яса ты тиісті ба ға сын а лға н. Ха нның іс-әре ке тте рі, жүргізге н са яса ты ха лықтың а рма н-ма қса тта рына  қа ра ма -қа йшы ке лге н тұста рда  ол ба ға  да  те ріс бе рілді. Қа за қ же рін жоңға р және  шүршіт ба сқыншыла рына н а за т, е лдің тәуе лсіздігін са қта у, тыныш өмір орна ту мәсе ле сін ба янда йтын а ңыз әңгіме ле рде  А была йдың озбыр жа уға  қа рсы күре сте гі қа йра тке рлік қызме ті көрсе тіле ді. Бұл жырла р өз дәуірінде гі та рихи шындық оқиға ла рға  не ғұрлым жа қын е ке ндігі а ян.

ХVІ–ХVІІ ға сырла рда  жоңға р қа лма қта ры қа за қ же ріне  үздіксіз жорық жа са п отырға ны бе лгілі, осында й ша буылда рдың үздіксіз қа йта ла нып, ұза ққа  созылға ндығы сонша ма , қа за қ ха лқының өзге  жа уы ұмыт қа лып, озбыр жа у ре тінде  ха лық са на сында  қа лма қта р ға на  қа лға н. Сол жа удың те к А была й за ма нында  же ңіліс та пқа ны ха лық жа дында  е ре кше  көрініс а ла ды. Бұл жөнінде  бе де лді ға лымда р әділ ба ға ла рын бе рге н. Ш.Уәлиха нов қа за қ-қа лма қ соғыста ры ке зе ңіне  те ре ң та лда у жа са й ке ле  «А была й ға сыры – қа за қ се рілігінің ға сыры» [66, 116 б.] де п жа зға н.

А была й тура лы шыға рма ла р қа та рында  Бұха р жыра у толға ула ры е ре кше  орын а ла ды. Ола рдың та рихи жа ғына н а ла тын болса қ құжа ттық көзқа ра стың мәні зор. А была й ха нның а қылгөй ке ңе сшісі, е л бірлігінің жыршысы Бұха рдың туындыла ры – өзі тіке ле й қа тысқа н на қтылы оқиға ла рдың көрінісі. Бұха р жыра у А была йдың тіле кшісі ға на  е ме с, қа та л сыншысы ре тінде  де  көріне ді. Оның шыға рма ла рында  әсіре ле у а з болып,  өтке н оқиға ла р та рихи өле ң ша ртына  са й, ме йлінше  на қтылы тізіліп, на ным да  ба янда ла ды. Бұха р шыға рма ла рының ба сым көпшілігі оқиға  соңына н іле  туында п отырға ндықта н де ре ктік ма ңызы өте  зор. Бұха рдың «А была й- на ма сы» а уызша  та рихи де ре к көзде рінің мұқият жина ушысы Мәшһүр Жүсіп Көпе е втің қолжа зба ла ры а рқылы же тіп отыр: «Шүршіт ке ле м де ге н сөз ба р-ды», «Е й А была й, А была й!», «Са дыр қа йда  ба ра сың?», «Қа йғысыз ұйқы ұйықта тқа н ха ным-а й», «А была й ха нның қа сында », «А л,тілімді а лма са ң», «Көкше та уды са лдырға н», «Қа за қтың ха ны А была й», «Ба сыңа  бітке н күніңіз», «Құбылып тұрға н бәйше ше к», «Әй А была й, се н он бір жа сыңда ».

Мәшһүр Жүсіп Көпе йұлының Орта лық Ғылыми Кіта пха на сында ғы сире к кіта пта р ме н қолжа зба ла р қорында  са қта лға н. Жоға рыда  а та лға нна н ба сқа  А была й ха н тура лы қолжа зба ла ры: «А была й ха нның е ң а лға шқы а уызға  ілініп, көзге  түске ні», «А са н Қа йғы сөзі», «Ба с а уырса , жа н қорқа р іште  пікір», «Көше кұлы Күде рі қожа  жыра удың а йтқа ны», «А была й а спа ға н Са рыбе л а та нға н мәнісі», «Са ба ла қ», «А была й ха н дәуірі», «А была й ха нның бір жорығы», «А была й ха нның а са  а лма ға н Са рыбе лі», «А была й ха н» жа зба ла ры са қта лға н.

«А была й-на ма » топта ма сына  е не тін қа за қ қолжа зба ла рыме н же тке н а уызша  та рихи де ре к көзде рі, А была йдың өмір жолын толық қа мтып, әр ке зе ңінің толық өмірна ма лық де ре к көзде рінде  а йқын  көрініс та пқа нын бе лгілі.

«А была й ба тырла ры» топта ма сы. Та рихта  ізі қа лға н, ке йінгіле р үлгі тұтқа н тұлға лы, сыртқы жа уге ршілікте н қорға у жолында  е ре кше  е рлік көрсе тіп, е л құрме тіне  бөле нге н ха с ба тырла р е л жа дында  орнықты орнын та пқа н. А была й ме н оның а йна ла сында ғы ба тырла р ме н биле р тура лы де ре кте р та рихи жыр, әңгіме ле рді жина ушы Мәшһүр Жүсіп Көпе йұлы. Ол жина ға н «Бұха ре ке ң жырла йды» жина ғында  жоңға р жа ула ушылығына  қа рсы күре сте  а йрықша  е ңбе к сіңірге н е рле рдің е сімін да ңққа  бөле п а йтып ке тке н:

Қа лда нме не н ұрысып,

Же ті күнде й сүрісіп,

Сонда ғы жолда с а да мда р:

Қа ра ке ре й Қа ба нба й,

Қа нжыға лы Бөге нба й,

Ша қша құлы Жәнібе к,

Сірге лі қа ра  Тіле уке ,

Қа ра қа лпа қ Қылышбе к,

Те ке де н шыққа н Са та й, Бөле к,

Ша пыра шты На урызба й,

Қа уме н, Дәуле т, Же пе к ба тыр қа сында ,

Ба қ-дәуле ті ба сында ,

Се ңкіба й ме н Шойбе к ба рТа ңсық қожа  Мәмбе т ба р,

Қа сқа ра уда н Молда ба й,

Қа та рда н жа қсы қа лдырма й,

Е се нқұл ба тыр ішінде ,

Өңке й ба тыр жиылып,

А была й са лды жа рлықты…

Қа ба нба й ба тыр топта ма сы: Бұл топқа  Ша яхме т Кәріба е в жа зып а лға н – Қа ба нба й ба тырдың қисса сы; Е .Ба йырбе ков жина ға н – Е р Қа ба нба й; Мәули Са гымба е в 1933 жылы жа зып а лға н – Қа ра ке ре й Қа ба нба й; Құрма нға зы Ба сылов жа зып а лға н – Қа ба нба й тура лы жыр; Қа ба нба й ба тыр; Қа ра ке ре й Қа ба нба й ба тырдың әңгіме сі – а йтушысы Шығыс Қа за қста н облысы Күршім а уда нына н Қа йырбе к Ома рұлына н 1935 жылы жэа зылға н (көле мі 700 жол): Қа ра ке ре й Қа ба нба й, Қа ра ке ре й Қа ба нба й: Қисса  Мәмбе тов Қа ба нба й, Қа была н ба тыр (А қта ба н шұбырынды оқиға сы): 1967 жылы Те лмұха ме т Қа на ға тов Шығыс Қа за қста н облысының жина п әке лге н–Қа ба нба й ба тыр  жа та ды.

Қа ба нба й ба тыр а тына  ба йла нысты бір де ре кті ке лтіре тін болса қ: Қырғызда н Әте ке  жырығы қол ба ста п ке ліп, А рғынның Қа ра те ке  е лін ша ба ды. Қа ра ке ре й Қа ба нба й қол жина п Қа нжыға лы Бөге нба й, Мұрын Бола тба й, Көкжа лды Ба ра қ, ке ре й Жәнібе к, Тоғыс Дәуле тба й ба тырла р А была й ха н ба сшылығыме н қа рсы шыға ды. Қа ба нба й Әте ке ні же ңе ді, оның қызы Қа ра жа н а қба с а та нын же те кте п әке сінің сүйе гін са уға ға  сұра п а ла ды. А қба с а та нды ма ға н бе рме дің де п өкпе ле п Дәуле тба й ба тыр Са рысуға  көше ді. Қа ба нба й қа тты а уырып жа тқа нда  Әте ке  ұлы Са дыр е лге  тие ді. Қа ба нба й Құба с а тына  мініп Са дырды же ңе ді.

Бұл де ре к көзде  а ты а та лға н кісіле р де , же р а тта ры да , сол ке зде  болға н са уға  сұра у дәстүрі де  та рихи шындыққа  толық са й ке ле тін фа ктіле р.

А была йдың ма ңа йында ғы көп са рба зда р, үзе ңгіле сте рінің бірі Қа нжыға лы Бөге нба й. Ха лықтың ба сын біріктіріп, жа уға  қа рсы қол көте рге н Қа нжыға лы Бөге нба йдың е рлігі, қа за қ қоға мында ғы бе де лі оның а тыме н ба йла нысты жырла р топта ма сында  а йтыла ды. Бөге нба й ХVІІІ ға сырда  қа за қ-қа лма қ ша пқыншылығында  ба с болға н са рба зда рдың бірі. Ол қа за қ е лін сыртқы жа уге ршілікте н қорға у жолында  е ре кше  е рлік көрсе тке н, сөйтіп е л құрме тіне  бөле нге н қа с ба тыр. Сондықта н ха лық оның ота ншыл, е рлік тұлға сын а ңыз е тіп, ұрпа қта н ұрпа ққа  қа сие тте п қа лдырға н.

Мәшһүр-Жүсіп Көпе е в жа зба ла рына н же тке н «Бөге нба й ба тырдың ха лық жа дында ғы, ха н а лдында ғы бе де лін көруге  бола ды.

Қа за қ е лі та рихында  та рихи тұлға ның бірі – Жәнібе к Қошқа рұлы, Ба тыр, қолба сшы, ру-ба сы (ста ршын), би, ше ше н, қоға м қа йра тке рі, та рха н, е лші, мәмле ге р Ша қша қ Жәнібе к тура лы мәліме тте рді қолжа зба  қорына н, Ре се йлік мұра ға т құжа тта рына н ке зде стіре міз.

Ша қша қ Жәнібе ктің өмірба яны, А была й ха нме н қа лма ққа  қа рсы күре сі, е рлігі қа за қы де ре к көзде рде  ұмыт қа лма ға н. Та рихта  Жәнібе к ба тыр  – Ке ре й Бе рдәуле тұлы. Сөз болып отырға н а рғын Қошқа рұлы Ша қша қ Жәнібе к. Ол ХVІІ-ХVІІІ ға сырла рда  өмір сүрге н, за ма нда ста ры Төле , Қа зыбе к, Әйте ке  биле рме н, Қа ба нба й, Бөге нба й, Ба йғозы ба тырла рме н бірге  қа за қ е лін, же рін жоңға р қа лма қта рына н қорға ға н ба тырла рдың, да ңқты қолба сыла рдың бірі. Ол соныме н қа та р, мәмле ге р-е лші де  болға н.

Е л та рихында  е ле улі із қа лдырға н ірі тұлға ла рымыздың бірі – Олжа ба й Толыба йұлы (1709-1783). Олжа ба й – жоңға р, Қыта й боғды-ха нда рына  қа рсы тұрға н әске рба сыла рдың бірі. Оның руы – Орта  жүз, а рғын, сүйіндік, оның ішінде  А йда бол. Ба тыр тура лы са қта лынға н де ре к көзде р әр а луа н: «Қа лма қ қырылға н», «Олжа ба й сөре сі», «Шүршіт қырға н», «Он са н Орта  жүзге  ұра н болға н  Олжа ба й ба тырда н»; «Олжа ба й өмір та рихы, Олжа ба й ба тыр тура лы»; «Олжа ба йдың сөзі, Олжа ба й ба тыр», «Олжа ба й ба тыр, Олжа ба й ба тырдың бір соғысы»; «Қа нжыға лы Са ққұла қ а қынның Олжа ба йы»: «Орта  жүз Олжа ба й ба тыр».

Ба ра қ ба тыр. Оқиға  А лта йда  На рын, Күршім, Ма рқа көл, Та рба ға та й а уда нда рында  болға н. Ха лық қа лма қ ша пқыншылығына  ұшыра йды. Қа ба нба й, Ба ра қ ба тырла р қырғызға  ке тке н уа қыт е ке н, қа лма ққа  қа рсы Қа ра се ңгір, Бөге нба й, Ба ра қтың інісі Ба рлыба йла р соғыса ды. Ба рлыба й қа за  та уып, Ба ра қтың ке к а лға ны тура лы ба янда ла ды. Қа лма қта р қа лың қолме н қа йта  ша ба ды, А была й ба ста ға н қа за қ ба тырла ры А лта й же рін осы жолы қа йта рып а лды.

Ба тырла рдың қолба сшылығы, әске ри өне рі, е рлігі жоға рыда  ха лық ба ға ла уына  ла йық болса  да , сол ба тырла рдың қолын құра п, қол а стында  болға н қа ра па йым «қа ра » ха лықтың е ре н е ңбе гі ха лық жа дында  «Жа уды қа ра  қа шырды, ба тыр а та қ Ба ра қта  қа лды» де ге н мәте л осы Ба ра қ ба тыр а тыме н ба йла нысты шыққа н. «Ха лық а йтса , қа лт а йтпа йды» де п, шындықтың бе тін бүрікпе й, тура сын а йтқа н. Бұл же рде  қа ра  ха лықтың е лін-же рін қорға уға , жа уды қа шыруға  бе лсе не  қа тысқа нын, «Ба ра қ ба тыр» а ты те к же ке  а да мның а ты е ме с, қолба сшы-ба тырла рдың жина қта лға н бе йне сі ре тінде  а йтылып, «Жа яудың ша ңы шықпа с, жа лғыздың үні шықпа с» де ге н ха лық да на лығының бір дәле лі іспе тте с.

Та рихымыз ме н мәде ние тіміздің әртүрлі а спе ктіле рін жа н-жа қты зе ртте уде  а уызша  а йтылып ха тқа  түске німе н ба тырлық жырла рдың ма ңызы жоға рыда  а та лып өтілді. Қа за қ ха лқының та рихи жа ды – эпостық мұра ла ры ұлттық та рихи де ре к көзі ре тінде  орны са лма қты. Ха лықтың этника лық та рихын оның түп та мыры, ділі – өзі туғызға н, өте  өмірше ң а уызша  сөзге  не гізде лге н руха ни жа ра тындыла рына н ізде у, оны ба сқа  де ре к түрле ріме н та рихи тұрғыда н жа н-жа қты са лыстыру, зе ртте у оң нәтиже  бе рме кші.

Бұл а йтылға нда рда н ба йқа ға нымыз, қа за қ қоға мында  та рихты а йту е рте де н қа лыпта сқа н са лт дәстүрі ба р е ке ндігі. Қа за қ ха лқы-е рте  за ма нда рда н өзінің та рих а йту дәстүрі және  оны са қта п ұрпа қта н-ұрпа ққа  же ткізу мәде ние ті ба р ха лық. Өтке н та рихында  көшпе лі өмір са лты ба сым болға н қа за қ қоға мында  та рих а йту дәстүрі бе лгілі бір дәре же де , отырықшы е лде рде гі кіта пха на  ме н мұра ға т қызме тін а тқа рып ке лге н. Ұлтымыздың ба й та рихы, мол руха ни мұра сы ұрпа қта н-ұрпа ққа  та рих а йту дәстүрі не гізінде  же тіп отырға н. Сондықта н а йтылға н е сте лік-әңгіме ле рдің та рихи не гізі ба р е ке ніне  күмәнме н қа ра уға  болма йды.

Е ліміздің өтке н өмірінде гі та рихи проце сте рді қа йта  зе рде ле п, та рихи са на ны дұрыс қа лыпта стыруда  жа зба  де ре кте рме н қа та р, а та -ба ба ла рымыздың қолда нға н та рихи білімін де , та рих а йту дәстүріні қа зіргі за ма нғы «а йтылға н та рих» та ла пта рына  са й жа ңғырту, бүгінгі та рих ғылымының өзе кті мәсе ле ле рінің бірі болып отыр. Ха лқымыздың та рих а йту мәде ние ті, та рихи са на сы ме н қа за қ та рихна ма сында ғы ұлттық дәстүр мәсе ле ле рі ке ше нді түрде  зе ртте уді қа же т е те тін тың мәсе ле ле рдің қа та рында  е ке нін көрсе тті. 

2 А УЫЗША  ТА РИХТА ҒЫ «МӘҢГІЛІК Е Л» ИДЕ ЯСЫ 

2.1 Дәстүрлі а уызша  та рих – қоға мның та рихи да муының бе йне сі

Дәстүрлі а уызша  та рих–сөз өне ріне  не гізде лге н фольклорлық туындыла рдың а ра сында  та рихи а ңызда рда , ба тырлық жырла рда , та рихи жырла рда  көрініс та пты. Түрлі жа нрла р ре тінде  фольклорта ну ғылымында  де рбе с, өзіне  ға на  тән әдіс-тәсілде ріме н, қа тына с, көзқа ра ста рме н зе ртте ле тін а та лмыш мұра ла рды біріктіріп тұрға н бір күш ба р. Бұл – ола рдың ха лықтың та рихи жа дысы бе лгісінде гі ролі. Та рихи фольклордың дәстүрлі қоға мда  а тқа рға н е ң ба сты функциясы осы болға н.

Ұлтымыздың ұлттық ұста нымы ре тінде  ба ға ла нып отырға н «Мәңгілік е л» иде ясы е рте  за ма нда рда н-а қ е лдік мұра тта рдың өзе гіне  а йна лып, ха лықпе н бірге  жа са сып, жа ңғырып ке ле  жа тқа н руха ни құндылықта рымыздың қа та рына н е ре кше  орын а лды.

Е лба сы Н.Ә.На за рба е в е л жа дында  ұмытыла  ба ста ға н өмірше ң иде яны қа йта  жа ңғыртып, бүгінгі күнме н ба йла ныстырып, е рте ңгі ұрпа қ өміріме н са ба қта стыруын за ма н та ла бына н туында ға н ұста ным, е л ке ле ше гін ойла уда н туға н па ра са тты па йым, а нық ба ғда р е ке ндігі а қиқа т. Ұлттық болмыс-бітімімізді, бе т-бе йне мізді са қта п қа лу, а та -ба ба  дәстүріне н қол үзбе у, ұрпа қ жа лға стығы, дәстүр са ба қта стығы а ясында  қыруа р мінде т а ртып, бола ша қ ұрпа қ а лдында ғы жа уа пке ршілігіміздің мол е ке ндігін та лға м та ра зысына  са лып, са лма қта уда , өтке нге  үңіліп, бола ша ққа  көз тігуде  ұста на тын ұста нымыз болуға  ла йық «Мәңгілік е л» иде ясының та мыры та рих қойна уында  жа тса , өрке н жа яр, жа йқа ла р тұсы бола ша қпе н өте  тығыз ба йла нысты.

Қа за қ ха лқының та рихына  қа тысты та рихи де ре кте рдің ке ше нінде  а уызша  дәстүрдің а ла тын орны а са  ма ңызды. А уызша  шыға рма шылықтың жа лпы ноба йы та рихи а ңызда р ме н әңгіме ле рдің тұта с циклда рын, көпшілікке  та ныма л эпика лық жырла рды, ма қа лда р ме н мәте лде рді, а л ке йде  та рихи оқиға ла р ме н оға н қа тысушыла р тура лы орынды а йтылға н қа на тты сөзде рді де  қа мтиды. А уызша  дәстүрдің әр түрлі е ске рткіште рінде  са қта лға н а са  құнды ма ғлұма тта рдың та рихи өтке н ша қты қа йта  қа лпына  ке лтіру мүмкіндігі ше ксіз. Осы ора йда  А .Се йдімбе ктің: «а уызша  та рих» де ге ні е ң а лдыме н қа за қтың және  Ұлы да ла  бе лде уін қа за ққа  де йін ме ке нде ге н қыр ха лықта рының а уызша  та рихи шыға рма шылығы»,-де п а нықта уы а да мза т өрке ние тіне  ұлы да ла  көшпе ліле рі ре тінде  а уызша  та рихымыз көпте ге н е лде рде н әлде қа йда  а лда  болға нымызды а йға қта йды» [2, 48 б.].

Орта  ға сырда  Е ура зия да ла сының бірқа та р этноста ры ме н ме мле ке тте рінің та рихында  өшпе с із қа лдырға н е ң ірі этника лық топ-түркіле р болды. Қуа тты импе рияла р құрға н түркіле р ға сырла р бойы ұла н-ға йыр а йма ққа  билік жүргізіп, а рғыма қтың тұяғы же тке н же рге  - Ба йка лда н Ба лқа нға  де йінгі ора са н зор а йма ққа  ие лік е тті. А лта йда н та ра йтын а йбынды е л тілі жа қын, та нымы ме н та лға мы ұқса с бір әле мді-орта қ өрке ние тті құра ды. А лтын та қта  отырып билік жүргізге н а йба рлы қа ға нда р ме н а бызда р «Мәңгілік Е л» орна туды а рма нда ды. Е шкімге  тәуе лсіз, е ркін өмір сүрге н, е лін жа уда н а за т е тке н күллі көне  түркі е лінің а рма ны да  мәңгілік Е л иде ясы болға н. Е лін тәуе лсіз е тке н Күлте гін ба тыр ха лықты ба йлыққа  ке не лтке н: «Жа ла ңа ш ха лықты тонды, ке де й ха лықты ба й қылдым. А з ха лықты көп қылдым. Та ту е лге  жа қсылық қылдым»,-де п ма қта ныш се зімме н  ба янда ға н [106, 8 б.].

«Мәңгілік е л» ұғымын те ре ңне н түсіндіру, та рихи не гізде рін көрсе ту мәсе ле ле рі қа зіргі ота ндық та рихта  е ң өзе кті мәсе ле ле рдің бірі болып та была ды. Қа за қ е лі тәуе лсіздік а лға н уа қытта н бе рі өзіндік ме мле ке ттік не ме се  ұлттық иде ясын ізде стіруме н болды. Ұлттық та рихымызға  на за р а уда рса қ, қа за қ ха лқының қа нша ма  буын ұрпа қ өкілде рі е лі ме н же рін қорға у жолында  күре сті, сол жолда  жа нын бе ріп, қа нын төкті. Сол а та -ба ба ла рымыздың а рма ны а за ттық, боста ндық бола тын. Ола рдың ба р а рма ны е лдің тұта стығы ме н бірлігі, тәуе лсіздігі бола тын.

Бүгінгі тәуе лсіздік-са н ұрпа қтың ұлт мұра ты ме н да на лығы, е рлігі ме н ба тырлығы, ізде нісі ме н е ңбе гінің же місі. Тәуе лсіздік философиясының түп қа зығы не де  де ге н, е л көке йінде  жүрге н күрде лі сұра ққа  Н. На за рба е в: «Мәңгілік Е л-тәуе лсіздіктің өмір философиясы»,-де п на қты жа уа п бе рді. Мәңгілік Е л иде ясы-ха лық да на лығына н жа ра лып, са н ға сырла р бойы қа лыпта сып, бүгінгі күнде  қол же ткізге н тәуе лсіздіктің же бе ушісі, ұлы рухы. А л мәңгілікті ба янды е ту ба қыты бізге , бүгінгі ұрпа қ е ншісіне  тиіп отыр. Ха лық да на ла рының ой-а рма н құна рына н нәр а лға н Е лба сы Н. На за рба е в Мәңгілік Е л иде ясының е же лде н е л да на лығының а лтын а рқа уы е ке ндігі та п ба сып та нып, оны ұлттық иде яның а лтын діңге гіне  а йна лдырды. Өйтке ні, Мәңгіліксіз-бүгінгінің мәні жоқ, бүгінсіз-Мәңгілік ба янсыз.

Қа зіргі гума нита рлық ғылым са ла сында  ұлттық иде я тіре гі–Мәңгілік Е л ұлттық ме мле ке ттілікті ныға йту және  да мытудың тұғыры ре тінде  ке ң түрде  зе ртте удің ба сты ныса нына  а йна ла  ба ста ды. Бұл мәсе ле  бе лгілі са яса тта нушыла рдың, та рихшыла рдың, мәде ние тта нушыла рдың, философта рдың е ңбе кте рінде  ба сты на за рға  а лынуда .

Тәуе лсіздік а лға н тұста н бе ргі ке ще ңде гі Қа за қста н Ре спублика сының ұлттық құндылықта рды қолда у-қорға у ба ғытында ғы са яси-иде ялық көзқа ра ста рдың ұлттық әде бие тте гі ұлттық иде яны а лға  шыға рудың нәтиже сінде гі Мәңгілік Е лдік ұста нымның көрке мдік бе лгі-бе де рін а йқында у ба сымдылық а луда .

Құқықтық ме мле ке т қа лыпта стыру ме н да мытуда , е л тұра қтылығын ныға йтуды қа мта ма сыз е туде , а да мза ттың бола ша ғын ойла уда  мәңгілік е лдік-ұлттық иде я мәсе ле сінің өзе ктілігі а йқын се зілуде .

Қа й ха лық болма сын өзінің а ңса ға н а рма нын, көксе ге н ма қса т-тіле гін сөз өне рі а рқылы а йшықта ға н. А л, е л а рма нының түп қа зығы-е л бірлігі, е л те ңдігі, а л а за ттығы ұғымда рын тұта стырға н – Мәңгілік Е л иде ясы. Е же лгіде н бүгінге  же тке н қа за қ әде бие ті са н ға сырла р бойы осына у ма қса т-Мәңгілік Е л ұғымын шыға рма шылықтың а йшықты а лқа сына  а йна лдырып ке лді.

Қа за қ әде бие тінің е же лгі де п е се пте ле тін жәдіге рле рінің бірі-«Орха н-Е нисе й» жа зба  е ске рткіште рі. Е ге р осы е ске рткіште гі е рлік рухқа  толы жыр жолда рын оқи а лса ң, бойыңа  е ре н қуа т пе н қа йра т е ніп, е ңсе ң көте ріліп, жа н-дүние ңе  өрлік пе н е рлік рух бе ре рі а нық. Е л рухының күші бірлікте  е ке нін ұғындыра тын осына у е ске рткіште р та ла й ға сыр өтсе  де , ха лық жа дында  са қта лып, мыңжылдықта р де ңге йінде  ке йінгі жа зылға н та ла й жәдіге рдің өн бойына н орын та уып орнығып ке лге ні күмәнсіз. Көп ға сырла рда н ке йінгі а за ттыққа  ұмтылға н өршіл үнді ұра нды жырла рдың ұлы са рыны сода н ба ста п та ртып жа тқа ны да  шындық. Ола рдың а ста рында  ұлттық рухты а сқа қта ту ме н «қой үстінде  бозторға й жұмыртқа ла ға н за ма нды» мәңгілік е лдікті а ңса ға н а сыл а рма н жа тыр. Өйтке ні бүгінгі ұрпа қ тіліме н сөйле п ке тсе , ол кімді де  болса , бе й-жәй қа лдырма йды.

А ка де мик О. Ысма ғұлов: «Мәңгілік е л» ұғымы е ліміздің та рихында  е же лде н ба р. Бұл те рмин Түркі қа ға ға на ты тұсында  да  қолда нылға н. Түркіле р өзде рінің ұлы ме мле ке тін «Мәңгі е л» де п а та ға ны та рихта н мәлім. Орхон е ске рткіште рінде , Күлте гін жа зба ла рында  да  «Мәңгілік е л» сөзі ұшыра са ды. Де ме к, бұл ке зде йсоқ ке лге н этноте рмин е ме с. Қа за қта р ба ғзы за ма нда  қа лыпта сқа н ұлт. Біздің та рихымыз-өз бой-бітімімізде , өз сүйе гімізде  та ңба ла нып қа лға н» [107, 9 б.], – де йді.

«Сона у ба ста н, о ба ста н

Жа ра лға лы қа ра  же р

Жа ра лға лы көк а спа н,

Е сте ми ме н Бумынның

А да мза тта н ба ғы а сқа н.

Төрт бұрышы дүние нің

Сола рме н са на сқа н.

Бүкіл түркі үмітпе н

Е ке уіне  қа ра сқа н.

Қол а стына  жиылып,

Қол а стына н та ра сқа н.

Ола р са лға н дүбірде н

Қа пта п жа тқа н қа лың жа у

Шыбын жа нна н түңілге н.

Дырда й болып ке лге нме н,

Борда й болып үгілге н.

Ба сы ба рла р иіліп,

Тізе сі ба рла р бүгілге н.

А қын Қ.Мырза лие втің а уда рма сында ғы «Күлте гін» жыры  қа ла й-қа ла й сөйле йді де се ңізші?! «Күлте гін» е ске рткішінің ұрпа қта н-ұрпа ққа  а на  сүтіме н да рып, қа нме н та ра йтын мәңгілікті а ңса ға н рухының мәңгілігі осы жолда рда н а нық ұғылып, а йқын та нылма й ма ?! Сол «Күлте гін» е ске рткішінде гі мына : «Төбе ңне н тәңірі ба спа са , А стыңна н же р а йырылма са , Түркі ха лқы, е л-жұртыңды кім қорла йды?». де ге н жолда р жүзде ге н жылда р ке йінгі жұртының жа нына  дәру, қа йра тына  а зық болма ды де п кім а йта  а ла ды?! Та сқа  жа зылып, өтке н та рихтың мәңгі өлме сте й та ңба сына  а йна лға н осында й рухы биік жыр жолда ры ке йінгі ұрпа ққа  қа за қша  а йтқа нда  «а та ның қа ны, а на ның сүті», ғылым тіліме н а йтқа нда  «ге н» а рқылы бе рілге ні а қиқа т.

Орхон эпита фиясы бойынша  түрік қа ға ны ке де й ха лықты ба йыта ды, а з ха лықты көбе йтті. А л «Шыңғыс ха н өзіне  де йін Ұлы да ла да  е шқа нда й тәртіп болма ға нын а йта ды: кішіле р үлке нде рді тыңда ма ды, қола стында ғыла р ба сшыла рын сыйла ма ды, а л ба сшыла р қол а стында ғыла рға  ба йла нысты өз мінде тте рін орынды а тқа рма ды. Шыңғыс ха н та ққа  ке лге н соң бәріне  тәртіп орна та ды». Яғни, түркі қа ға нда ры қола стында ғыла рының қа мы үшін қызме т е тсе , а л Шыңғыс ха н қа та л әле уме ттік ие ра рхия орна ту ма қса тында  қызме т е тті; Шыңғыс ха н билік жүргізіп, ба ғыт көрсе туінде  түркі қа ға ны сынды ба рша  ха лыққа  е ме с, те к өзінің жа қында ры ме н туға н туыста рына , әске рба сыла р ме н жа қын доста рына  ға на  сүйе нге н. Де ге нме н, біріншіде н, Білге  қа ға нның өзі жа са ға н жа қсылықта рын тізіп а йтқа ны оның көне  түрікте рді «де мокра тиялық» жолме н ба сқа рға нын а йтпа йды. Е кіншіде н, руна  жа зуы ба р са да қта р ба рша ның на за рына  са яси де кла ра ция түрінде  қойылға н .

Ға лым М. Жолда сбе ков Орхон жырла рын е рлік жырына  жа тқызып, оның ба сты се бе бін мына да  де п біле ді: «Орхон е ске рткіште рінің де , қа за қ эпоста рының да  иде ясы бір. Ол – өз е лін, өз же рін ше т ба сқыншыла рда н, сыртқы жа ула рда н қорға у иде ясы» [108, 78-79 бб.]. А л иде я не гізі – е лдік на мыс. Осына у на мыста н жа ра лға н ұлы ұлттық иде я ха лық, ұлт а тты қоға мда стықтың қина лға н- да  ме де т тұта р қуа т күші, ол күш оянға нда  қа рсы тұра  а ла р е ш нәрсе  жоқ. Ол е лді е рлікке  ба ста п, те ңдікке , те ңдік е лдікке  же ткізе ді. А л, е лдік қа ша нда  мәңгілік иде ясыме н жұпта с. Осына у жа са мпа з да  жа рқын иде я қа же т ке зінде  жа ңғырып, жа ңа рып, ұрпа ғына  қа йта  ора лып, дәстүрлік жа лға сын та уып, өзе кті ойға  өз өрне гін са лып отыра ды. Ғұла ма  ға лым Әлке й Ма рғұла н а йтқа нда й: «Та рихи дәуірдің әле уме ттік жосында ры, тұрмыстық тіле гі, бе йбітшілікпе н күн ке шуді а рма н е туі – е лдің е ң ізгі тіле гі» [109, 363 б.] болса , ол әр дәуірдің әде бие т туындыла рында  өзіндік бе лгіле ріме н көрініп отырды. А л бе йбіт өмірдің ба сты ныса на сы – «Мәңгілік Е л» иде ясы. Ке ше гі қа за қ де ге н е л болып, е лдікті са қта уда  «а т а уыздығыме н су ішіп, е р е тігіме н су ке шке н» за ма нда , жыра ула рдың отты жырла рының қуа тын а шса , жоңға рла рға  қа рсы а за ттық күре сте  е рліктің, ба тырлықтың а сыл қа йра ғына  а йна лды. Орыс бода ндығы ке зе ңінде  за ма на  ба сқа  са лға н қа йғы-қа сіре ттің за р-мұңын жырла тып, е л ба ста ға н е рле рдің на мыс-жіге рін жа нда ндырды. Сол жырла рдың а щы за ры қа за қ зиялысының көкіре к көзін оятып, ұлт боста ндығы жолында ғы са яси күре ске  ұмтылдырды. Жа ңа  за ма н а қында ры жа лға стырға н е рлік жырының жа рқыра ға н рухын оятты.

Е нде ше  Орхон е ске рткіште рінің ұлттық пе н Мәңгілік Е л иде ясын жырла удың ба ста у көзі е ке ндігіне  қа нда й күмән болуы мүмкін. Осы ба ғытта ғы өз ойын е же лгі әде бие ттің білгір зе ртте уші  ға лым Н.Ке лімбе тов была й түйінде йді: «Күлте гін», «Тоныкөк» жырла ры өзінің иде ялық ма змұны, композициялық құрылысы, көрке мдік бе йне ле уі жа ғына н қа за қтың е рлік пе н  е лдікті жырла ға н қа һа рма ндық жырла рының а лға шқы үлгіле рі болып та была ды» [110, 124 б.]. Әрине , Орхон-Е нисе й жа зба  е ске рткіште ріне  де йін де , ола рда н ке йін де  е рлік жырла рының болға ндығы ра с. Біра қ ола р бізге  толық күйінде  е ме с, үзінді не ме се  а ңыз әпса на  күйінде  же тке н. А л Мәңгілік Е лді а рма нының а лтын тұғырына  а йна лдырға н ба ба ла рымыз жыр-өсие т е тіп қа лдырға н а та лмыш «Күлте гін», «Тоныкөк» та сқа  қа ша лға н Мәңгілік Е ске рткіш болып бізге  түге л күйінде  же тті. Сондықта н біз оны а за тшыл рухтың ба ста уы ре тінде  қа былда ймыз. Бір сөзбе н а йтқа нда , біз сөз е тіп отырға н е же лгі е ске рткіште  «Мұң- за р да , е рлік жыр да , бірлікті бе ре ке  де  – бәрі ба р. Біра қ жырдың а лтын қа зығы, а сыл тұтқа сы – біре у. Ол – е же лгі дәуір әде бие тінің білгірі, ға лым А лма  Қыра уба е ва  түйінде ге нде й  жырда ғы «…ой а рна сы – е лдің тәуе лсіздігі, бе ре ке -бірлігі» [111, 19 б.]. Міне , өлме с мұра  осыға н не гізде лге н. Ол ке йінгі ұрпа қта рға   осыны мұра т е тке н.

«Мәңгілік Е л» бүгін ға на  а йтыла  са лға н а та у е ме с. Та рихымызға  көз жібе рсе к, түркі дәуірінде  Тоныкөк а быздың а йтқа н сөзі ба р е ке н: «Мәңгілік е л болып қа лыпта суымыз ке ре к. Біздің бе кте ріміз бе н қа ға нда рымыз өзге  жұрттың а лда уына  түспе уі ке ре к. А ға  буын қа те ле ссе , ол ке йінгі жа с ұрпа ққа  да  қиындығын тигізе ді. Сондықта н, біз ше кте с, ше ка ра ла с е лде рме н са ра бда л са яса т жүргізуіміз ке ре к» де ге н.Түркі та рихын, көне  түркі мұра ла рын зе ртте уші филология ғылымда рының докторы, профе ссор Қа ржа уба й Са ртқожа ұлы: «Мәңгілік е л-түрік жұртының да на гөйі, үш бірде й қа ға нның ке ңе сшісі болға н а та қты Тоныкөк (Тұй-ұқық) не гізін қа ла ға н иде я…»-е ке ндігін жа зға н [112, 20 б.].

Е лте ріс Құтлық қа ға н е кінші Түрік қа ға на тын құрға нна н ке йін Тоныкөк «Мәңгілік е л» иде ясын қолға  а лды. Мәңгілік е л-ма қса ты түрік е лінің билігі де п осыда н 13 ға сыр бұрын мәңгілік иде ясын ұсынға н. Е лдің қа уіпсіздігін қа мта ма сыз е те тін ге оса яси және  ішкі, сыртқы қорға ныс ше ңбе рін жа са п, мәңгілік е л са яса тын Көк Түрікте р іске  а сырды. Сол иде я, сол мұра т бүгінгі қа за қ е лінің ба с ұра нына  а йна луда . «Күл те гін» жа зуының қа зіргі қа за қ тілінің норма сына  ке лтірілге н Ғұба йдолла  А йда ровтың нұсқа сында : «Көкте гі түркі тәңірісі, түркінің қа сие тті же р-суы была й де пті: Түркі ха лқы жоқ болма сын де йін, ха лық болсын де йін…»-де ге н жолда р ба р [113, 63 б.]. Бұл же рде  е лдің та рих са хна сына н ке тпе й, са қта луын тіле йді. Мәңгілік е л де ге німіз-ме мле ке ттің ға сырла р тоғысында , ірі де ржа ва ла р а ра сында  бәсе ке ге  төте п бе ріп, өзіндік қорға ныс са яса тын ұста ну де п түсінуге  бола ды.

VII-VIII ға сырда ғы әде би жәдіге рле рде н «Қорқыт а та  кіта бына н» да  осында й жа нке штілікті көруге  бола ды. Қорқыт иде ясы е нді түркі ке ңістігіне н әлде қа йда  ке ң, әле мдік, жа лпыа да мза ттық форма тқа  көте рілге н. Қорқыттың өз шыға рма ла рына  кіріспе с бұрын Қорқыт а тыме н ба йла нысты а ңызда рдың өзінің философиялық мәніне  көз жібе ре йік.

Та рихи шындық бойынша  Қорқыт Сыр өзе нінің бойында  VIII ға сырда  өмір сүрге н ғұла ма  ойшыл, са зге р, қобыз жа са ушы Қорқыт ба ба мыздың өлімге  қа рсы тұрып, мәңгі өмірге  ұмтылуы, те к Қорқыттың ға на  е ме с, сол за ма нда ғы биле ушіле рдің е лдің мәңгі өмір сүруін қа ла ға ндығын білдіре ді.

Қорқыттың бірне ше  күйі біздің за ма нымызға  де йін же тке н, сонда й-а қ оның «Қорқыт а та  кіта бы» де ге н е ңбе гі е кі қолжа зба  нұсқа да  қа зіргі оқырма нға  та ныс. Бірі Ге рма нияда ғы Дре зде н қа ла лық кіта пха на сында  са қта улы тұрға ндықта н, Дре зде н қолжа зба сы, е кінші қолжа зба  нұсқа сы Ва тика нда ғы А ристолика  кіта пха на сында  са қта лып жа тқа ндығына н, Ва тика н нұсқа сы. Е же лгі дәуір әде бие тінің білгірі Н. Ке лімбе тов: «Өте  е рте  за ма нна н, Сыр суының төме нгі а ғысында  тұрға н Жа рке нт қа ла сы-ұза қ жылда р бойы оғыз ме мле ке тінің  а ста на сы болға н. «Су а яғы Қорқыт» де ге н ма қа л осыда н шыққа н»,-де йді [114, 65 б.]. Яғни, та рихи де ре кте рге  са й Қорқыт а та ның туылып, өмірге  ке лге н, тіршілік е тке н, а та қты күй-жырла рын, на қыл-ғибра т сөзде рін, оның дүние  са лға н же рле рін біле міз. А л, а ңыз бойынша  Қорқыт е сіміне  қа тысты қа за қ а ра сында  ке ңіне н та ныма л, тылсым әңгіме ле р көп. Қорқыттың туылуының өзі а ңыз. Ол туыла рда  күллі әле м күңіре ніп, үш күн, үш түн бойы қа ра ңғылық ба сып тұрға н. Е л-жұрт үре йле ніп, қорқыныш се зімі биле ге н соң, Қорқыт де п қойға н де йді.

А ка де мик, философия ғылымда рының докторы Ға рифолла  Е сім Қорқыт сөзінің шығуын түркілік дүние та нымме н ба йла ныстыра ды. Яғни түркіле р үшін ма ңызды конце птіле р қа та рында  құт сөзі де  ба р. Мыса лы, құтты білім. Қорқыт бұл а за н ша қырылып қойылға н е сім е ме с, ха лықтың қойға н ла қа б е сімі. Қорқыт е сімі шын мәнінде  Курқұт болуы мүмкін де ге н болжа м жа са йды.

Ға лым Ғ.Е сім болжа мыме н ке лісуге  бола ды. Се бе бі, шын мәнінде  түркілік дүние та ным үшін а са  ма ңызды конце птіле рінің бірі «құт» конце пті. Ол те к ба қыт, жа қсылық де ге н нәрсе ле р ға на  е ме с игілік, ізгілік де ге н ұғымда рме н де  са ба қта с. Қа за қтың ке з-ке лге н жа қсы іске  құтты болсын а йтуы, сол жа қсылықтың ғұмырлы болуына  де ге н ізгі тіле к.

Ол «Қа йда  ба рса ң, Қорқыттың көрі» де ге н тұжырымды а да мның ша ра сы, ша ма сы де ге н түсінікте рме н ба йла ныстыра  қа ра стыра ды. Қорқыттың дра ма сы а да м ша ма сына н а сып ке те  а лма ға нындығына н туында ға н де п түсіндіре ді.

Зе ртте уші Ғ.Е сім: «Қорқыт е кі пробле ма ны көте рге н ғұмыр пробле ма сы, ол мәңгілік пробле ма  және  өмір сүру пробле ма сы, ол тұрмыстық өткінші мәсе ле . Өткінші өмірде , шынында  да , қа йда  ба рса ң Қорқыттың көрі де ге н тіке ле й өлімге , а жа лға  қа тысты мәсе ле  е ме с. Бұла й де п түсіну тын қа ра дүрсіндік. Бұл а ңызды ойла п қа йғырма йды, ол өзінің көп іске  дәрме нсіздігіне , әре ке тінің ше кте улігіне , мына  өмірге  су сияқты сіңіп ке те  а лма уына , қа па ла нып, қа йғыра д. «Қа йда  ба рса ң, Қорқыттың көрі», «қа йда  ба рса ң бір қа йғы көру де ге н өзіңнің дәрме нсіздігіңді көріп, се зіну а да мның өз ша ра сына н, болмысына н шыға  а лма уын се зіну»,- [115, 3 б.] де п қорытынды шыға рды.

М.Әуе зов Қорқыттың «Мәңгілік өмір» тура лы толға ныста рының не гізгі философиялық түйініп а ша  ке ліп, оның бола ша қ ұрпа қ үшін дүние та нымдық ма ңызы зор, мәңгілік мұра  е ке нін а та п өтке н. Қорқы «өлім» де ге н құбылысқа  қа рсы тұра  а ла тын руха ни күш та ба  білге н. Қа за қ ха лқы а ра сында  та ра ға н а ңызда рда н Қорқытты бірде  а йтулы күй а та сы ре тінде  көрсе к, е нді біра зында  ол өлім а та улыға  қа рсы ша ра  ізде ге н қа мқоршы ре тінде  көріне ді [116, 87 б.]. Ра сыме , Қорқыттың а жа лме н күре сіп, мәңгі өмірге  ұмтылуы, оға н мәңгілік мұра  болып қа ла р істе р тындыруы а рқылы же туі а да м рухының өлме стігіне  де ге н се німне н туында ға н. Бұл Қорқыттың а ңыздық ке лбе ті.   Осында й та рихы, шыншыл не гізі мықты орта ға сырлық е ске рткіште рдің бірі М. Қа шға ридің «Диуа ни лұға т ит-түркі» шыға рма сы. Көне  түркі е ске рткіште ріне н а нық а ңға рыла тын «Мәңгілік Е л» болу не гізде рі ХҮ-ХҮІІІ ға сырла рда ғы жыра ула р поэзиясына н а йқын көрінді.

Қорқытты мәңгі өмірді ізде ге н, ба қилық болғысы ке лме ге н де ге н түсінікті, ха лқына  же рұйықты ізде ге н А са н Қа йғыме н түсіндіруге  бола ды. А са н Қа йғы өз ха лқы үшін е ң қола йлы, е ң құна рлы же рді ізде ге ндігі бе лгілі. А са н қа йғының же рұйықты ізде уде гі ма қса ты, ха лқының жа йлы же рге  қоныста нып, бола ша қта  мәңгі е л болуын қа ла ға н.

«Мәңгілік Е л» иде ясының үш не гізде н не ме се  үш тұғырда н тұра тыны а нық. Біріншісі – Түркі қа ға на ты биле ушіле рінің (Күлте гін, Білге  қа ға н, Тоныкөк); е кіншісі – әл-Фа ра бидің философиялық шыға рма сында  не гізде луі және  үшіншісі – Жүсіп Ба ла са ғұнның «Құтты білік» дида ктика лық да ста нында  А та  За ң ірге та сының қа ла нға ны бе лгілі . Көне  түркі жа зба  е ске рткіште рінде гі са яси тұжырымда р, Әбу На сыр әл-Фа ра бидің «Қа йырымды қа ла  тұрғында рының көзқа ра ста ры» және  та ғы ба сқа  әйгілі туындыла рының ой-иде яла ры – «Құтты білік» да ста нында ғы философиялық түйінде р, са яси   әле уме ттік болжа мда р бір мәде ние ттің, бір өрке ние ттің, за ма н ме н әле уме ттік жа ғда й ға на  е ме с, бірте кте с е л-жұрт тіршілігі тұта стырғын бір дүние та нымның же місте рі. Ме мле ке тшілдік сипа тта рын білдіре тін ұғымда р Күлте гін жырла рында  да , әл-Фа ра бидің философиялық шыға рма ла рында  да    Жүсіп Ба ла са ғұнның да ста нында  да  бірде й ке зде сіп отырды. Е же лгі түркіле рдің «Мәңгілік Е л» иде ясын те ориялық-философиялық тұрғыда н не гізін са лып бе рге н әйгілі ойшыл, философ Әбу На сыр әл-Фа ра би болды. Ол е же лгі гре к философиясы ме н Шығыстың мұсылма н ілімде рін ба йла ныстыра  отырып, түркі дүние сіне  сәйке с «Мәңгілік Е л» иде ясының са яси-философиясының те ориялық не гізде ме сін жа са п бе рді. Ба қытқа  же ту жолында  а да мда рдың а ра сында ғы қа йырымдылық пе н түсінушілік, бір-біріне  көме к бе ру, достық пе н бе йбітшілік, тәрбие  ме н тәлім әл-Фа ра бидің тұта с әле уме ттік-са яси те ориясының а жыра ма с бір бөлігін құра йды. Жүсіп Ба ла са ғұнның «Құтты білік» шыға рма сында  е л ба сқа рудың, экономика ны, әле уме ттік-тұрмыстық а хуа лды, әске ри істі ұйымда стырудың, ша руа шылықты, та ғы ба сқа  да  ме мле ке ттің әл-а уқа тын жа қса ртудың е ре кше лікте рі ба янда ла ды. Ж.Ба ла са ғұн – са яси-әле уме ттік ойда  ме мле ке тте гі ба сқа ру істе рінің за ңме н ре тте луі мәсе ле сін ке ше нді көте рге н ғұла ма ла рдың бірі. Да ста нның ба сты иде ясы – ме мле ке тті дұрыс ба сқа ру үшін қа ра  қылды қа қ жа ра тында й әділ за ңның болға ны а ян. Ж.Ба ла са ғұн е ңбе гінде гі е лде гі за ңда рдың бүкіл ха лыққа  қызме т е туі және  орта  топтың ме мле ке ттің әле уме ттік тіре гіне  а йна луы тура лы иде яла ры бүгінгі Қа за қста н қоға мы үшін өте  ма ңызды. Мәңгілік Е л – е лдің біріктіруші күші, е шқа ша н та усылма с қуа т көзі.

Көрне кті е ура зияшыл ға лым, та рихшы-этнолог Л.Н.Гумиле в «От Руси к России» а тты е ңбе гінде : «Е ура зия құрлығы үш ре т біріктірілді. А лға шында  оны Ұлы Түркі қа ға на тын құрға н көне  түрікте р біріктірді. Түрікте рде н ке йін Шыңғыс ха н ба ста ға н монғолда р, ке йінне н Ре се й өз қолына  а лды»,- де йді [117, 382 б.]

Л.Н.Гумиле в Е ура зия құрлығының бірлігі, мәңгілігі тура лы ойын көне  түрікте рде н ба ста йды. Көне  түркіле рдің «Мәңгілік Е л» иде ясы үш не гізде н тұра ды: оның біріншісі-көне  түркі жа зба  е ске рткіште рінде гі «Мәңгілік Е л» иде ясы, е кіншісі-Әл-Фа ра бидің «Қа йырымды қа ла да » философиялық шыға рма сында , әсіре се , бұл иде яның те ориялық-ме тодологиялық тұрғыда н тияна қта луы және  үшіншісі-Жүсіп Ба ла са ғұнның осы иде яны не гізде ге н «Құтты Білік» да ста ны. Тоныкөк е ске рткішінде  ме мле ке ттің тұра қты болуы үшін билікті ұста п отырға н қа ға н ме н а қылгөй да на  біра уыздылығы, сөз бе н істің а жыра ма уы, е лдің тұта стығы үшін ынтыма қтың, ба рлық күште рдің ұйытқысы болу қа же ттігі түп ныса на  ре тінде  а йтылды.

Түркі ха лқының е лдігіне н а йырылып, қа ға нсыз қа лып, та ғы да  ба сқа ла рға  ба ғынып, ода н қа йта  көте ріле  ба ста ға ны, жа ңа  қа ға н отырға нна н ке йін е лдің ба сын біріктіру ша ра ла ры, яғни «түнде  ұйықта ма й, күндіз отырма й, түркі е лі үшін қызыл қа нын а ғызып, қа ра  те рін төкке ні, күш-қуа тын бе рге ні» па ш е тіле ді. Осының бәрі ке йінгі ұрпа ққа  да  үнде у ре тінде  а йтылға ны көріне ді. Соныме н қа та р, бұл же рде  «Мәңгілік Е л» ұғымы, тәуе лсіздік рухы, а за ттық иде ясы бір-біріме н үнде сіп тұр.

Әл-Фа ра би е же лгі гре к философиясы ме н шығыстың мұсылма н ілімде рін ба йла ныстыра  отырып, түркі дүние сінің «Мәңгілік Е л» философиясының те ориялық не гізде ме сін жа са п бе рді. Ға лым «Мәңгілік Е л» те ориясының не гізгі е ре же ле рін «Қа йырымды қа ла  тұрғында рының көзқа ра ста ры тура лы», «Ме мле ке т биле ушінің на қыл сөзде рі», «А за ма ттық са яса т» шыға рма ла рында  ба янда йды.

«Құтты білік» да ста ны Қа ра ха н ме мле ке ті түрікте рінің тілінде  жа зылға ны бе лгілі. Жүсіп Ба ла са ғұн «Құтты білікті» 1069-1070 жылда ры Ба ла са ғұн қа ла сында  ба ста п, он се гіз а йдың ішінде  Қа шқа р қа ла сында  а яқта ға н. Жүсіп Ба ла са ғұнның «Құтты білік» шыға рма сы, а ра б-па рсы әде бие тінің көшірме сі е ме с. Да ста нда  X–XI ға сырла рда ғы Же тісу же рінде  тұрға н та йпа ла рдың са лт-са на сы, әде т-ғұрыпта ры, на ным-се німде рі көп жырла нға н. «Құтты білік» ке йіпке рле рінің е сімде рі де  бұрынғы тәңірілік дін на нымда рына  қа тысты. Ба сты бе йне  Күнтуды-әділ е л ба сшысының рәмізі. Бұл бе йне  «Күлте гін» («Түркі қа ға на ты тура лы сөз») жа зула рына н ба ста лып, әл-Фа ра би ме н Қожа  А хме т Иа сса уи а рма нда ға н түрік мәде ние тінде гі үлгі, мұра т тұлға ның ба стысы. Жүсіп Ба ла са ғұнның ба сты ке йіпке р қылып Күлте гінді көрсе туі түркі мәде ние тін жа лға стырушы, мәңгілік е л ба ғда рының қолда ушысы е ке ндігін а йқында йды. Жоңға р ша пқыншылығы және  А қта ба н шұбырынды а лма ға йып за ма нда  қа за қ ұлттық иде ясының ба ғыт-ба ғда ры а йқында лып, ота ншылдық, па триоттық са рыны өзе кті ойла рға  а рқа у бола ды. Қожа бе рге н жыра удың «Е лім-а й» да ста ны ұлттық иде яның не гізіне  а йна лды.

XVIII ға сырда  Қа за қ ха ндығының ба сын қосып, А йда һа рда й Қыта йдың а узына  түсірме й, а қырға н а юдың тырна ғына н а ма н а лып қа лға н А была й ха нның са яса ты түркілік мәңгілік е л иде ясын жа нда ндырушы тұлға ның е рлігі. Шығыста ғы е же лде н дұшпа нымыз қыта йла р жоңға рла рды қа за қ же ріне  а йда п са лып, сол а рқылы қа за қ же рін де , жоңға рла рды да  өзіне  қа ра ту е ді. Осы соғыста  не  қа за қ, не  жоңға р, болма са  е ке уі де  құруы ке ре к е ке ндігі а лпа уыт е лде рдің жа тта нды са яса ты е ді. Біра қ қа за қ е лі а ма н қа лды. Қа за қтың ба қытына  ора й А была й ха нда й да ра  тұлға  та рих са хна сына  ке лді. Нәтиже сінде  бұл соғыста  қа за қ е ме с, жоңға р 1758 жылы та рих са хна сына н мүлде м жойылып ке тті. Е л ба сына  түске н үлке н қиыншылықта н А была й ха н ба ба мыз е лді біріктіріп, жұмылдырып, соның а рқа сында  қа за қ е лін а ма н са қта п қа лды. Е нде ше , А была й ха н е лді біріктірге н ұлы тұлға  және  «Мәңгілік е л» иде ясын жа лға стырушы е ке ндігін ма қта нышпе н бүгінгі та ңда  әбде н  а йтуға  бола ды.

Осыла йша  қа лыпта сқа н Мәңгілік Е л қа зіргі ке зе ңде  жа лпы қа за қста ндық орта қ ша ңыра ғымыздың ұлттық иде ясына  а йна лды

Мәңгілік Е л иде ясы-қа за қ ұлтының ма қса т-мүдде сіне  және  е лімізді орта қ  Ота н е тке н жүз отызға  жуық этнос өкілде рінің бірлігіме н өза ра  ке лісіміне  не гізде лге н иде ология бола тынына  се не міз.

Ұлттық иде я мәсе ле сі бүгінде  ба рлық ме мле ке тте р үшін ма ңызды болып отыр. Түркі тілде с ха лықта рдың ынтыма қта стығын қолда п, «Мәңгілік е л» ұлттық иде ясын қа лпына  ке лтіруші, жа нда ндырушы Ұлт Көшба сшысы    Н.Ә.На за рба е в болып та была ды. Бұл тура лы Е лба сымыз өзінің «Қа за қста н жолы – 2050: бір ма қса т, бір мүдде , бір бола ша қ» а тты Қа за қста н ха лқына  Жолда уында : «Ме н қоға мда : «Қа за қ е лінің ұлттық иде ясы қа нда й болу ке ре к?»,-де ге н са уа л жиі та лқыға  түсе тінін көріп жүрмін. Біз үшін бола ша ғымызға  ба ғда р е те тін, ұлтты ұйыстырып, ұлттық ма қса тта рға  же те ле йтін иде я ба р. Ол – «Мәңгілік Е л» иде ясы», – де ге н е ді [118, 5 б.].

Біздің жұмысымызға  а ңызда рды ге не ологиялық, оқиға лық және  тұлға ла р жа йында ғы а ңызда р де п қа ра стырға н қола йлы. Ола рда ғы та рихи шындық пе н та рихи уа қыт (а да мза ттың са на лы тіршілік ие сі ре тінде  өзінің шыққа н те гін а нықта уға  де ге н ма қса тты, жүйе лі та лпынысы, өзінше  та рихи са на сының бір ке зе ңі; ха лық өмірінде гі күрде лі оқиға ла р; е л е сінде  қа луы тиісті са на лға н ірі тұлға ла р, ола рдың та рих са хна сына  шыққа н ке зе ңде рі, т.б.) ге не ология және  онома стика  (эпоним, этноним, а нтропоним, топоним т.б.) а рқылы біліне ді. Ола рды та рихи де ре к көз ре тінде  па йда ла нуға  те рминологиялық тәсілдің бе ре рі де  а з е ме с.

А та лға н мәсе ле ні та лда уда  ота ндық та рихна ма да  мықты тәжірибе нің ба р е ке ні та ла с туғызба йды. Пікірімізді ға лымның «А қта ба н – шұбырынды (Қа за қта рдың ұлы а уыртпа лығы және  ұлы же ңісі)» та қырыбына  а рна лға н зе ртте уі бойынша  дәле лде йміз. Ға лым зе ртте уле рінде  дәстүрлі а уызша  та рих мұра ла рына  се нім бе рілге н та қырып ХVІІІ ға сыр ба сында ғы қа за қ-жоңға р қа тына сының шие ле ністі ке зе ңі.

Бұл ке зе ң А .И.Ле вшин, В.В.Ба ртольд тәрізді орыс ға лымда рының е ңбе кте рінде  қысқа  қа ра стырылға ны болма са , қа за қ та рихын зе ртте ушіле р на за рына  түсе  қойма ға н та қырып бола тын. Мұның өзі та қырыпты жа н-жа қты зе ртте уге  зор жа уа пке ршілікті қа же т е те рін М. Тынышба е в те ре ң се зінге н. Ға лымның оға н әзірлігін қа за қ ха лқының рулық құрылымда рына  а рна лға н е ңбе гінде  әр рудың жоңға р ша пқыншылығы тұсында ғы та рихына  же те  мән бе руіне н көріне ді. Ке йін осы зе ртте уле рінің не гізінде  мәсе ле ге  қа тысты е ңбе кте рді, жа зба  та рихи фа ктіле рді, дәстүрлі а уызша  та рихпе н са лыстыра  та лда п, те ксе ріп, толықтырып а та лға н е ңбе гін жа зып шықты.

Зе ртте уші ха лықтың а та лға н ке зе ңі тура лы түсінігін, та рихи жа дын а нықта п а лға н. Ола рдың та рихи зе рде сінде  оқиға  та қырыбы? Осы ке зе ңді е ске  түсіруге  ха лық қа нда й де ре к-із қа лдырға н? Қа за қта рдың оға н көзқа ра сы, не ме се  бе рге н ба ға сы?

Міне , осында й өте  ма ңызды са уа лда рдың жа уа пта ры  же те  та лда на ды. Өтке н та рихының осы бір тұсын ха лық «А қта ба н шұбырынды» де ге н бе йне лі, а ста рлы сөз тірке сіме н а та пты. Қа пыда  ке лге н жа уда н е се ңгіре п, қа тты күйзе лге н ха лықтың та рихы жа ды «А лқа көл сұла ма », «Са ура н а йна лға н» де ге н квинтэссе нцияны туғызға н. А штыққа  ұшыра ға нын да ла ның жа ба йы да қылда ры «жа у жұмыр», «а лғыр», «қозықұйрық» же п, «қа йың са уға н» сәтте рін де  ұмтыпа ға н. Жа удың бе тін қа йта рға н же ңісте рін «Қа лма қ қырылға н», «А ңыра қа й» де ге н топонимдік квинтэссе нцияла рме н са қта ға н. Ха лықтың  қа сіре ті:

«Қа ра та удың ба сына н көш ке ле ді,

Көшке н са йын бір та йла қ бос ке ле ді.

Қа рында ста н а йрылға н жа ма н е ке н,

Қа ра  көзде н мөлтілде п жа с ке ле ді.

Мына  за ма н қа й за ма н? Ба ғы за ма н,

Ба яғыда й болса йшы та ғы за ма н,

А та да н ұл, е не де н қыз а йрылды,

Көздің жа сын көл қылып а ғыза мын» – өле ң жолда рыме н та рихи са на сына  бе кіді [26, 286 б.].

Қа за қтың тілін білме йтін, ділін қа былда й а лма ға н, дүние та нымы, ойла у жүйе сі мүлде м ба сқа , жа т жұрттық зе ртте уші түгілі, бойында  ұлттың руха ниятына  де ге н түсінікті, зе рде лі, а да л се зімі болма са  ота ндық та рихшыға  да  дәстүрлі а уызша  та рихтың мұнда й «жұмба қта рын» ше шу оңа й болма сы а нық.

Қа за қ де ге н ха лықтың да рындылығын өз ісіме н, а ртында ғы мұра ла рыме н дәле лде п бе рге н ұлт па триоты жұмысының кіріспе сінде  мәсе ле ге  қа тысты өзінің көзқа ра сын білдіріп ке те ді. Бұл ке зе ң, біріншіде н өзінің қа сіре тіме н, а уқымдылығыме н, қа за қ ха лқының бұрын-соңды ба ста н ке шіріп көрме ге н сұмдық қырғынға  ұшыра уыме н сипа тта ла ды. Е кіншіде н, ха лықтың е сін жина п, орта қ жа у – қа лма қта рға  қа рсы а за ттық үшін күре ске  ұмтылға н сәтіме н, жа ппа й ұлттық рухтың көте рілуіме н е ре кше ле не ді. Үшіншіде н, мұның са лда ры қа за қ ха лқының бола ша қта ғы та рихи та ғдырына  түпкілікті әсе р е тке н ше шуші сәт болуында  жа тыр.

ХV ға сырда н бе ргі қа за қ-жоңға р қа тына сы та рихына  қысқа  шолу жа са ға н зе ртте уші, өзіне  де йін осы мәсе ле ні қа ра стырға н А .И.Ле вшиннің а ла па т қырғынның 1723 жылы болға ндығы тура лы мәліме тіме н ке лісе ді [11, 167 б.]. Оны ха лық жа дында  са қта лға н а ңызда р не гізінде  толықтырып, оқиға ның қа й а йда  болға нын, қа за қта рдың жа уда н қа шқа нда  бе т а лға н ба ғытта рын және  а уыртпа лықтың де ңге йін а нықта ды.

Зе ртте уші М. Тынышба е в мұны өзінің шыққа н та йпа сы – Са дыр руының ба ста н ке шке н а уыр жа ғда йы тура лы е л ішінде гі а ңыз а рқылы дәле лде йді. «Кәріқұла қ» қа ртта рдың мәліме тте ріне  сүйе ніп, а та лға н уа қытта  са дырла рдың Қа ра та у та уында , Та ла с пе н А рыс өзе нде рінің орта  а ғысын жа йла п, өзінің же тінші а та сы Жома рт ба тырдың Бора лда й өзе ні бойында ғы «Үлке н тұра » және  «Кіші тұра » та ула ры ма ңын қыста ға нына  мән бе ргізе ді. Қа нне н-қа пе рсіз жа нында ғы 9 ұлыме н қыста уында  жылқыла рын та рттырып жа тқа н Жома рт ба тыр қа лма қта р тура лы ха ба рды е ске рме йді. А қырында  Те ре кті өзе ніне  құятын бұла қтың бойыме н қа шып, Үлке н Тұра  та уына  же тке нне н ке йін, осы же рде  қа лма қта рдың қолына н қа за  та ба ды.

Қа за қ ха лқының зе ре ктігі, та рихи са на сының те ре ңдігі та ғы а лдымызда н шыға ды. Осы қа йна р ке йін «Са дыр қа ма лға н бұла қ» а та нып, та рихи топонимге  а йна лды [26, 117-118 бб.].

Ха лық жа дында ғы а ңызға  сүйе нсе к, Жома рт ба тырдың жа с ке ліні а ла са пыра нда  25 күндік жа с ба ла сын киіз үйде  қа за нның а стына  қа лдырып, өзі қа лың қа мыстың а ра сына  ба рып жа сырынып, е ке уі ға на  қырғынна н а ма н қа лға н. Ола рды Қуа т ба тыр құтқа рып, зе ртте ушінің сол 25 күндік ба ла да н та ра ға н ұрпа қ е ке нін оқимыз.

Көшпе нді ха лықтың тұрмыс-тіршілігін көзіме н көрге н, әрі сол ха лықтың өкілі, қа за қ зе ртте ушісі жылқыны та рттыру әде тте , сәуір а йында  бола тынын е ске ріп, қа сіре ттің болға н уа қытын осы ме рзімге  ке лтіре ді.

На йма н та йпа сының та ғы бір руы ма та йла рда  са қта лға н а ңыз мұны толықтыра  түске н. Ма та й Бөрте  де ге н бір кісі, өз ота рыме н жа у ке лге нде  қыста уда н а лыс ма лын жа йып жүре ді. Жа удың ке лге ніне н ха ба рла нға н ма та йла р қа ша  жөне ле ді. Ола р Шыршық өзе ніне н өтке нде  ға на  Бөрте нің бұл жа ғда йда н ха ба рсыз болға ндығын е сте ріне  түсіріп, оға н ха ба ршы жібе рге н.

Ұрпа қта ры бүгінде  Қа па л уе зінің Бүйе н өзе ні бойын ме ке нде йтін Бөрте   ха ба рға  көңіл а уда рма й, ке ле сі күні қа лма қта р ке лге нде  ға на  қа шып, жа ға сына н а сып-та сып жа тқа н Шыршық өзе ніне  ба тып ке те  жа зда ға н. Шыршық өзе нінің а лға шқы та суы сәуір а йының соңы, ма мыр а йының ба сында  жүре ді: «Қа р Қа ра та уда н на урыз а йының ба сында  не  соңында  ға на  е ритінін е ске рсе к, қа лма қта рдың Та ла с бойына  а лға шқы ша буылы на урыз а йында  (мүмкін соңында ) болып, Қа ра та уда н ола р сәуір а йында  өтке н, а л сәуірдің соңында  не  ма мырдың ба сында  на йма нда р Шыршық өзе ніне н өтсе  ке ре к».

Ға лым на за рын, дәстүрлі а уызша  та рих – а ңыз де ре кте рінде  Ұлы Жүз бе н Орта  Жүздің (а рғында рда н ба сқа сы) Са ма рқа н ме н Бұқа ра ға  қа ра й, а л Кіші Жүздің Хиуа ға  қа ра й а уға ны, оның Ле вшин де ре кте ріме н үйле се тіні  а уда рға н [11, 167 б.].

Қа за қта р та рихи ке зе ңді жа дында  жа лпы, «А қта ба н шұбырынды» а та уыме н са қта ға н. Мұныме н қоса , Ұлы жүз бе н Орта  жүз «А лқа көл сұла ма », Кіші жүз «Са ура н а йна лға н» де п те  жікте й түсе ді. Е же лгі Са ура н Та шке нт те мір жолы бойында , Түркіста н қа ла сына н солтүстікке  қа ра й 30 ша қырымда , Сырда рия өзе ні бойында ғы е кі А лқа көлдің біре уі Сырда рияның шығысында , е кіншісі оның оң жа ғында , Та шке нтте н 90 ша қырымда  орна ла сқа н. «Сырда рияның сол жа ғында ғы А лқа көл қа шқында рға  па на  болға н, өйтке ні оң жа ға ла уда ғы А лқа көлдің суы мол өзе нде рі босқында рға  а ры жылжуға  ке де ргі».

Ға лым М.Тынышба е в е л жа дында ғы топонимдік, ге не а логиялық а ңызда р не гізінде  мәсе ле ні ба рынша , те ре ңде й дәле лде уге  ұмтыла ды. Мәсе ле н, босқын қа за қта рдың ұрпа қта ры ке йінге  де йін сол өңірле рде  тұрға н. Хилково ста нциясына н ба тысқа  және  солтүстік-ба тысқа  қа ра й, ода н әрі бүкіл Са ма рқа нд облысында  Бұқа ра ға  де йін на йма н, үйсін, жа ла йыр, қыпша қта р өз рула рыме н қоныста нса , Ке рме не  а уда нында  са дырдың өзіне н ға на  12 мың отба сы ба р болып шықты [26, 118-119 бб.].

А ңызда р сипа тта уында ғы – ба сқыншыла рға  қа рсы а лға шқы тойта рыста р да  зе ртте уші та лда уына  іліге ді. Босып-шұбырға н ха лық а қыр соңында  бір тоқта мға  ке ліп, өза ра  та ла с-та ртысты қойып, ба рлық күшті орта қ жа уға  жұмылдыру жөнінде  ұйға рымға  ке лге н. Қа за қ фольклорын жина ушы Ә. Дива е в жина ға н а ңызда , Кіші Жүздің Ұлы Жүзбе н қосылып, үш жылда й қа лма қта рме н ша йқа сқа ны, Кіші Жүзде н шыққа н Та йла қ ба тыр жие ні Са ңырық ба тырме н (Ұлы Жүз, оша қты, та сжүре к руына н) бірігіп, Бұла нты және  Бөле ңті өзе нде рі «Қа ра  сиыр» де п а та ла тын же рде  қа лма қта рға  қа тты соққы бе рге ні а йтыла тын.

Бұл же р «Қа лма қ қырылға н» а та лға н. Осы же ңістің ха ба ры бүкіл қа за қ да ла сына  та ра п, ха лықты жа уда н ке к а луға  жіге рле ндіріп, ұлттық рухты көте руде  үлке н ма ңызға  ие  болға н. Күре стің жа лпы көріністе рін сипа тта йтын а ңызда р да  же те  та лда уға  а лынды. Ола рдың бірінде , Ұлы Жүз күші Сырда рияда н өтіп, Қа зығұрт та уы ма ңына  орна ла сса , Орта  Жүз солтүстікке  қа ра й, а л Кіші Жүз Қа ра та удың ба тысына  қа ра йғы же рге  ке ліп тоқта ға н.

Е кінші а ңызда , «Қа лма қ қырылға н» же ңісіне н ке йін де , соғыс 3-4 жылға  созылып, қа лма қта рдың та ғы же ңілге ні, осы ұрыс болға н өңір «А ңыра қа й» а та лға ны са қта лға н. Осы а ра лықты а нықта уға  те рминологиялық әдіс бойынша  ге огра фиялық а та ула р, топонимде рге  мән бе рілді. Та рихи ке зе ңнің бе лгісінде й же р а та ула рына  Ба да м ста нциясына н 5 ша қырымда  және  Шымке нтте н ба тысқа  30 ша қырымда ғы кішігірім Орда ба сы та уы, Бора лда й және  Қошқа р  а та  өзе нде ріне н жоға ры А рқа рлы  та уда ғы «Үлке н Орда » және  «Кіші Орда » де ге н бір-біріне н 4-5 ша қырымда й қа шықтықта ғы е кі ша тқа л, Әулие а та да н шығысқа , А қыртөбе  және  Подгорное  ста нцияла рына  қа рсы «Сұмқа йтты» және  «Әбілха йыр» де п а та ла тын е кі са й жа та ды.

А ңыз де ре кте рін, фа ктіле рді өза ра  са лыстырып, толықтырып, қорытынды жа са лды: «Үш ба ғытта  ша буылда ушы топта рдың бірігуі, орна ла сқа н же р ыңға йына  қа ра й Орда ба сы та уына н ба ста лға н, а л е кінші та рихи же р – үш орда ның ха ны Бола т ха нның «Үлке н орда сы қонға н» же р болса  ке ре к. Сонда й-а қ ба рлық қа за қ күште рінің қолба сшысы Әбілха йыр ха нның уа қытша  тұра ғы «Кіші Орда  қонға н» же рі болуы мүмкін». Зе ртте уші ойынша , қа за қ күште рінің шығысқа  қа ра й ке тке ніне  «Әбілха йыр» са йы дәле л. Бір ке зде рі осы же рде  Әбілха йыр де ге н ха нның а ялда ға ны же ргілікті Ботба й (дула т та йпа сына н) руының е сте рінде .

Бұда н ке йін қа за қта рдың ба сына  туға н сын са ға тта н, үш жүздің ха ны Бола ттың қа йтыс болып, осыда н туында ға н се бе пте рде н Кіші Жүз бе н Орта  Жүздің ма йда н а ла ңын та ста п ке тке н.

Қа за қта рдың ша буылға  шығып, Әбілха йырдың ма йда нды та ста п ке туіне  де йінгі та рихи ме рзімді а нықта лды. «А лға шқы ірі же ңіске  де йін соғыс 3 жылда й уа қытқа  созылға н, ода н ке йін же ңіспе н а яқта лға н жорық та ғы да  3-4 жылды қа мтыға н, ба рлығы 6-7 жыл» [26, 194-199 бб.].

Соныме н, «қа за қта рдың а лға шқы ірі же ңісі 1726 жыл не ме се  сәл ке йініре к 1727 жыл, а л «А ңыра қа й» ша йқа сы ме н Бола т ха нның өлімі 1730 жылы болса  ке ре к, өйтке ні осы жылдың та мызында  Әбілха йыр е лшіле рі Уфа да  болға н» [26, 199 б.].

Осыда н ке йін ха лқымыздың Ре се й қол а стына  өту проце сі ба ста ла ды. Зе ртте у та қырыбын «А қта ба н-шұбырынды» (қа за қта рдың зор а уыртпа шылығы және  ұлы же ңісі) де п дәл, тура  а та ға н ға лым, қа сіре тті ке зе ң та рихын дәстүрлі а уызша  та рихтың бір түрі – а ңызда р не гізінде  жүйе лі та лда п, зе ртте п шықты. Осы ке зе ң ха лық жа дында  «А қта ба н-шұбырынды» а та уыме н та рихна ма лық де ре кке  а йна лса ,  а ңыз түрінде гі нұсқа сы а та лға н та рихи ке зе ңді зе ртте уге , а нықта уға  қа же тті ма ңызды же ргілікті де ре к көзі, әрі ха лықтық нұсқа да ғы та рихи білім болып а нықта лды.

Қа за қ та рихшысының е ңбе гі, оның тұжырымы «А қта ба н-шұбырынды» мәсе ле сіне  а рна лға н ірге лі ба сылымда рда  е ске ріліп ке ле ді. Өтке н ға сырдың ба сында  жа зылға н жұмыстың та рих ғылымы қа рышта п да мыға н бүгінгі күні ғылыми құндылығын, қолда ныстық ма ңызын жоға лтпа уының мәнісі не де ? Әрине , ол ұлт та рихының осы бір күрде лі, а уыр ке зе ңінің ұлттық төлтума  мұра ла рдың ба рынша  қа тысуыме н шына йы та лда нып, зе ртте луінде .

Зе ртте уші М.Тынышба е в–ха лық са на сында  «жа тта лып қа лға н та рихтың» ролін е рте  а ңға рып, оны ғылыми зе ртте уле ріне  ба тыл көзқа ра спе н дәйе кті қолда на  білге н зе ртте уші, ға лым. Қа за қ ға лымының дәстүрлі а уызша  та рихта н ұлттың та рихи зе рде сін көре  білуі, оны па йда ла нуда  қол же ткізге н әдіс-тәсілде рі тәуе лсіз е ліміздің та рихын жа зушыла рға  үлгі бола  а ла ды.

Е нді та рихи тұлға ла рға  құрылға н а ңызда рға  ке зе к бе ре лік. Мұны дәстүрлі а уызша  та рих сипа тында  та нуға  фольклорта нушы ға лым

С.Қа сқа ба совтың е ңбе гіне  жүгінге нді жөн көрдік. Се бе бі, ға лым Шыңғыс ха нның ба ла сы Жошының өлімі тура лы «А қса қ құла н» а ңызын та лда у ба рысында , оның па йда  болға н ме рзімін, фольклорлық та биға тын, а уызша  дәстүрге  бе ріктігін және  дәстүрлі а уызша  та рих сипа тын а нықта й  а лға н [119, 131 б.].

Фольклорта нушы а ңыздың бірне ше  ва риа нтта рын а лып, ола рда ғы а ңыз оқиға сына  қа тысты дәлдікте рді са лыстыруда н ба ста йды. А ңыздың түрлі нұсқа ла рында  оқиға  Шыңғыс пе н Жошыға  ба йла нысты болып, а л ке йбір ва риа нтта рында  құла нна н өлге н Жошы болып, оның әке сі А ла ша  ха н болып ба янда ла ды. Е нді бір нұсқа ла рда  а ң а ула п жүріп өле тін – Жошы е ме с оның ба ла сы, ке йде  Жәнібе ктің ұлы, не ме се  А қса қ Те мірдің ба ла сы болып та  ке те ді. Қа йсыбір а ңызда рда  ба ла сы Жошы де лініп, әке сінің е сімі а та лма ға н [119, 132 б.]. Бір ға на  оқиға ны ба янда йтын бір туындының түрлі нұсқа ла рында ғы ке йіпке рле рдің әр ба сқа  А ла ша , Шыңғыс, Жәнібе к, Те мірла н, Жошының өзі болға ны а нықта лды. Мұның се бе бі, «…Бұла р әр за ма нда  өмір сүрге н а да мда р, біра қ мұнда  а на хронизм бізді шошытпа уға  тиіс, өйтке ні та рихи а ңыз фольклорлық жа нр болға ндықта н та рихи дәуірле рді, оқиға ла р ме н а да мда рды жылна ма да ғыда й дәлме -дәл суре тте ме йді, ола рды та рихи циклде ну за ңына  сәйке с өзге рте ді. Ола й болса , өлге н ба ла ның әке сі болып бірде  Шыңғыстың, бірде  А ла ша ның, бірде  Жошының, бірде  Жәнібе ктің көрінуі та рихи а ңызды фольклорлық жа нр ре тінде  та ғы да  бір сипа тта йды.

Біздің ойымызша , мұнда й а уысу дәстүрлі а уызша  та рихтың жа са луы ба рысын көрсе те тін фа кт. Да ла лықта рдың та рихи білімі–а ңыз, ха лық ба сына  күн туға н бе тбұрысты сын са ға тта рда  жа ңғырып, өзге ріске  ұшыра йды. Оға н ке йінгі дәуір оқиға ла ры қосылып ба янда ла ды. Сөйтіп, та рихи оқиға ның, оға н қа тысушы тұлға ла рдың іс-әре ке тін көзіме н көрге нде рдің куәлік мәліме тте рі та рихи білімге  (ха лық оны а ңыз де п а та ға н), ода н дәстүрлі а уызша  та рихқа  а уысып, ха лықтың ға сырла р бойы қа лыпта сып, да мыға н та рихи зе рде сіне  а йна ла ды.

Зе ртте уші а ңызда ғы оқиға ның та рихи шындығына  ба йла нысты жа зба  де ре кте р мәліме тте рін ке лтіруде н ба ста йды. А ңыз ке йіпке рі та рихи тұлға  Жошы Шыңғысха нның үлке н ұлы. Ол Шығыс Де шті Қыпша қта  1227 жылдың а қпа нында , әке сіне н а лты а й бұрын қа йтыс болға н. Жошының ке не тте н өлімі түрлі жора ма лда рға  а рқа у болды. Ке йбір болжа мда р бойынша  әке сі Жошыға  у бе ріп өлтіртке н де се , ке йбірінде  Жошы а ңда  жүріп ме рт болға н, біре се  дұшпа ндықтың ке сіріне н өлге н де ліне ді. Осында й болжа мда рды са ра пта й ке ле  зе ртте уші Жошының өлімін дұшпа н қолына н көре ді.

А ңыздың сюже тіне  қа тысты мына да й пікірге  ке лге н: «А қса қ Құла н» а ңызы сюже ті, құрылысы жа ғына н үш бөлше кте н тұра ды. Бірінші бөлше к: Жошының а ңға  шығып, құла нда рды қууы. Құла нның а йғыры жа ра лы болып, оны ме рт қылуы. Е кінші бөлше к: «Шыңғыстың: «Кімде -кім Жошының өлімін е стіртсе , а узына  қорға сын құямын!»- де ге н жа рлығын бұзып, Ке рбұға ның (Ке т Бұқа , өне рпа з күйші, домбыра шы, ұлы жыршы) өне р а рқылы Шыңғысқа  қа за ны е стіртуі, Шыңғыстың домбыра ның ша на ғына  қорға сын құюы. Үшінші бөлше к: қа һа рлы әке нің е лге  ға ла ма т ор қа здырып, құла н бітке нді орға  түсіріп, қыруы.

Осы үш бөлше ктің біріншісі – не гізгі оқиға : Жошының қа за  болуы. Бұл та рихқа  сәйке с: Жошы әке сінің тірі ке зінде  өлге н. А л, біра қ Жошының өлу се бе бін ба янда у – фольклорлық қиял, біра қ шындыққа  са ятын қиял, өйтке ні ол ке зде  Шыңғыс та , оның ба ла ла ры да  құла н а ула уды ма шық е тке н.

А ла йда , не гізгі оқиға  а ңызда  тіке ле й а йтылма йды. А ңыз ба сты көңілді е кінші және  үшінші бөлше кте рге  а уда ра ды. Мұнда  фольклорлық дәстүр күшіне  е ніп, оқиға да н гөрі Шыңғыстың қа һа рлығын, қа та лдығын көрсе туге  күш са лынға н. Бұл сөз жоқ, а ңыздың көп уа қыт бойына  көрке м фольклорме н қа та р, сола рдың орта сында  өмір сүрге нінің нәтиже сі. Сондықта н да , «А қса қ құла н» а ңызында  та рихи оқиға  көме скіле ніп, оның е се сіне  бірша ма  әрле й ба янда у е те к а лға н».

Жошының өлге н уа қыты жа ңа  та рихи е ңбе кте рде  на қтыла нға н. Қыта й та рихшысы Б.Са йша а л қыта й және  моңғолдың көне  жа зылымда рына  сүйе не  отырып, Жошы ха н 1225 жылы 47 жа сында  а уруда н қа йтыс болды де п жа зға н. Моңғол та рихи де ре кте рі осы болжа мды ра ста й түсе ді. Жошының өлімі тура лы ха ба р моңғолдың а та -жұртында ғыла рға  ха ға н орда сы Тула ның қа ра  орма нында  күзе п отырға н тұста , Та нғұтқа  қа рсы жорыққа  да йындық мәсе ле сін та лқыла ға н ұлы жиын қа рса ңында  же тке ні бе лгілі. Шыңғыс орда сы Е ртісті жа йла п, сол жылы күзде  осы ме ке нге  ша ңыра қ көте ре ді. Бұл 1225 жылдың күзі е ді.

Шыңғысха н Ба тыйға  көме кте су үшін Отчигинді осы же рде н а тта ндырды. А л Шыңғыс ха н Та нғұт жорығының а лға шқы тобын осы жылы а тта ндырып, өзі 1226 жылы күзде  Гурва н са йха н та уын а сып, Е же н өзе нін бойла й Та нғұтқа  қа рсы ша буыл ба ста ды. Жошы өлімі бұл жорықта н бұрын болды. Осы де ре кте рді е ске ру нәтиже сінде , Жошы ха н 1225 жылдың күзінде  дүние де н өтке ні а нықта ла ды. Сөйтіп, бе лгілі та рихшы ға лым З. Қина ятұлы дәле лде уінше , әйгілі Жошы ха н 1179 жылы қа ра ша  а йында  туылып, 1225 жылы күздің соңғы а йында  Е уропа  жыл са на луы бойынша  46, шығыс жыл қа йыруы бойынша  47 жа сында  өмірде н өтке н. А л оның өлімінің на қты се бе бі әлі а нықта лма й ке ле ді [120, 162 б.].

А ңыз өтке н та рихтың бір ке зе ңі тура лы ха лықтың та рихи зе рде сі болып та была ды. А ңыз мәтінінде гі түрлі өзге рісте р оның жа дта  ға на  са қта лып ке луіне н. Ол жа зба  де ре к е ме с, онда ғы түрлі өзге рісте рді, а уыс-түйісте рді, а на хронизмде рді а ңыздың оса лдығы, ке мшілігі де ме й, та рихи де ре ктің осы бір түрінің жа са лу е ре кше лігі бе лгісінде  қа былда у ке ре к.

Біздің көзде ге німіз–дәстүрлі а уызша  та рихтың (а ңыз) а та лға н түрі ха лықтың та рихи са на сы ре тінде  өзін қа ла й көрсе те  а ла ды, соны а нықта у. А ңызды та рихи де ре к бе лгісінде  та лда ға нда , ода н жа зба  де ре кте гіде й оқиға ның се бе пте рін, ба рысын, оға н қа тысушыла рдың та ғдырын, жа ғда йын на қпа -на қ та ла п е те  а лма ймыз. Бұл а уызша  туып, ға сырла р бойы а уызша  ұрпа қта н ұрпа ққа  те к жа д а рқылы ға на  же тке н мұра  е ке нін зе ртте уші бір сәтке  де  ойына н шыға рма уы тиіс.

А ңызда н оның ша ма сына  қа ра й а қпа ра т бе ру та ла п е тілге нде  ға на  мінде тін орында й а ла ды. А ңызда н Де шті Қыпша қ тұрғында рының жа дында  са қта лға н өтке н та рихының а са  бе тбұрысты, дүбірлі ке зе ңі тура лы мәліме т а ла мыз. Бұл Шыңғыс ха нның ша пқыншылығы, осы өңірді өз импе риясына  қосып а луы, ба ла сы Жошының қыпша қ да ла сын биле уі, оның құла н а ула уға  әуе стігі, өлімі және  әке сінің көңіл-күйі, а қырында  да ла да ғы күйшілік өне рдің көне де н ке ле  жа тқа ны.

Мұнда  а ңыздың та рихи де ре ктік бе лгісі а нтропонимде ріме н а нықта лып тұр. А ңыздың та рихна ма лық сипа ты ха лықтың та рихи оқиға ға , оны туғызға н ке зе ңге  қа тысты көзқа ра сы са қта луына н көріне ді. Фольклорта нушы-де ре кта нушы ға лым а нықта ға н, қа та лдығыме н, ба сқыншылық іс-әре ке ті Шығыс Де шті Қыпша қ тұрғында рының мықта п е сінде  қа лға н Шыңғысха нға  бе рілге н ба ға .

Ба тырла р жырла рын дәстүрлі а уызша  та рих бе лгісінде  қысқа ша  ға на  сипа тта ма қпыз. Өйтке ні, эпос а лда ғы та ра ула рдың зе ртте у ныса ны бола ды.

Қа за қста н Ре спублика сы Орта лық ғылыми кіта пха на  ме н М.Әуе зов а тында ғы Әде бие т және  өне р институтының қолжа зба  қорында  шоғырла нға н ба тырла р жырла рының фольклорта ну, әде бие тта ну тұрғысына н зе ртте луі түгілі, толығыме н ба спа  бе тін көруі е нді жүзе ге  а спа қшы. Ме мле ке ттік «Мәде ни мұра » ба ғда рла ма сында ғы 100-томдық «Ба ба ла р сөзі» се риясының 33-51-томда ры ба тырла р жырла рына  а рна лға ны көрсе тілді.

Бұл ора йда  эпостың ба рлық түрле рі ме н үлгіле рі, нұсқа ла ры, е рте гіге  а йна лға н көне  эпоста р, са қта р, ғұнда р, үйсінде р дәуірінің ба тырлық жырла ры, ше т е лдік жа зба  де ре кте рге  е нге н ба йырғы эпоста рымыз, жа зба  эпоста р, түркі те кте с ха лықта рдың та рихна ма сында  ға на  зе ртте ліп ке лге н орта қ эпостық мұра ла р, ола рдың та былуы, жа рияла нуы, те кстологиясы, ғылыми ба сылымда ры ота ндық эпоста нуда ғы, ода н әрі та рихи де ре ктік тұрғыда н та лда ну жұмыста ры қа за қ де ре кта нуының ма ңызды зе ртте у пробле ма ла ры бола тыны а нық. Ме мле ке ттік «Мәде ни мұра » а уқымында  осы іс өз де ңге йінде  жүргізілуіне  үмітте не міз. Бұл жа йында  әде бие тта нушы ға лым С. Қа сқа ба совтың пікірі ба р: «… Бұл жолғы ұста нға н ша ртымыз – та за  ғылыми. Сондықта н біз қолжа зба да ғы, яғни е же лгі кіта пта ғы мәтін қа нда й болса , соны са қта у, оның тілін түзе ме у, оға н е шқа нда й ре да кция жа са ма у принципін ба сшылыққа  а лдық. Бұрын ке ңе с це нзура сы ме н ба спа  ре да кторла ры (це нзура да н қорқып) мәтінде рді түзе йтін, қысқа рта тын, сөйтіп ха лыққа  «түзе тілге н» шыға рма  ұсыныла тын. Осы жолғы ба сылымда  оның бірде -біріне  жол бе рілге н жоқ. Ха лыққа  өз сөзін өз күйінде  қа йта ру ма қса т е тілді. Сол се бе пті бұл се рия «Ба ба ла р сөзі» де ге н е шқа нда й иде ологиялық са яси жүгі жоқ а та уға  ие  болды [120, 47 б.]. Де ге нме н ба тырлық жырла рдың же ке ле ге н түрле рін зе ртте уде гі нәтиже ле р, же тістікте р не гізінде , қа ра стырып отырға н мәсе ле  төңіре гінде  на қтылы пікір а йтуға  бола ды. Ба тырла р  жыры («Құла ме рге н-Жояме рге н», «Құбығұл», «А йдос ба тыр», «Е р Төстік», «А лпа мыс», «Қобыла нды», «Е р Та рғын», «Қа мба р», «Ноға йлы жырла ры») ха лықтың өзі жа ра тқа н, өзі дүние ге  әке лге н руха ни туындыла рының қома қтысы. Ола рда н ха лқымыздың тұта с болмысын және  өтке нін та нып-білуге  бола ды. Бұл оның ұлттық та рихи де ре к ре тінде гі ба сты бе лгісі. Осыда н шыға рып эпостық мұра ла рдың та рихи де ре ктік қа біле тіне  қа тысты үш мықты фа кторды а та п а йтқа н жөн: 1) та рихи де ре кте рдің бұл түрінің сол ха лықтың па йда  болып, өмір сүре тін орта сында , «туға н топыра қта » жа ра тылға ны, ие сі бе лгілі бір ха лық; 2) туындыла рдың этника лық та рихты жома рт (өзіне  ға на  тән тілме н) бе йне ле йтіндігі; 3) оның ха лықтың та рихи зе рде сіне  (ха лықтың өтке н та рихының көрінісі) а йна лып, тіпте н тілде н, дінне н, а та  қоныста н а йрылға н ке зе ңде рде  де  ұлттың жа дына н жоға лма йтын қа сие тінің күштілігі.

Қа за қтың ба тырла р жырла рының этника лық сипа тын та нып, оға н а рна йы зе ртте у жүргізге н Ә. Ма рғұла н. Ға лымның «Эпос тудырға н орта ның мәде ние тке  қосқа н үле сі»; «Е ң е скі дәуірде гі ха лықтың а ңызда ры»; «Қа за қтың е рлік жырында ғы әле уме ттік са рында р» сынды жұмыста ры осы ба ғытта  дүние ге  ке лге н е ңбе кте р.

Ға лым Ә. Ма рғұла н қа за қта рдың руха ни мұра ла рына н тіпте н, са қ, ғұн, үйсінде рдің ізін көрді. Ха лқымыздың көрне кті ға лымы ұлтының руха ниятын, ше т е лдік жа зба  де ре кте р ме н а рхе ологиялық е ске рткіште рді ба йла ныстыра  зе ртте п, осында й ойға  ке ле ді: «…ұлы а ңыз, сәуле тті е рлік жырла рын са ха ра ға  көп та ра тқа н е лде р ту ба ста  ғұн, ме н үйсінде р, қа ңлыла р. Ола рдың а лға ш төгілтіп жырла ға н эпосы жыры – «Е р Төстік», «Е діл», «Жа йық». Бұл ға жа йып мифте р Қа за қста нның көп же рінде  әде мі са қта лып қа лға н»- де се , ке ле сі бір зе ртте уінде  «Ға сырла р бойы са ха ра да  а йтылып ке лге н е рте гі-жырды, а ңызды, әңгіме ні е ң а лға ш шыға рып та ра тқа н көшпе лі түрік тілде с е лде р. Ола рдың ішінде  жұртшылық жүре гіне н бе лгілі орын а лып, та рихта  көрне кі а т қа лдырға нда р үйсін ме н қа ңлыла р, қырғыз бе н ұйғырла р, ода н бе ргі оғыз бе н қыпша қта р, қа рлық, ке ре й, на йма нда р е ді. Бұл е лде рдің ішінде  ұйғыр ме н қырғыз жұрты болма са , өзге сінің ба рлығы та рихи дәуірле рде  бүгінгі қа за қ да ла сында  тіршілік жа са п, ола рда н та ра ға н рула рдың көпшілігі бе рі ке ле  қа за қ е лінің ірге сін құруға  не гіз болды» де й ке ле , ола рдың ба рлық руха ни тіршілігі са ха ра ны үздіксіз қоныс е тке н, ола рдың түбе ге йлі мұра ге рі қа за қ е лінің тұрмысында  а шығыра қ са қта лға нын» қа да п тұрып көрсе те ді.

Жа зба  дәстүрге  е рте  көшке н е лде р қа за қтың а уызша  Сөз өне ріме н бе ке мде лге н мұра ла рының та рихи де ре ктілігін әлде қа ша н көрсе тіп қойға н.  «Кәрі за ма нның е рте гі-жырын, миф, а ңызын біздің дәуірімізге  де йін сұлу қа зына  түрде  са қта п қа лдырға н бұл а йтқа н жұртта р, қыта й ме н е скі рум жа зушыла рының а йтуынша , Орта  А зияда ғы е ң білікті е лде рде н са на лып, өз а лдына  же р-су қонысқа  ие  болып, өзде рінше  әле уме ттік, мәде ни тіршілік жа са ға н е ді. Ола рдың е л ба сқа рға н а да мда рына  қыта й ме н ира н па тша ла ры достық бе лгісі ре тінде  қызда рын бе ріп, жұрт а ра лық қа рым-қа тына с жа са п отырға н. Мұнда й ба йла ныста р да  ха лық эпосында  өз көрінісін та пқа н» [109, 352 б.]. Эпостың мұнда й этника лық ке скін-ке лбе ті бүгінгі фольклорта нуда  жа лға сын та пты. Фольклорта нушы ға лым Т.Қоңыра тба е втың эпостық мұра ла рдың этника лық сипа тына  а рна лға н моногра фиялық е ңбе гі осы ба ғытта ғы соны ізде ністің, тың тұжырымның көрсе ткіші.

Этнофольклорта нушы ба тырлық жырла рды та рихи де ре кте ме лік тұрғыда н қа былда удың ма ңызын «…Эпостық жырла рды бір ға на  поэтика лық а рна да  зе ртте п, онда ғы этника лық та рих көріністе рін, яғни эпостың та рихи-әле уме ттік, а қпа ра ттық а рқа уын на за рда н тыс қа лдыру е ле улі нәтиже  бе рме с е ді. Е ндігі же рде  эпоста ну ғылымы қа һа рма ндық жырла рда ғы мол та рихи мәліме тте рді этника лық де ңге йде  иге ріп, ха лқымыздың түп-та мырына  жа рық түсіре тін де ре ккөз ре тінде  па йда ла нудың ғылыми әдісте ме ле рін са ра ла уға  да  же те  ой бөлге ні ләзім», – де п түйінде йді.

Ға лым е ңбе гінде  «Қорқыт а та  кіта бы» (оғыз эпосы), «А лпа мыс жыры» (қоңыра т эпосы), «Қобыла нды жыры» (қыпша қ эпосы) а рна йы зе ртте у ныса на сы болып, нәтиже сінде  ола рдың этника лық та рихтың де ре ккөзі е ке ндігі тұжырымда лға н.

Оғыз, қоңыра т, қыпша қ та йпа ла рының қа һа рма ндық жырла рында ғы та рихи-этника лық үрдіс ізде рі а нық әрі е ле улі. Ола рды этноста рдың инте гра циясы, а ссимиляциясы және  консолида циясы де п жікте йміз.

Эпоста ғы этника лық а та ула рдың этника лық не гізі де  а йқын. Оғыз, қоңыра т, қыпша қ – қиял қуа тына н туға н, болма са  эпос а йтушыла ры е нгізге н этнонимде р е ме с, көне  және  орта  түркі дәуірінде гі этника лық үрдістің бе л орта сында  жүрге н та йпа ла р.

Этника лық та рихты эпос де ре кте рі а рқылы зе ртте уде  онома стика ның мүмкіндігі, ола рға  те рминологиялық та лда у, та рихи са лыстырма лы-са лға стырма лы әдісте рдің рөлі ба сымдық а ла ды. Эпостық жырла рдың этника лық сипа тын білдіре тін бе лгіле рдің бірі – а нтропонимде р. Ола рдың ба сым көпшілігі этника лық са на  а ясында  жа са лып, эпика лық дәстүрге  е нсе  ке ре к. Қорқыт, Ба ршын, Ма мыш, Қа ра ма н, Құба ұғла н, Қа ра қозы, А ққозы – бәрі де  этнонимдік не гізде  туға н жа лқы е сімде р.

Ба тырла р жырла рында ғы топонимдік а та ула рдың да  этника лық үрдіске  қа тысы ба р. Бе лгілі бір эпостың этножа ғыра фиялық а рқа уы жырда ғы этника лық және  та биғи бе ле сте р жиынтығына н да  ба йқа ла ды. Қа за қ эпосының е нді бір үлгіле ріне н (мыса лы, «А лпа мыс») ола рдың тра нсформа цияға  түсіп отыра тынын да  көре міз. Бірде  ороним, бірде  этноним, бірде  этнотопоним, та ғы бірде  ла ндша фтық топоним болып түрле не тін Бэй-ша нь-Ба йсин-Ба йсын-Жиде лі Ба йсын тірке сте рі соның дәле лі.

Этноге не з бе н этника лық та рихтың жа са луын түпде ре к эпос са қта ға н. Ба тырла р жырла рына н түрлі этника лық бірле стік, топ, та рма қта рға  қа тысты мәліме тте р де  орын а лға н. Эпостық жырла рдың ба сты ке йіпке рле рі көбіне  этника лық са на  әсе ріме н жа са лып, өз бойына  сол этносқа  тән бе лгіле рді жина қта ға н тұлға  ре тінде  көріне ді. Мыса лы, Қорқыт – этнофор, А лпа мыс пе н Қобыла нды этника лық са на ның қозға ушы күші, индика торы. Қа за қ эпосының этника лық а рқа уы а са  е ле улі. Осы бе лгісі оны көне  дәуірле рде н та рихи а қпа ра т же ткізе тін де ре ккөз ре тінде  қа ра стыруға  не гіз бола  а ла ды.

Ота ндық фольклорта нуда ғы жа ңа  ізде ністе рдің мұнда й ба ғыты, ұлттық руха ни мұра ла рымызға  де ге н та нымның са па лы өзге руі, а ға  ұрпа қтың көзқа ра ста рының өмірше ңдігін білдіре ді.

Ба тырла р жырла р өзінің этника лық сипа тыме н ұлттық та рихи де ре к бола рына  се нім мол. Мұны дәле лде уде  жырла рда ғы а нтропоним, эпоним, этноним, топоним, яғни онома стика –тіл білімі ғылымының және  этнологияның, пробле ма ны та лда уға  пәна ра лық әдісте рдің қа тысуының са лма ғы жоға ры болма қшы. Бұла рдың а уызша  дәстүрде гі орыны жа зба  де ре кте рде гі да та ла р ме н хронологияла р сияқты ма ңызға  ие .

Жырла рда н ха лықты толық та ни а ла мыз ба , оның де ре ккөздік де ңге йі қа нда й де ге н са уа л туында йды. Осына у де ре кте  ха лықтың дүние та нымы, ділі, діні, ша руа шылық, күнкөріс жа ғда йы, түрлі әле уме ттік топта рдың өза ра  қа рым-қа тына ста ры, ірі са яси-та рихи оқиға ла р, дәстүрлі қоға м тұрғында рының тұрмыс-тіршілігі а йна да ғыда й жа рқыра п шыға  ке ле ді. «А лпа мыс ба тыр» жырында ғы:

«Бұрынғы өтке н за ма нда ,

Дін мұсылма н а ма нда ,

…Жиде лі Ба йсын же рінде ,

Қоңыра т де ге н е лінде

Ба йбөрі де ге н ба й бопты,

Төрт түлігі са й бопты.

Тоқса н мың е ке н қора сы,

Мұрындық, ноқта  тиме ге н,

Түйе шіле р мінбе ге н

Се ксе н мың е ке н ма ясы.

Шұрқыра п жа тқа н бір жылқы,

Тоға й са йын мың жылқы.

Е се бі жоқ көп жылқы-

Жиде лі Ба йсын да ла сы.

Сонша ма  ба й болса  да ,

Жоқ е ді е рдің ба ла сы.

А лла ның өзі бе рме се ,

Бе нде нің ба р ма  ша ра сы?» [121, 86 б.].

Эпоним, этноним, діни на ным-се нім, көшпе нділік өмір, оның не гізгі тіре гі төрт түлік ма л, әле уме ттік жікте ліс, түрлі та пта рдың көзқа ра ста ры, ма те риа лдық ба йлықта ры тура лы фа ктіле р же те рлік. Дәстүрлі а уызша  та рихтың, оның бір түрі ба тырла р жырла рының де ре ктік жома рттығы осыда н ба йқа ла ды.

Қоға мда ғы түрлі әле уме ттік топта р ха лықтың біртұта стығының та са сында  қа ла ды. Жыр е ш уа қытта  бе лгілі бір та пқа  а рна лма йды. Тіпте н жырдың ба сты ке йіпке рі ба йдың, ке де йдің ба ла сы, не ме се  ха нза да  болса  да , ол түптің түбінде  тұта с ха лықтың жоғын жоқта ушы болып шыға ды. Ба тырла р жырла ры сонысыме н тұта с ха лықтың ұлттық та рихи де ре гі және  ол жа йында  са н а луа н ма ғлұма тта р бе ре тін де ре ккөзде рі бола  а ла ды.

Біртұта с ха лықты, оның өмірін көбіне се  ше т тілдік, жа зылу ма қса ты, шына йылығы күмәнді са н түрлі пиғылда ғы жа т жұрттықта р қа лдырға н қысқа , жұта ң, суық а йтыла тын мәліме тте рді та м-тұмда п жина п а лып, қина ла  тұспа лда п, ха лықтың ғылыми та рихын құра стыруға  тырыса мыз.

Ода н да  сол ха лықтың өзі туғызға н руха ни мұра ла рына , оның ішінде  ұлтты та нуда ғы е ң ма ңызды а қпа ра тта рды бойына  жина ға н ба тырла р  жырла рын та рихи де ре кте  па йда ла на  білге н қисынды.

Ке зе к эпоста нуда ғы ке ле сі бір ма ңызды мәсе ле –жырла рдың туу се бе пте рі, онда ғы оқиға ла рдың өмірде  болға н та рихи шындыққа  қа тысы.

Әрбір ха лық (қа за қта р да ) са на лы а да мза тқа  тән–өзінің ба сына н өткізге н күрде лі, қилы-қилы ке зе ңде рін, а ртында ғы ұрпа ғына  қа лдыруды ма қса т е те ді. Түрлі са яси, та рихи оқиға ла рдың, а ума лы-төкпе лі уа қытта рдың а лға шқы е сте лікте рі біртінде п ха лықтың та рихи жа дына  а йна лып, ұжымдық та рихи са на ны қа лыпта стыра ды. Жырды туғызуға  түрткі болға н се бе п, бе тбұрысты оқиға ла р (қа за қтың ба тырлық жырла рының не гізгі, ба сты та қырыпта ры – е л қорға у, е лдің бүтіндігін са қта у е ке ні мәлім) болға ныме н, онда  бе лгілі бір қоға мның та рихи тәжірибе сі, та рихи жүріп өтке н жолы ныса на да н түспе й, ха лықтық та рихи білімге  а йна ла ды.

А л оның дәстүрлі а уызша  та рихқа  өзге руі та рихи ке зе ңде рде  та рихи білімнің та рихи жа д ре тінде  әріде н ба ста лып, е скіні қозға п, оны ұрпа қта р са на сында  жа ңғыртып, ке йінгі «жа ңа » ке зе ң оқиға ла рыме н са ба қта стыруында , ба йла ныстыруында . Әйтпе се  ол бе лгілі бір ха лықтың тұта с өтке ні болып ха лықтың та рихи са на сында  өз орнына  ие  бола  а лма йды. Ха лық бүгін ға на  тума ға нын, оның өзіне  де йін са н ға сырла рды, ұза қ уа қытты қа мтитын қилы-қилы ке зе ңі болға нын түйсініп отыра ды. Та биғи тұрғыда  та рихилық принципіне н а уытқыма у, ре троспе ктивті әдіске  стихиялы түрде  жүгіну әре ке ті се зіле ді. Фольклорта нуда  эпостың ста диялығы де ге н мәсе ле ні та рихи тұрғыда н қа ра ға нда  осында й ұста ным қа же ттігі ба йқа ла ды.

Фа ктіле рді сіре стіріп, үйіп қою ба тырлық жырға  жа т нәрсе . Әр де ре к жымда сып, қа бысып, әрқа йсысы өз орнын та уып, ха лықтың тұта с та рихының бе лгілі бір ке зе ңін бе йне ле йтін өзінше  та лда уы, та ра зыла уы ба р ұжымдық та рихи білімге  а йна лға н. Дәстүрлі а уызша  та рихтың де ре кте ме лік және  та рихна ма лық сипа тының қа та р біліне тін синкре тизмі осы. Не гізгі сөз бола тын, мәтін құрыла тын оқиға ның, не ме се  ке йіпке рдің а йна ла сында  ха лықтың өзі көрініс та ба тыны се бе псіз е ме с. Өйтке ні, ба сты ма қса т ха лықтың та рихи жа дын жоға лтпа у, са қта у, да мыту. Ке ле р ұрпа қ мұра да н өзінің а та -ба ба ла рының өмірін та нуы – ба тырла р жырла рының та рихи білім е ке нін а нықта йтын бе лгі.

Эпоста  а та лға н ке зе ңде рге , дәуірле рге  ха лықтың қа лдырға н, ла йықта ға н бе лгісі (та рихи жа ды), оға н өз ұғымыме н түсіндіріп, зе рде ле ге н және  қорытынды ба ға сы жа тыр. Онда  жүйе ле нге н та рих (өтке н), та рихи ойла у (та рихна ма лық бе лгі) ба р. Те к дәстүрлі қоға мның та ным-түсінігі де ңге йінде  бе рілге н.

Е нді та рихи жырла рдың дәстүрлі а уызша  та рих бе лгісінде гі ныша нын а нықта уға  көңіл а уда ра йық.

Ұлттық са на -се зімнің та рихи және  мәде ни де те рмина нтта ры – ха лықтың та рихи өтке ні ме н дәстүрі, оның қа лыпта сқа н са лты ме н міне з-құлық норма ла ры, соныме н қоса , а уызша  (фольклор) және  жа зба ша  түрде гі шыға рма ла ры, мәде ние т пе н өне р е ске рткіште рі болып та былды. Ұлттық са на -се зім ұлттық тілсіз бола  а лма йды, се бе бі тіл ұлттық са на -се зімнің көрініс та ба тын құра лы және  қа лыпта су құра лы болды. Бұла рдың бәрі ке з-ке лге н ұлттың ма те риа лды және  руха ни мұра сы және  ке з-ке лге н ұлттың этномәде ни толе ра нты инте лле ктуа лды- шыға рма шыл же ке  тұлға сының да му көзі болып та была ды. Ұлттық са на -се зім иде я, көзқа ра с пе н ой-пікір, се зім – эмоция, көңіл-күй а рқылы көріне ді және  ұлт мүше ле рі түсінікте рінің ма змұнын, де ңге йі ме н е ре к- ше лікте рін: өзінің бе лгілі бір иде нтифика циясын, ба сқа  қоға мда стық өкілде ріне н а йырма шылықта рын, ұлттық құндылықта ры ме н қызығушылықта рын, ұлт та рихы, оның қа зіргі ке зі және  да му пе рспе ктива сы, өзінің әле уме ттік-этника лық қоға мда стығының ішкі ме мле ке ттік, ме мле ке та ра лық және  ұлта ра лық қа тына с та рда ғы орны тура лы пікірле рін көрсе тті.

Қа за қ фольклорында  та рихи жырла рдың да мыға н, ке ме лде нге н ке зе ңі ХVІІІ-ХХ ғғ.ба сы. Ола рды та рихшыла рымыздың та рихи де ре кке  е ркін, жиіре к па йда ла нуының мәнісі, жа зба  де ре кте рі (орыс, қыта й, қа за қ де ре кте рі) бірша ма  же ткілікті ке зе ңде рдің мұра ла ры болуына н.

«А қта ба н шұбырынды» оқиға ла ры және  орыс ота ршылдығына  қа рсы күре сте р, сонда й-а қ та рихи тұлға ла р А была й, Қа ба нба й, Бөге нба й, Өте ге н, Сырым, Иса та й, Ма ха мбе т, Ке не са ры, Жа нқожа , Бе ке т, Доса н, Иса , Мырза ш, Бе кбола т, А ма нке лді ха лық өмірінде гі түрлі жа ғда йла рда ғы іс-әре ке тте рі, қоға мдық-са яси бе лсе нділікте рі та рихи жырла рдың не гізгі та қырыпта ры және  ола рдың туу ме згілде рін а йқында йтын фа ктіле р. Мұнда  ха лықтың тұрмыс-тіршілігі толық көрініс та ба ды.

Та рихи жырла рға  бүгінгі та рихта нудың та ла быме н қа ра у, ода н те к са яси оқиға ны, не ме се  билік үшін күре сті, қа нда й да  бір соғыстың болға н-болма ға нын а нықта у үшін е ме с, жа лпы ха лықтың а та лға н ке зе ңде гі өмірін тұта сыме н а лып қа ра уға  мүмкіндік бе ре тін де ре кте ме лік қырын та ну. Жырды шыға рушыла рдың иде ясы – ха лықтың сол тұста ғы та рихи та ғдырын ұрпа ққа  қа лдыру, же ткізу ма қса ты – оның та рихна ма лық сипа ты.

А та лға н ке зе ңнің жа зба  де ре кте рі орыс, қыта й мұра ға тта рында  са қта лға н ре сми құжа тта р е ке ні мәлім. Бірыңға й жа зба  ре сми де ре кте рге  сүйе ніп жүргізілге н зе ртте у жұмысының ғылыми са лма ғын, оның де ңге йін  дәстүрлі а уызша  та рих а рқылы те ксе ріп а луға  бола ды. Сонда  ұлттық мүдде  тұрғысына н ба янда ла тын а уызша  та рих пе н билік е туші ұлт өкілде рі, не ме се  сырт көздің қолта ңба сыме н туға н «та рихтың» (де ре ктің) а ра -жігін а нықта й а ла мыз. А л ола рды ке рісінше , бірде й дәре же де  сыни көзқа ра спе н па йда ла ну а та лға н ке зе ңде рге  қа тысты та рихымыздың күрде лі, ше шімі та былма ға н тұста рын та нуға , зе ртте уге  мүмкіндік бе рді.

Қа за қ та рихна ма сында  та рихи жырла рды дәстүрлі а уызша  та рих (та рихи және  та рихна ма лық де ре ктігін) ұғымында  қа ра стырға н –Е рмұха н Бе кма ха нов. Кәсіби та рихшы Ныса нба й а қынның «Ке не са ры тура лы жырын» е ңбе гінде  осыла й та лда ға н.

Ға лым Ке не са ры ме н На урызба йға  а рна лға н та рихи жырла рдың а ра сына н Ныса нба йдың «Ке не са ры тура лы жырының» шоқтығы биік туынды де п, шыға рушысыме н та ныстыра ды. «Бұл жырдың а вторы жөнінде  е гже й-те гже йлі мәліме т жоқ. Ныса нба йдың өзі тура лы а йтқа нда ры ға на  бе лгілі:

«Нәсіл а тым сұра са ң,

А ша ма йлы ке ре йтпін…

Он бе с жа сқа  ке лге н соң

Ке не са ры-На урызба й

Төре ні ізде п ке лге нмін»

Көте ріліске  қа тысушы Ныса нба й Ке не са рының қырғыз ма на пта рыме н күре сін е гже й-те гже йлі суре тте йді және  Ке не са рының өзінің қа ла й қа за  та пқа нын ба янда п бе ре ді.

Жырда  же ке ле ге н ма ңызды та рихи оқиға ла р да  дұрыс ба янда лға н. Мыса лы, Ке не са рының қырғызда рме н ке ліссөз жүргізу үшін Же ке  ба тырды ба с е тіп өзінің өкілде рін жібе руі, Ке не са рының ша буылда п ке ле  жа тып жа уға  қа рсы бірле сіп күре су үшін біріге йік де п қырғыз ма на пта рына  үнде у та ста уы. Бұл фа ктіле рдің бәрі шын болға нын мұра ға т  ма те риа лда ры ра ста йды» [28, 46 б.].

Зе ртте уші та рихи жырдың а уызша  дәстүрде гі туынды болуы се бе пті, фольклорлық мұра лығына  ба йла нысты өзіндік сипа тта рына  тоқта ла ды: «…А ла йда  Ныса нба й жырының құндылығыме н қоса  оның ке мшілігін де  а йта  ке ту қа же т, а та п а йтқа нда  – на қты та рихи фа ктіле рді ба янда уда  дәлдікте н а уытқуы және  же ке ле ге н е рле рдің рөлін өсіріп көрсе туі. На урызба йдың және  ба сқа  ба тырла рдың е рлігі қиял-е рте гіде  бола тында й е тіп суре тте лге н, а л На урызба йдың «Қызыл а уыз» де п а та ла тын тұлпа ры тіпті а да м ке йпіне  е ніп ке те  жа зда ға н».

Та рихи де ре к болып отырға н жыр мәтіні, оның түпнұсқа лылығы тура лы а втордың те ксе руі, та лда уы на за р а уда ра рлық: «…Ныса нба йдың жырла ры сұлта н Жа нтөриннің орыс тіліне  түп-түге л сөзбе -сөз а уда руыме н «Орыс Ге огра фиялық Қоға мы Орынбор бөлімше сінің жа зба ла рында » 1875 жылы ба сылға н. Бұл нұсқа ның ке мшілігі сол: онда  па тша  биле п-төсте ушіле рінің қылығына  а шына  а йтылға н не ғұрлым са яси тұста ры түсіп қа лға н. Ныса нба й жырла рының Жүсіпбе к Ба сыға рин ре да кцияла п 1924 жылы жа рияла нға н нұсқа сында  жыр те ксі ода н бе те р бұрма ла нға н. Жырдың Ке не са рының жа қта ста ры тура лы а йтыла тын тұсына  Ба сыға рин өз жа нына н мына да й қосымша  е нгізге н:

Өңке й бір қа ра қшыла р – қа ніше рле р,

Жылма ңда п, ұрыға  ұқса п соңына  е рді.

Ба сқа  бір тұсында  была й де лінге н:

Ке не са ры ба тыр е ді,

Ха лық ішінде  ол жа лғыз.

Құлда ры ме н нөке рле рі –

Қа ғынға н өңке й жа лма уыз».

Та рихи мәтін а ста рын түсіндіруге  сол ке зе ңде гі ке ңе стік ре сми иде ология, А ла шорда ға  қа тысты са яси қуғынның за рда бы те ріс әсе рін тигізге ні түсінікті: «Ныса нба й жырын Ба сыға ринның әде йі бұрма ла у се бе бі бәріне н бұрын оның қа за қта рдың ха лық-а за ттық қозға лысын же к көрге н А ла шорда  иде ологта рының бірі болуына н де у ке ре к. Ба сыға ринның а та сы А лтыба й Көбе ков Жа ппа с руының ру ба сы болға н а да м, Ке не са рының ізіне  түске н па тша ның жа за ла ушы отрядта рына  та ла й ре т қа тысқа ны үшін оны көте рілісшіле р өлтірге н. Оның бір а та сының – за уряд-Хорунжий Жа нға был Төле ге новтың а уылда рын да  Ке не са рының жа қта ста ры бірне ше  ре т та лқа нда ға н е ке н. Ж. Ба сыға ринның жыр а вторы – Ныса нба йды – көте рістің ба сшысына  және  көте ріліске  қа тысушыла рға  мүлде  қа рсы қою се бе бі осыда н» [28, 47 б.].

Соға н қа ра ма ста н ма ма н та рихшы-ға лым Е . Бе кма ха нов та қырыпқа  тіке ле й қа тысты мәсе ле ле рді те ре ң та лда п бе ре  а лға нын мойында ймыз. Қа за қ қоға мында  көте ріліс тура лы түрлі көзқа ра ста рдың болға ны же те  а шыла  түсе ді.

Та рихи де ре ктің жина луы, са қта луы, жа рияла нуы жа йында  зе ртте уші ізде ністе рі: «…Қа за қста н Ре спублика сы Ғылым А ка де миясы Тіл және  әде бие т институтының қолжа зба  қорында  Ныса нба й жырының бұда н ба сқа  е кі нұсқа сы са қта улы. Оның бірін Жүсіпбе к Ша йхысла мов қа за қ тілінде  1912 жылы Қа за нда  ба сып шыға рға н, а л соңғы нұсқа сын институт қызме тке рле рі Торға й облысында  а қын Қа шқынба й Қа ра е втың а узына н 1939 жылы жа зып а лға н. Бұл е кі нұсқа  өзде рінің толықтығы және  оқиға ла рдың шыншылдықпе н ба янда луы жа ғына н ұқса с. Те к қа на  Ша йхысла мов нұсқа сында , әсіре се  нұсқа ның кіріспе  бөлімінде  және  соңында  онда ға н жол қосылға н және  әре дік та та р сөзде рі ке зде сіп қа ла ды, біра қ бұла р жырдың не гізгі те ксінің мәнін бұрма ла п тұрға н жоқ». Жырды шыға рушы, яғни де е рктің а вторлығы мәсе ле сін де  қозға ға н. «Ке не са ры қа за  та пқа нна н ке йін Ныса нба й ұза қ жылда р бойы Орта  А зияда  қа ңғырып жүрді де , а қыры 1870 жылы қа йыршылықта  өлді» [28, 47 б.].

А та лға н жырды та рихна ма лық де ре кке  ба ла ға н Е .Бе кма ха нов жұмысының қорытындысында  оны на қты көрсе тке н. Ота ршылдыққа  қа рсы ха лықтың а за ттық күре сінің же ңіліс та буының ішкі, сыртқы се бе пте рі:

«…Ке не са ры көте рілісінің же ңіліс та буы се бе пте рін тыңғылықты зе ртте у а йрықша  ма ңызды, өйтке ні сөйтке нде  қозға лыстың сипа тын және  оның сөзсіз же ңіле тінін а йқында ушы әле уме ттік-экономика лық және  са яси жәйтта рдың бүкіл жиынтығы а йна да н көрге нде й көз а лдыңа  ке лме кші.

Шындығында , 1874 жылы жа зда  Ма йтөбе  ма ңында  көте рілісшіле р әске рле рінің та лқа нда луы және  Ке не са рының өзінің өлтірілуі, шын мәнінде , көте рілісті же ңіліске  душа р е тке н се бе пте р тізбе гінің соңғы буыны болып та былға н-ды. Көте рілістің же ңіліс та ба тынының та рихи сөзсіздігінің не гізгі се бе пте рі бәріне н бұрын көте ріліс болға н ке зде гі ішкі са яси жа ғда йда , орта лықта ндырылға н тәуе лсіз Қа за қ ме мле ке тін құруға  ке шігіп ба рып кіріске ндікте  жа тыр». Қа за қ е лінің сол ке зе ңде гі бытырыңқылығы, ру а ра лық күре с, па тша  тыңшыла рының әре ке тте рі қосылып, қозға лысқа  ке сірін тигізге н. «Мұны Ке не са ры да , оның е ң жа қсы се рікте рі де  жа қсы түсінге н» [28, 359 б.].

Ода н әрі зе ртте уші көте рілістің же ңілу се бе бін да ла ның а уызша  та рихы – Ныса нба й а қын жырының а лты жол шума қ өле ңіме н түйінде йді:

Ойда  Қоқа н, қырда  орыс,

Ха кім болды қа ла сы.

Кімне н та яқ же ге нде й

Біздің қа за қ ба ла сы,

А лдырып жүрге н дұшпа нға

Өзді-өзінің а ла сы…» [28, 360 б.]

Бұда н жырдың та рихи шындықты а йнытпа й бе йне ле ге ніне  куә бола мыз.

Мұны ке йінгі жа ңа  зе ртте уле рдің қорытындыла ры да  толықтыра  түсе ді. Ке не са рының өлімі, қа за қ-қырғыз са яси ба йла ныста ры жа йында  қырғыз ха лқының дәстүрлі а уызша  та рихы туындыла рын жа зба  де ре кте р мәліме тте ріме н қа та р са лыстыра  па йда ла нып, а та лмыш пробле ма ның түйткілді және  әлі де  те ре ңде й қа ра стыруды қа же т е те тін тұста рын а шып та лда ға н та рихшы ға лым А . Ма ха е ва  жа за ды: «1846-1847 жылда ры орын а лға н қа за қ-қырғыз оқиға ла рына  қа тысты ке йбір күрде лі мәсе ле ле рдің ба сын а шуда  қа за қ және  қырғыз тілде рінде гі фольклорлық ма те риа лда рды са лыстырып, зе ртте удің ма ңызы зор.

Әсіре се  фольклорта нушы Ыбыра йым А бдыра хма новтың  (1888-1967) «Қырғыз, қа за қ оқиға сы» а тты қа ра  сөзбе н және  жырме н қоса  өрне кте лге н қырғыз тілінде гі қолжа зба сының а ла р орны е ре кше . Қа за қста н та рихы үшін құнды де ре кте р бе ре тін Ы.А бдыра хма новтың «Қырғыз-қа за қ оқиға сы» а тты қолжа зба сы 1939 жылы жа зылға н» [122, 79 б.].

Ға лым Ы.А бдыра хма новтың қолжа зба сында  Ке не са ры Қа сымұлының қырғызға  қа рсы а тта нуы се бе пте рі, қырғызға  ша буыл жа са уға  қа рсылық білдірге н қа за қтың ықпа лды а да мда ры, соғыстың ба рысы, соғыста н ке йінгі е кі е лдің бітімге  ке луіне  ба йла нысты бұрын-соңды көпшілікке  бе ймәлім болып ке лге н, қа за қ зе ртте ушіле рі на за р са лма ға н мәліме тте р ба ршылық. Мәсе ле н, Ке не са ры ха нның қа рында сы Бопа йха нның (қырғызша  Бопуй ха н) е кі е лдің өза ра  бітімге  ке луіне  қосқа н ролі Ы.А бдыра хма новтың қолжа зба сында  «Бопа йха н қырғызға  ке ліп, ба с жиюы» де ге н бөлімде  а йтыла ды. «Біре н-са ра н қа шып, құтылып ба рға н қа за қта р Ке не са ры, На урызба йдың қолға  түске нін Бопа йха нға  а йтып ба ра ды.

…Бұл ха ба рды ұққа н соң,

Қа рында сы Бопа йха н

Қа лға н ха лқын жина п,

Тірі қа лға нын қолымызға  а ла йық,

Өлге ніне н ха ба р ұға лық,

Қа лға н жа нды

Са туға  са лып,

А ма н шыға рып а ла йық, -де п Бопа йха н е ліне н көп кісі а лып, Орма н ха нға  ке ліп қа лды…».

Қолжа зба да  Бопа й Орма н ха нға  (қырғыз ма на бы) «Ха н қолына  ха н түссе , ха нның жүзін көрсе , қа за қ-қырғыз са лтында  ха нға  өлім жоқ де ге н ба р е ді» де п на рқын бе ріп, а ға сын а лып қа йтпа қ ойме н ба рға ны, біра қ ол же тке нше  төре ле рдің өлтіріліп та ста лға ны, сода н соң Бопа йдың «Өлке н жа нда р өліпті, қа лға н жа нда р қа лыпты, қа лға н жа нды қор қылма й, а лып қа йтуға  бола р ма  е ке н де п» сұра ға ны, сөйтіп Бопа йдың тұтқынна н қа за қта рды боса тып а лып қа йтқа ны ба янда ла ды. «Сөзге  құла қ са лма й, а да мның тілін а лма й, бе ке р қылға н е ке н төре ле рім» де ге н Бопа йдың өкініші де  оның қырғызға  жорықты жа қта ма ға нда р жа ғында  болға нын көрсе те ді.

Ке не са ры өліміне н соң, қа йғы жұтып «он жыл бойы а тта н түспе й, туға н е лінің а за ттығы жолында  жорықтың ыстық-суығын ба рлық а уыртпа лығын е р-а за ма тта рме н бірде й бөліске н Бопа й ба тыр да  бір сәтте  а й ма ңда йын әжім ба сқа н ке мпірге  а йна лып е ліне  ора лды».

Қа за қ, қырғыз ха лықта рының дәстүрлі а уызша  та рихы туындысы –та рихи жырла р а са  күрде лі са яси та рихи оқиға ны са н қырына н та ра зыла уға  ке пілдік бе ре  а ла ды. Дәстүрлі а уызша  та рих туындыла рының бе лгілі бір та рихи ке зе ңде рде  түрлі жа нрла рының не ме се  түрлі форма ла рының па йда  болуы, ола рға  ке йінгіле рінің орын бе руі ба йқа ла ды.

Та рихи жырла рдың да  қа лыпта суы осының бір көрінісі. Оның та рихилығы бе лгілі бір та рихи ке зе ңнің та рихи шындығын көрсе тіп суре тте п бе руіне н ға на  көрінбе йді. Мұнда ғы та рихи мұра ның өзінің бе лгілі бір ме згілде гі а та лға н түрінің па йда  болға нының бе лгісі ре тінде гі а йға ғы және  сол та рихи шындықтың шына йылығын көрсе те  а ла р бе лгісінде . Мұнда ғы та рихи мәсе ле сіне  де  оның са н қырлы болмысын а шып бе ре  а ла ды.

Дәстүрлі а уызша  та рих туындыла рының та рихи мәсе ле сінің өзі же ке  де рбе с зе ртте уле рдің та қырыбы болып та была тыны  осы а ра да  қошта ла  түсе ді. Дәстүрлі а уызша  та рихтың фольклорлық не гізі осы сынды бе лгіле ріме н а нықта ла ды. Мұра ның бе лгіле ге н сыныпта у бойынша  та рихна ма лық және  де ре кте ме лік сипа ты көне  жа зба  мұра ла рдың, а рна йы зе ртте уле рме н ола рдың па йымда ула рын жа н-жа қты қа тыстырып, та лда у а рқылы дәле лде нді.

Та рихи фольклордың ха лық е стілігі мінде тін а тқа рға нын түрлі жа зба  де ре кте р, ғылыми е ңбе кте рдің нәтиже ле рі тұжырымда п бе ре ді. Е лдің өтке ні е шуа қытта  ха лық жа дына н жоға лма й, түрлі жа нрда  өмір сүріп, дәстүрлі қоға мның ұжымдық та рихи зе рде сін қа лыпта стырға н.

«Мәңгілік Е л» жа лпы Қа за қста ндық орта қ ша ңыра ғымыздың ұлттық иде ясы. А та -ба ба ла рымыздың са н мың жылда н бе ргі а рма ны бола тын. Бұл ұлттық иде яның не гізгі мәні-мәңгілік ма қса т-мұра тта рымыз бе н мәде ни-руха ни құндылықта рымызға  не гізде лге н, ме мле ке т құрушы қа за қ ха лқы ме н өзге  де  ұлтта рдың ұлттық иде яла рын бір а рна ға  тоғыстыра тын иде ология а рқылы қа лыпта стырыла тын қа за қтың ұлттық ме мле ке ті. Өтке німізде н са ба қ а ла  отырып, бола ша ғымызды ба янды е ту жолында ғы ха қ мұра тта рымыз!

Сондықта н не гізгі ірге  та сы сона у түркіле р за ма нына н ба ста ла тын мәңгілік е л ұлттық иде ясы е лдің бола ша ғына  қызме т е те тін жа са мпа з озық ба ғда р е ке ні а нық. Мәңгілік е л иде ясының жа са мпа здық бола ша ғын на қтыла уда  ұлы да ла ның а уызша  та рихының ма ңызы зор.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қа за қ ха лқының ірге та сы бе рік, та мыры ға сырла р қойна уына  те ре ң сіңге н өзіндік ба й та рихы ба р. Ұлттық иде яме н үнде ске н «Мәңгілік е л» иде ясын әде би мұра ла рда н та нып-білу-қызықты да  қиын іс. Осына у қиын істі қолға  а лға н біздің жұмысымызда  е же лгі шыға рма шылық тұлға ла р ме н әде би е ске рткіште рде гі ұлттық иде яның жа н-жа қты қа лпыта суын  көрсе ту болды.

Зе ртте у жұмысымызда , қа за қ ха лқының та рихи өтке нін те ре ңде й, жа н-жа қты та нып-білуге  де ге н ұмтылыс қа за қ ха лқының дәстүрлі а уызша  та рихын де рбе с ғылыми мәсе ле   ре тінде  не гізде п, а рна йы зе ртте у мәсе ле сін а лға  ма қса т е тіп қойылға н е ді.

Е же лгі жа зба  е ске рткіште рді, а қын-жыра ула р шыға рма шылығын, онда ғы тәуе лсіздік, ұлттық, «Мәңгілік Е л» иде яла рын түбе ге йлі зе ртте у. Та нып-білу, оқып-үйре ну а рқылы әде бие ттің ға сырда н-ға сырға  жа лға сқа н а та -ба ба  дәстүрін, жа ңа  дәуір а лға  та ртқа н жа ңа шылдықтың өзіндік е ре кше лігін, ұлт әде бие тінің өзіне  тән болмыс-бітімінің мәнін ұғынуға  қол же ткіздік.

Зерттеу жұмысының не гізгі а рқа уы – қа за қ ха лқының дәстүрлі а уызша  та рихы шие ле ністі болға н ке здің өзінде  де  оның қа за қта рда  қа нша лықты да мыға ндығы, са қта луы ме н түрле рінің  мүмкіндігі де ге н сұра қта рды ше шуме н жүзе ге  а сты.

Қа за қ та рихына  қа тысты ғылымға  бе лгілі де ре кте рді қа йта  қа ра у, ола рды ой е ле гіне н өткізу, а уызша  сөз өне ріне н жа са лға н төлтума лық де ре кте рді толыққа нды зе ртте у, зе рде ле у, қоса лқы та рихи пәнде рдің, әр түрлі ғылым са ла ла рының же тістікте рін мұқият, тиімді па йда ла ну ба рысы, ха лқымыздың өзіндік дәстүрлі а уызша  та рихының те ре ңдігін, көне  дәуірде н ба ста ла тынын көрсе тіп бе рді. Бұға н мүмкіндік бе рге н та рихи де ре кте р әр а луа ндығыме н сипа тта ла ды.

Қа за қ ха лқының тіке ле й ұрпа қта н-ұрпа ққа  са қта лып, бізге  же тке н а уызша  шыға рма шылығы е ң ба сты де ре ккөздік рөлін көрсе тті. Қа за қтың руха ни мұра сының мол ба йлығы ота ндық фольклорта ну-әде бие тта ну ғылымда рын қа лыпта стырды.  А рғы а та -ба ба ла рымыздың та рихи зе рде сі жа йында -е же лгі гре к-рим а вторла рының е ңбе кте рінде , қыта й жылна ма ла рында , мұсылма н а вторла рының туындыла рында , е уропа лық жиһа нке зде рдің, са уда ге р-ба қа лшыла рдың, миссионе рле рдің, ре сми са па р ше гушіле рдің, са яси көзқа ра ста ры үшін же р а уда рылға н жа нда рдың түрлі жа зба ла рында  жа зылып са қта лға н. А л осы жа зба ла рды та нып, зе ртте у жүргізге н ға лымда р қа за қ ха лқының өз өкілде рі болды. Ш.Уәлиха нов, М.Ж.Көпе е в, Ш.Құда йбе рдие в,

М.Тынышба е в,А .Ба йтұрсынов,Х.Досмұха ме дов, Е .Бе кма ха нов және  Ә.Ма рғұла н е ңбе кте рі осы ба ғытта ғы жұмыста р болып та былды.

Зе ртте у жұмысымызда  қа за қ ға лымда рының а ға  ұрпа ғының а та лмыш мәсе ле ге  қа тысты көзқа ра ста ры, зе ртте уле рі та лда нып, ола рдың е ңбе кте рі тіке ле й зе ртте у а рна сына  қосылды.

Е же лгі түркі ха лықта рында  жа зу мәде ние ті бірша ма  өрке нде ге ні бе лгілі мұны біз диссе рта циямызда  дәле лде уге  тырыстық. Жа зу мәде ние ті Түркі бітік, Ұйғыр, Та ла с жа зула рды са лыстыра  қа ра стыру бұл мәсе ле  де  түркіле рде  са ба қта стық  орын  а лға ндығын          ба йқа та ды. Орхон  жа зула рының   ке йінгі көшпе ліле рде  па йда  болға н рулық та ңба ла рға  ұқса стығы түркі жа зула рының жа зылу стилінде гі те ре ңне н ба ста у а лға н та рихи са ба қта стықты дәле лде йтінде й. Дәстүрлі а уызша  та рихтың та рихи де ре к ре тінде гі та нылуы-оның сыныпта луы е ді. Бұл біздің зе ртте у жұмысымызда  өз көрінісін бе рді. Қа за қтың дәстүрлі а уызша  та рихының кла ссифика циясы была йша  көрініс та пты: 1) фольклорда  (а ңызда р, эпос, та рихи жырла р); 2) қа за қ әде бие тінде гі а вторла ры бе лгілі, а уызша  туып, а уызша  та ра ға н шыға рма ла рында  та рихна ма лық сипа т ба сым а қын-жыра ула рдың мұра ла ры; 3) ше жіре  түрле рінде . Бұл кла ссифика ция бізде рдің зе ртте у жұмысымызда  дәстүрлі а уызша  та рих бе лгісінде  толық та лда нды. Өз да муына  а рха ика лық қоға мна н ба ста у а ла тын дәстүрлі а уызша  та рихтың а йшықты бе лгісі ге не ологиялық а ңызда р болып та былды. Оның бе лгілі өкілі, а та қты «Та рихында » скифте рдің шығу те гі тура лы этногоника лық а ңызды ке лтіріп, дәстүрлі а уызша  та рихқа  сүйе ніп, ғылымда  «Та рихтың а та сы» а та нға н Ге родот мыса л болма қшы. Орта ға сырлық шыға рма ла рда ғы а ңызда р да  же те рлік. Ола рдың қа та рында : Өте міс қа жы «Шыңғыс-на ма »; Қа дырға ли Жа ла йыр «Жылна ма ла р жина ғы»; Әбілға зы Ба һа дүр ха н «Түркі ше жіре сі», т.б. та рихна ма лық де ре к болып а лға н.

Бүгінгі зе ртте у жұмысымызда  ке зде се тін дәстүрлі а уызша  та рихтың кла ссифика циясы-а уыз әде бие тінде гі а қын-жыра ула р шыға рма шылығы. Сыпыра  жыра у, А са н Қа йғы, Қа зтуға н жыра у, Ша лкиіз жыра у, Доспа мбе т жыра у, Ма рға сқа  жыра у, А қта мбе рді жыра у, Бұқа р жыра у мұра ла рының ұлттық та рихты зе рде ле уде гі ма ңыздылығыме н өте  құнды тұста рын көрсе тілді.   Жыра ула рдың мұра сында ғы та рихна ма лық бе лгі, ола рдың ха лық өмірін әр қырына н бе йне ле йтін шыға рма ла рында  өтке нге  ора луымыздың  ба сымдылығы. А нықта п а йтқа нда , бе лгілі бір та қырыпқа  құрыла  тұра  толға ула р оны өтке н ке зе ңге  «үңілу» а рқылы «зе ртте п», «та лда п» па йымда йтыны.

Дәстүрлі а уызша  та рихта  дәстүрлі қоға мның ұлттық та рихи та ным рөлін а нықта уда - ше жіре нің ма ңыздылығы е ре кше . Ше жіре нің өзі дәстүрлі қоға мда ғы де рбе с, же тілге н ұжымдық және  ұлттық та рихи білімнің көрінісі болып а нықта лды. Ше жіре ні қоға мның ба рынша  қа же т е туі және  қа дірле уі – а да м ба ла сына  тән өзіңнің шығу те гіңді, кім е ке ніңді, ұлттық е ре кше лігіңді а йыра  білу, та ну де ге н мәсе ле де н туға н. Ше жіре нің дәстүрлі а уызша  та рих е ке ндігі оның біртұта с ха лықтың (қа за қтың-О.С.) шығу те гі, жа ра тылуы, тұрмыс-тіршілігі, әде т – ғұрпы, са лт – са на сы, міне з – құлқы, ха лық ба сында ғы а ума лы – төкпе лі ке зе ңде рі, бір сөзбе н а йтқа нда  бүкіл та рихы ха лық көзқа ра сыме н, ха лық ұғымыме н е гже й-те гже йлі ба янда ла ды және  па йымда лды.

Қа за қ ха лқының дәстүрлі а уызша  та рихын қа тысты жүргізілге н зе ртте у жұмысы бізде рге  төме нде гіде й қорытынды жа са уға  мүмкіндік бе рді:

біріншіде н, е же лгі және  ха ндық дәуірде гі қа за қ әде бие тінің да му ба ғытта рына , иде ялық ұста нымда рына  жа н-жа қты ба ға  бе рілді;

е кіншіде н, қа за қ ха лқының дәстүрлі а уызша  та рихының қа лыпта суы, да муы зе ртте лді;

үшіншіде н, қа за қ ха лқының а уызша  та рихының  ұлт та рихын зе ртте уде гі ма ңызы не гізде лді;

төртіншіде н, а уызша  та рихи де ре кте рде гі көшпе нділе рдің «Мәңгілік Е л» иде ясы және  руха ни, ма те риа лдық құндылықта ры а нықта лды;

бе сіншіде н, қа йна р көзі а за тшыл күре с пе н тәуе лсіздік иде ясына н ба ста у а ла тын ұлттық иде яның «Мәңгілік Е л» иде ясына  ұшта суының а лғыша ртта ры а йқында лды;

а лтыншыда н, «Мәңгілік Е л» иде ясын жа ңғыртуда ғы а уызша  та рихи білімнің е ре кше лікте рі а нықта лды;

же тіншіде н, қа за қ ха лқының а уызша  та рихи білімінің ұлттық та рихна ма ның қа лыпта суында ғы ма ңызы көрсе тіліп, оны жа ңғыртудың әдісте ме сі не гізде лді. Бұл бізге  «Мәңгілік Е л» иде ясының қа за қ е лінің е рте ңіме н, ке ле ше гіме н, бола ша ғымызбе н өте  тығыз ба йла нысты е ке ндігін а йқында йды.