Жалпы білім беру мектебінде оқушылармен ұлттық оркестрді ұйымдастыру, дипломдық жұмыс

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Жалпы білім беру мектебінде оқушылармен ұлттық оркестрді ұйымдастыру

МАЗМҰНЫ 

Кіріспе……………………………………………………………………………………………………………….

1. Жалпы білім беру мектебінде халық оркестрді ұйымдастырудың теориялық аспекттері………………………………………………………………………………………………………….
   • Білім беру мазмұнында оқушылардың музыкалық – орындаушылық мәдениеті…………………………………………………………………………………………………………
   • Оқушылардың жас ерекшеліктері және олардың музыкалық мәдениетті қалыптастыру процесінде пайда болу заңдылықтары ………………………………………
   • Балалар оркестрі сабағында оқушылардың орындаушылық дағдылары ерешеліктерінің қалыптсуы ……………………………………………………………………………..
2. Жалпы білім беру мектебінде халық оркестрін ұйымдастыруда эксперименталдық жұмыс ……………………………………………………………………………….
   • Халық оркестрі сабағында қолданылатын әдіс-тәсілдер…………………………….
   • Халық оркестрі ұйымдастыруда тәжіребиелік жұмыстың кезеңдері………………………………………………………………………………………………………..
   • Халық оркестрін ұйымдастыруда тәжіребиелік жұмыстың нәтижелерін талдау………………………………………………………………………………………………………………

Қорытынды………………………………………………………………………………………………………

КІРІСПЕ 

Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының әлеуметтік қоғамынының қалыптасуына қажетті көптеген міндеттер қойылып отыр. Сол міндеттердің бірі – критикалық ойлауға қабілеті бар, мәдени және рухани жаңғыруды бағалай және түсіне білетін, оны өз бойында тәрбиелей алатын тұлғаны өсіріп, дамыту [1]. Толық тұлға ретінде дамыған оқушыларды тәрбиелеу үшін, оларды ең алдымен музыка әлемімен таныстыру қажет. Соның ішінде ең танымал және сүйікті өнердің түрі оркестрде ойнау өнері. Оркестр – ол ең алдымен – орындаушылық өнер. Орындаушылық- музыкалық  мәдениетті дамыту үшін, ең бірінші эстетикалық, көркемдік потенциалды ашып, дамыту керек.

Осының барлығы балалар оркестрін ұйымдастыру үшін қажетті факторлар. Әсіресе балалар оркестрінің сабақтары, музыкалық мәдениеттің, музыкалық-орындаушылық дағдыларын қалыптастыруына ықпалын тигізеді. Оқушылардың орындаушылық мәдениетінің, музыканың әр түрлі стильдері мен бағыттырымен қиылысады. Бірақ біз білетіндей, қоршаған ортадан тек қана ылғи да оң әсерді ала беруге болмайды. Осындай жағдай музыка әлемінде де бар. Сондықтан да оқушылырдың орындаушылық, көркемдік мәдениетінің деңгейін көтеру үшін, ең біріншіден музыкалық әлемнің негізгі үлкен қабатына көңіл бөлген жөн. Оған музыканың алуан түрлері жатады: ол классикалық, аспаптық, халық орындаушылық мектеп дәстүрлеріне сүйенген. Осылардың барлығы оқушылардың орындаушылық мәдениетіне және көркем әлеміне әсер ететін факторлардың бірі.

Оркестрлік сабақтардың ерешеліктері музыкалық орындаушылық ұжымдық формасы ретінде шығып, оқушылардың көптеген қасиеттеріне әсер етеді: өз-өзіне сенімділік, комуникативтік достастық, жауапкершілік, әділеттік, және т.б. Балалар оркестрі сабақтарына, алатын музыкалық музыкалық білімнің құраушы ол – оқушылық музыкалық-орындаушылық қабілетін жоғары деңгейде дамуы және қалыптасуы. Ең біріншіден бұл жерде көркемдік-тәрбиелеушілік, тұлғалық-бағытталушылық және әрекеттік амал-тәсіл қолдану сияқты қасиеттерді белгілеген жөн. Бүгінгі таңда оркестрлік сабақтардың маңыздылығы ерекше орынға шығуда, өйткені осы сабақтарда орындаушылық әрекеттерді түрлі оқу саласында керекті дағдыларды, білімдерді алуға мүмкіндік туады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қоғамды әлеуметтік-мәдени жаңғырту жағдайында дәстүрлер мен инновациялардың өзара байланысы өзектіленеді, халықтық музыкалық мәдениет құндылықтарына деген қажеттілік күшейе түсуде. Тұлғаның рухани қасиеттерін дамытуға бағытталған қоғамдық сана векторын өзгерту өскелең ұрпаққа эстетикалық тәрбие беруді талап етеді. Білім берудің эстетикалық бағдарламаларын әзірлеу және жүзеге асыру кезінде халықтық музыкалық мәдениеттің қалыптастырушы әлеуетін пайдалану тұлғаның рухани даму процесінің тиімділігін арттырады. Өкінішке орай, қазіргі қоғамда даусыздық шындыққа айналды, бұрынғыдай адамның қажеттіліктері мен мүдделері ескерілмейді, эстетикалық қағидалар мен адамгершілік нормалар талап етілмеген болып қала береді. Трансформацияның теріс салдары жастар субмәдениетінде көрініс табады. Қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайларда өсіп келе жатқан ұрпақтың эстетикалық мәдениетін тәрбиелеу проблемасы өзекті мәнге ие, өйткені шындыққа және өзіне қатысты шығармашылық бағыты бар, эстетикалық эмоцияларды, сезімдерді сезінуге және мәдениет әлемінде қалыптасқан табиғи әлеуетті іске асыруға қабілетті көп өлшемді тұлғаны қалыптастыруға ықпал етеді.

Оқушылардың эстетикалық мәдениетін тәрбиелеуді оңтайландыруға балалардың музыкалық мектептері мен балалар өнер мектептері ықпал етеді. Онда оқушылардың шығармашылық іс – әрекетінің түрлі формалары ұйымдастырылған-орындаушылық ұжымдар, соның ішінде халық аспаптарының оркестрлері. Халық оркестрлері мәдени дәстүрлерге, педагог-музыканттардың, орындаушылардың, дирижерлердің жаңашылдығына байланысты қоғамның қалыптасқан құндылығы болып қала береді және оқушылардың эстетикалық дамуында маңызды рөл атқарады. Халық аспаптарының оркестрі жоғары көркемдік құнды заттарды – музыкалық шығармалар мен музыкалық аспаптарды қамтитын мәдени орта болып табылады. Шығармашылық қызмет барысында оркестрде белгілі бір эстетикалық қатынастар арқылы жеке тұлға (оркестранттар) мен көрсетілген заттар арасында өзара іс-қимыл жасалады.

Қоғамның түбегейлі өзгеруі және мәдени кеңістікті қайта құру процесінде келесі қайшылықтар туындады:

1) қоғамның өзінің рухани мүмкіндіктерін іске асыруға ұмтылатын көп өлшемді шығармашылық тұлғаға бағдарлануы және әлеуметтік ортадағы жансыздықтың жалғасуы;

2) эстетикалық мәдени оқушы – орындаушылардың халық аспаптарында, сондай-ақ дайындалған тыңдаушылардың педагогикалық қажеттілігі және музыканттар мен тыңдаушылардың эстетикалық мәдениетін тәрбиелеуде шығармашылық ресурстарды тиімді пайдалану мәселелерінің жеткіліксіз әзірленуі.

Анықталған қарама-қайшылықтар негізінде оқушылардың эстетикалық мәдениетін халықтық музыкалық мәдениет құралдарымен тәрбиелеу процесін педагогикалық қамтамасыз ету мәселесі анықталды. Осы мәселе аясында зерттеу тақырыбы анықталды: «Жалпы білім беру мектебінде оқушылармен ұлттық оркестрді ұйымдастыру».

Зерттеу мақсаты – мектепте халық оркестрін ұйымдастырудың әдіс- тәсілдерін тәжіребиелік тексеруден өткізудің теориялық негізін зерттеу.

Зерттеу объектісі – оқушылардың оқудан тыс әрекеттері

Зерттеудің пәні – халық оркестрінің сабақтары

Зерттеудің ғылыми болжамы:жалпы білім беру мектебінде оркестр сабағында әдіс-тәсілдерді қолданудың эффективтілігі толығымен жеткізілсе, онда оқушылардың музыкалық орындаушылық қасиеттерінің қалыптасуы арта түседі.

Жұмыста келесі міндеттер қойылды:

• ғылыми – педагогикалық әдебиетте халық оркестірін ұйымдастыруда туылған мәселелерге байланысты ғылыми жұмыстарды оқу;
• халық оркестірін ұйымдастыруда қойылатын талаптарды анықтау;
• халық оркестрін ұймдаструда қолданылатын әдіс-тәсілдерді дамыту;
• жалпы білім беру мектебінде оркестр сабағында әдіс-тәсілдерді қолданудың эффективтілігін тексеру.

Жұмыста келесі әдістер-тәсілдер қолданды: 

• педагогикалық , психологиялық әдебиеттің теориялық негіздерін талдауы;
• анкета алу, қадағалау;
• тәжіребиелік жұмыс (тәжіребиенің констатациялық, қалыптастырғыш және бақылағыш кезеңдері)

Зерттеу әдістері- жалпы білім беру мектебінде халық оркестр сабағында әдіс-тәсілдерді қолданудың эффективтілігін жетілдіруге арналған әр түрлі педагогикалық әдістер, әдістемелік  тәсілдер, жаттығулар.

Зерттеу көздері.Философ, психолог, педагог, композитор, этнограф, жазушы,өнертанушығалымдардың мектеп оқушыларын  шығармашылыққа  баулу, шығармашылығын дамыту жөніндегі еңбектері және қазақ халқының музыкасымен және рухани эстетикалық құндылықтары туралы еңбектер, мұрағат құжаттары. Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Білім және ғылым министрлігінің құжаттары (Конституция, Білім туралы заң, гуманитарлық білім беру және білім мазмұны тұжырымдамасы, жәнет.б.) оқу жоспарлары мен   бастауыш мектеп бағдарламалары.

Зерттеу базасы. Тәжірибелік-эксперимент жұмысы «Қостанай қаласы әкімдігі білім бөлімінің Мариям Хәкімжанова атындағы №20 орта мектебі» мемлекеттік мекемесінде өткізілді.

Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиттерден және қосымшалардан тұрады.

1. ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ МЕКТЕБІНДЕ ХАЛЫҚ ОРКЕСТРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТТЕРІ 

Білім беру мазмұнында оқушылардың музыкалық – орындаушылық мәдениеті 

Жалпы және қосымша білім беру жүйесінің модернизациясы жаңа білім бере алатын кеңістіктің құрылуына бағытталған. Ол кеңістіктің жалпы мақсаты -өсіп келе жатқан ұрпақтың рухани-өнегелік тәрбиенің болуына үлкен ықпалын тигізу. Гуманисттік идеалдар бағытына қарай жылжып, өзін-өзі танып, ізденіп оқуына көмек береді.

«Өнер» саласының пәндері тәрбие берудің талаптарының орындалуына көптеген көмегін көрсетеді. Осы циклдің пәндерінің бағыты- оқушыларда әр түрлі халықтардың мәдени-эстетикалық жетістіктерін эмоционалдық тұрғыдан қабылдау, әр түрлі заманның суретшілердің жұмыстарын дұрыс түсініп қабылдау. Отандық және әлемдік мәдениеттің салт-дәстүрлетіне сүйеніп оқушыларды тәрбиелеу  – олардың рухани-өнегелік құндылықтардың дамытылуына әсер етеді.

Мәдениеттану пәнінің тұрғысынан қарағанда кәзіргі білім берудің мақсаты өткен ғасырдың әйгілі ғалымы Д.Б. Ковалевскийдің жазғанынан айырмашылығы жоқ. Оның сөзі: тұлғаның рухани деңгейін көтеру үшін музыкалық-орындаушылық қасиеттерді дамыту керек. Оқушылардың барлық рухани аспекттерінің дамуы, яғни: өнегелік, азаматттық, комуникативтік, көркемдік мәдениет дегендер сияқты, осылардың барлығы музыкалық мәдениет арқылы дами алады. Қазіргі оқу бағдарламаларында тәрбиелеу потенциалы жеткілікті. Оның жүзеге асырылуы ойластырылып ұйымдастырылған тәрбиелік ортаға, сыныпта және сыныптан тыс жүріп жатқан  жұмыстар аясында құрылған оқушылар мен мұғалімнің қарым-қатынастарға байланысты болады. Жалпы білім беру мекемелерде тәрбие беру жұмыстарын жетілдіру мақсатында ҚР ғылым және білім беру Министрлігі мынадай ұсыныстарды береді: педагогикалық ұжымдарға  жалпы білім беру шегінде тәрбие беру потенциалын жүзеге асыру.

Оқу – тәрбиелік кеңістік еркіндік принціпін жүзеге асыру барысында оқушыларға жалпы әрекет формалары мен түрін өз қалауынша таңдауды үйретеді, және де осы қалауы үшін толығымен жауыпты болуды үйретеді [3]. Оқушылардың оқу әрекетінің ұйымдастырушылық формалары оқу процессінің қатысушылары үшін комуникациялардың алуан түрлдерін қамтамасыз етуі керек. Ол оқушыларға беріліп отырған мүмкіндіктерді кеңейту үшін, әлеуметтік-өнегелік позициясын нығайту, тәжіребиелік, өнерлік, оқудың түрін және формасын өз-бетінше талдау үшін берілген.

Осылайша көптеген өнер туындылары тек шығарушысының шеберлігін ғана көрсетпей, сонымен бірге ұрпақтардың, өткен кезеңдердің, түрлі халықтардың  жалпы рухани, өнегелік-эстетикалық, дүниетанымдылық, эмоционалдық-құндылықты  көрсетеді. Көркемдік шығармаларды интерпритациялау, орындау, қабылдау процессінің барысында қабылдап отырған тұлғамен диалог орнайды, сол тұлғаның рухани , құндылықты-мағыналы, эмоционалды-өнерлік әлемнінің деңгейі жоғарлайды. Өнер тұрғыснан білім беруді қарастыратын болсақ, ол– тұлға және әлеуметтік мәдиниеттің басым бөлігін құрайды. Білім берудің маңызды функциясы – болашақ ұрпаққа мәдениетті жеткізу.

Музыкалық білім беру барысында оқушы өзін тек музыкалық өнердің субъектісі ғана болмай, сонымен бірге музыкалық, өнерлік, гуманитарлық дамыған, рухани-өнегелік, азаматтық, көркемдік жағынан дамыған субъект ретінде сезінеді [25]. Оқушылардың субъекттік қабылдауының пәні болып – музыкамен диалог ретінде қарым-қатынас орнатып, музыкалық мәдениетті жалпы түсініп қабылдау. Білім берудің мәнін осындай тұрғыдан қарау келесі мәнді аспкеттерді шарттылауға мүмкіндік туғызады. Олар: музыка тілін және интонациондық музыкалық сөйлеуді меңгеру; музыкалық әрекеттің алуан түрлерін меңгеру; музыканы өнер ретінде түсініп,  ерекшеліктерін  және басқа өнер түрлерімен байланысын меңгеру; оқушылардың музыкалық мәденитетін дамыту, сол музыка арқылы жалпы рухани мәдиниетіне әсер ету.

Осылайша оқушылардың музыкалық – орындаушылық мәдиниетін құнды қарым-қатынас мәдиниеті ретінде, (рухани-өнегелі, көркемдік, азаматтық, интонациондық-комуникативтік), музыкалық ойлау қабілетінің және көркемдік қабылдау мәдиниеті ретінде, музыкалық әрекеттің мәдиниеті ретінде түсінуге болады. Құнды қарым-қатынас мәдиниеті ол- жоғарыкөркемдік ұлттық және әлемдік музыкалық мәдиниетке (халықтық, классикалық, заманауи) қызығушылықты оятады; оның рухани, өнегелік-эстетикалық, идеялық-эмоционалдық, өмірдің мәнділігін, жақсы мен жаманды айра білетін  музыкалық талғамның қалыптасуын меңгеруді дамытады [5].

Музыкалық мәдиниеттің қалыптасуы – тұлғаның нысаналы даму процессінің барысында өнерде және ақиқатта дұрыс және толық қабылдау қасиетінің дамуы. Ол- көркемдік ұғымдар жүйесін, көз-қарастар мен пікірлер, шын мәнінде эстетикалық құнды болып тұрған нәрселерден ляззат алуды қамтиды. Біздің республикада соңғы жылдары өлең айту және музыка бойынша оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар шығарыла бастады (О.Байдилдаев «Ән-куй сабақтары 5 сыныптарға арналған, 1990 ж., П. Момынова «Ән сабақтары» , сыныптарға арналған, 1994 ж). Ең үздік шығармалардың талқылануы, өнер кітаптарының периодтық шолуы, электрондық бағдарламалар, алуан түрлі оқу құралдары ерекше орын алуда. Осының барлығы оқушының  музыкалық-эстетикалық тәрбие алуына көмек береді. Казіргі кезде музыкалық студиялар, мұражайлар, концерт, кинотеатрлар, ең үздік мәнерлеп оқушы, әншілер үйірмелері өте жайылмалы орын алды.

Оқушылардың музыкалық мәдениеті қоғамды тұрақтандырудың маңызды факторларының бірі болып табылады және екі мақсатты көздейді: қазіргі заманғы жағдайларда өскелең ұрпақты әлеуметтендірудегі табыстылық және адамның іс-әрекет субъектісі ретінде және тұлға ретінде өзін-өзі дамыту. Мектеп көбінесе сыныптан тыс және жалпы мектептік жұмыстың қажетті бағытын таңдай алмайды. Бұл жалпы білім беретін мектепте оқушылар мен мұғалімдер арасындағы қарым-қатынастың нашарлауына, оқушылардың қызығушылығын, уақытын жоғалтуына әкеледі. Мектептен тыс қызмет, керісінше, оқушының жеке тұлғасын қалыптастырады және дамытады. Тәрбие үрдісін басқару-Адам бойында қалыптасқан сапаны дамыту және жетілдіру ғана емес, оның мінез-құлқы мен санасында белгіленген жағымсыз әлеуметтік ауытқуларды түзету, сонымен қатар оның өзін-өзі дамыту, дене және рухани күштерді өзін-өзі жетілдіру қажеттілігін қалыптастыру.

Мектептегі білім беруге қолданылатын ұлттық идея оқушыларға берілетін білімнің және музыканың  тарихи-мәдени материалдармен толуы арқылы жүзеге асырылуда [14].  Оқушыларды ұлттық мәдениетке баулу; негізгі өнегелік құндылықтары бар, халқының рухани-өнегелік тәжірибиесі бар мәдени компетенцияны қалыптастыру; музыканың салт-дәстүрлермен қандай байлансыта болып тұрғаны туралы ұғым алу – осының барлығы ана тілі мен әдебиетті және ұлттық музыканы оқып үйрену барысында қажетті қағидалар.

Соңғы жылдары көптеген ғалымдар (М.Х. Балтабаев, Б.Г. Гизатов, Р.Р. Джердемалиева, С.А. Елиманова, К.Ж. Кожахметова, Ш.Б. Кулианова, М.Оразалиева, С. және А. Раимбергеновтар, Б.Сулейменова, С.А. Узакбаева) қазақ халқының музыкалық өнерінің ерекшеліктерін зерттеп музыкалық білім берудің әдіс-тәсілдері жайлы көптеген зерттеулер жүргізіп, еңбектерін жазған. Балалардың халық аспаптарда орындаушылық қабілеті туралы да көптеген әдістемелік оқу құралдары жазылған. Осылайша 2000 жылдар аралығында «Елім-ай», «Мұрагер» балаларды музыкалық және эстетикалық тәрбиелеу жүйелері құрылған. Олар К.Орфа, Б.Бартока, З.Кодаи жүйелері сияқты ұлттық салт-дәстүрлерге сүйеніп негізделген. Оқушыларға қазақ халқының өнерін үйретудің кешендік концепциясының негізінде халық- аспаптық, халық-сөзшеберлік, халық-әншілік, декортивтік, халық-бишілік өнерлер түрлері жатыр. Ол қазақ халқының көркем мәдениетінің дәстүрлік формаларын оқушыларға үйретуге ықпалын тигізеді. С.және А. Раимбергеновтер құрастырған «Мұрагер» атты бағдарламасы бойынша балаларды тек халық аспаптарда ғана емес (негізінде домбра тартуды үйретеді), сонымен қатар импровизация өнерін меңгеруді үйретеді, өйткені барлығымыз білетіндей, импровизация ол қазақ халқының ерте заманына келе жатқан «тартыс» өнерінен шыққан дағды [27]. Оқушының музыкалық-орындаушылық мәдениеті жалпы рухани мәдениетінің жеке бөлігі ғана болмайды, ол руханилық белгісінің жалпы тән болуы.  Оқушылардың музыкалық мәдениетін дамыту процессінің барысында рухани мәденитеттің (өнегелік-эстетикалық, азаматтық, комуникативтік, көркемдік, психологиялық) барлық аспекттері дами бастайды [24]. Музыкалық образдарды елестеп отырғанда оқушылар озінің өмірі туралы, жалпы өмірдегі өздерінің алдына қойылған мақсатттары мен құндылықтары туралы ойланып отырады. Жеке, топтық және ұжымдық орындаушылық өнері оқушыларды көркемдік диалогқа баулиды, жалпы көркемдік мақсаттарға бірігіп жетуді үйретеді. Музыка- рухани байланыс тілі болғандықтан, оқушылар үшін оны оқып үйрену мәнді деңгейде, рухани-өнегелік көркемдік, өнерлік, логикалық деңгейде болуы керек. Қазақстандық музыкалық білім берудің мақсаты-өнегелік-эстетикалық құндылықтарды оқушылардың бойына сіңіру. Оны  интонациондық мәндерді іздеу мен ашу, өзін-өзі түсінудің тереңділігін, музыкалық образдардың интерпритациясын түсінудің нәтижесінде жүзеге асыруға болады.

Оқушылардың музыкалық-орындаушылық мәдиниетінің негізгі бағыттары: адам мен табиғаттың дыбыстық әлемі; музыканың өмірлік прообраздары; музыканың жанрлық негіздері, музыкалық әрекет; музыкалық мәнділік; музыкалық сөйлеудің тиянақтылығы. Музыкалық білім берудің этаптарының дидактикалық принциптеріне сәкес, оқушылар музыканы тиянақты музыкалық сөйлесу мен көркемдік мәнінің болуы арқылы, өздерінің жеке тәжіребиелері және өмірлері арқылы түсініп меңгере алады. Оқушылардың әрекеттік позициясының негізі – музыкалық-орындаушылық. Осыған сүйене отырып оқушылар мұғалімнің көркемдік-орындаушылық, эстетикалық үлгілеріне қарап оздері үлгі алады, олар – сөйлесу, пластикалық, вокалдық, аспаптық, оркестрлік орындау қабілеттері болып табылады.

Оқушылар музыкалық-шығармашылық әрекеттер  түрлерінде көптеген музыкалық-орындаушылық дағдыларға үйренеді. Олар:

• Музыкалық образдардың даму ерекшеліктерін және олардың музыкалық шығармада қалай байланысып тұрғанын көрсету. Сонымен бірге музыкалық шығарманың интонациондық, жанрлық, және стильдік ерекшеліктерін, өзінің музыкаға деген сезімдерін сурет, пластика, музыка, сөйлесуі арқылы көрсету;
• Музыкалық материалдың бөлек компаненттерін (жоғары дыбыстар, мәнерлік және метроритмикалық ерекшеліктер, гармрония, полифония, фактура), композициондық функцияларын дифферинциальдық түрде есту қабілетін дамыту;
• Композитордық көркемдік ой бойынша жүзеге асырылған орындаушылық интерпритацияның мәнін түсіну;
• Әртүрлі музыкалық шығармалардың интерпритацияларын өзара салыстыра білу және оларға дәйекті баға беру;
• Музыканың өмірлік қайнар көздерін анықтау,және естіген шығарманы басқа шығармалармен, басқа композиторлар шығармаларымен, басқа өнер түрлерімен салыстыра білу [9].

Орындаушылық өнерде шеберлік пен дағдылар бөлінеді. Олар сахналанған, пластикалық сөйлеуде, музыкалық аспаптарда ойнаған кезде, хормен, ансамбльмен және сольдік ән салуда ерекше айқын көрінеді. Бұл жерде анық бір жанр, стильде, мінезде үйретіліп отырған және орындалып отырған шеберліктер мен дағдылар бірінші орынға шығады. Олар:

• Бір шығарманың орындалу үшін өзінің бірнеше варианттарын ұсыну;
• Бірнеше интерпритацияларды өзара салыстыра отырып, бір вариантын ғана дәйекті түсіндіріп, таңдау;
• Өзінің орындауында таңдаулы интрепритацияның орындалу сапасына баға беру.

Музыкалық шығармаларды орындау барысында қажетті дағдылар мен шеберліктер жетілдіріледі. Олар көркем құралдардың мәнерлілігін,  вокалдық және аспаптық музыканың сахналық нұсқаларын жүзеге асыру,  соның негізінде көркемдік ойыды іздеу және құру,және оны сахна құралдарымен іске асыру. Дәл осы кезде орта сыныптарда музыкалық шығармаларды өңдеу үшін, оқушылар ақпараттық-коммуникациялық технологияларды, аранжировкаларды, музыканы жазу және ойнатуды үйренеді.

Барлық музыкалық – орындаушылық процессі музыкалық-орындаушылық қызметтің тәжірибесін қамтиды. Ол тәжірибе музыканы тыңдау, вокалдық-хор және оркестрмен орындау,  музыкалық-пластикалық әрекеттерде,  музыка шығармасында және импровизация кезінде, басқа өнер түрлерімен музыканың байланысымен, тарихымен, өмірімен  тікелей байланысты. Осылайша материалды ақпараттық түрде мазмұндауды болдырмауды және өнерді әрекеттік меңгеруді бірінші орынға шығаруға жол ашылады. Жалпы негізгі музыкалық білім беру жүйесінде болып тұрған музыкалық-шығармашылық әрекеті – оқушылардың шығармашылық потенциалын дамытуға, музыкалық әрекеттің нәтижесі мен процессіне деген қызығушылығын арттыруға  бағытталған [11]. Мұндай тәжірибе оқушыға музыка табиғатын тереңірек түсінуге көмектеседі, ол музыканы жазудың жолдары мен тәсілдерін үйреніп, тануға, өнерге деген тұлғалық ұстанымын құру, әр түрлі музыкалық-шығармашылық қызметтерде өзін-өзі танытуға жол табуға мүмкіндік береді.

Музыкалық – орындаушылық мәдениетті дамыту үшін осы процеске қатысатын барлық музыкалық қабілеттерін дамыту керек. Б.М. Теплов туа біткен музыкалық қабілеттіліктері негізінде осы қабілеттерді дамытуға болатындығын дәлелдеді. Осы қабілетті дамыту үшін, басқа да эффективті болатын қабілетті дамытуға керек деп, негізгі шартты анықтайды. Б.М. Тепловтан басқа қабілеттерді дамыту тақырыбы бойынша басқа да ғалымдар зерттеулер жүргізді, олар – С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, Б.Г. Ананьев, К.К. Платонов, А.Г. Ковалев, В.Н. Мясищев, Г.С. Костюк және тағы басқалар. Музыкалық қабілеттерді дамыту үшін музыкалық іс-әрекет және адамның психикасы өзара байланыста болғаны жөн. Бұл сұраққа арналған музыкалық қабылдау психологиясы бойынша көптеген еңбектер (Ю.Б. Алиев, А.Ветлугина, Г.С. Тарасов); олармен байланысқан  музыкатану жұмыстары (В.В. Медушевский, Е.В. Назайкинский, А.Н. Сохор); музыкалық-орындаушылық қызмет саласындағы психологиялық зерттеулер (Л.Л. Бочкарев, В.А. Петрушин, Г.М. Цыпип); орындаушылық теориясына арналған жұмыстар (Л.А. Баренбойм, Г.М. Коган, В.Г. Ражников); орындаушы-ұстаздардың монографиялық жұмыстары (Г.Г. Нейгауз, Я.И. Мильштейн, СЕ. Фейнберг).

Кабалевский Дмитрий Борисович педагог-гуманист В.А.Сухомлинскийдің идясын «Музыкалық тәрбие дегеніміз музыкантты тәрбиелеу емес, ең біріншіден адамды тәрбиелеу» жүзеге асырды. Д.Б.Кабалевский бірінші орынға музыканың әртүрлі қырларын зерттеуді емес, музыкалық өнерде олардың өзара байланысын бірінші орынға қойды. Өнер табиғатынан жаралған  өнерді оқыту принциптерін құруға қажет болып тұрғаны туралы мәселе көтерді. Музыканы белсенді түрде қабылдау арқылы жүретін музыкалық  тәрбие беру ісі-  музыкалық-орындаушылық қабілетінің негізі болады. Музыкалық-орындаушылық мәдениетінде музыкалық аспаптарда ойнаудың үйретілуінде стильдік тәсілдердің жиі проблемалары туады. В.В. Медушевскийдің анықтауы бойынша «көркемдік стильді» былай сипаттайды мәдениеттің ең маңызды элементі – «адамзаттың мәдени жадысының ең керемет және кең пішіндерінің бірі».  Стиль түсінігін пішін болмысы ретінде түсіну керек. Әйгілі философ және культуролог М.С Каганның ойы бойынша «стиль құрамында анық бір мән бар, бірақ ол пішіннің сапасына байланысты болады».  Совет одағы мектептерінде «орындаушылық стиль» Б.Л. Яворского, СЕ. Фейнберга, Я.И. Мильштейна, Г.М. Когана, А.Д. Алексеева, Л.В. Николаева жұмыстарында теориялық және тарихи тұрғыдан қарастырып отырған.                Музыкант-орындаушылардың, ғалымдардың, педагог-зерттеушілердің ой пікірлерін қорытындыласақ – музыкалық-орындаушылық шығармашылық процесі композиторлық ойды жүзеге асыру актісі ғана емес, сонымен қатар жеке орындаушылық түсінікті құру болып табылады. Туындының әрбір орындалуы бірегей шығармашылық акт болып табылады. Орындау шығарманың эстетикалық құндылығын арттыра алады, оның мазмұнын тереңдете алады, оны байыта алады [17]. Басқа жақтан қарастыратын болсақ, орындау музыкалық шығарма мазмұнының маңызды жақтарын көрсете алады. Мысалы адамның сөйлесуінде сияқты бір сөздер әртүрлі айтылуы мүмкін, сол сияқты музыкалық сөйлеуде бір нота белгілері әртүрлі интонациямен орындалуы мүмкін.                 Осы міндеттердің әрқайсысы оқушылардың музыкалық білім берудің тұтас процесінен шартты түрде ғана бөлінеді. Зерттеушілердің айтылған сөздерінде сүйенетін болсақ орындаудың музыкалық – орындаушылық мәдениетін қалыптастыру мәселесі – тұлғаның жалпы және музыкалық мәдениетін тәрбиелеу негізінде қойылған. Э. Б. Абдуллин, Е. В. Николаева музыкалық білім беру оқулық тарында «оқушылардың музыкалық-орындаушылық мәдениеті» деген термин қарастырылып, келесі көрсеткіштер сипатталынады:·                            Нақты орындаушылық әрекет түріне мүдделер, бейімділік, қажеттіліктердің пайда болуы;·                            жұмыстың сипатына, стиліне және жанрына сәйкес интонациялық-бейнені қабылдау бірлігіне қол жеткізу көмектесетін орындаушылық білім, білік және дағдыларын оқып үйрену;·                            орындаушылыққа шығармашылық процесс ретінде қарау; ·                            әншілік, аспаптық дыбыстың сұлулығы, шығарманың орындаушылық интерпретациясы туралы өз түсініктері негізінде музыканың орындалу сапасын бағалай білу [35].                Біздің ойымызша, жоғарыда аталған көрсеткіштер тізбесі балалар оркестрінің орындаушылық қызметінің ерекшелігі мен көп қырлылығын ескере отырып, оқушының жеке қасиеттерімен толықтырылуы мүмкін. Атап айтқанда, жас музыканттың қызметінде музыкалық-танымдық процестер мен музыкалық-шығармашылық қабілеттер кешені маңызды рөл атқарады.                Оқушылардың музыкалық – орындаушылық мәдениетін қалыптастырудағы Музыкалық білім берудің заманауи жүйесі оқушылардың физиологиялық, ақыл-ой және эмоциялық-ерік сипаттарын ескеруі тиіс. Бұл қағидаттарды музыкалық – орындаушылық дағдыларды дамыту әдістерін әзірлеуде де ұстанған жөн.                Қазіргі заманғы музыкалық мәдениет барлық бағыттарда қарқынды дамып келе жатыр. Жаңа ақпараттық жабдықтау кезеңіне, тарихи қалыптасқан философиялық жүйелердің алуан түрлілігіне, музыкалық педагогика мен психологияның дамуына, сондай-ақ ғылым мен техниканың озық жетістіктеріне байланысты қазіргі заманғы музыкалық мәдениет барлық бағыттарда қарқынды дамып келеді.   Мұны назарға ала отырып, педагогикалық аспектіде музыкалық-орындаушылық мәдениетті қалыптастыру әдістері мен тәсілдерін әзірлеу және енгізу қажет.                Осылайша, әр түрлі философиялық-эстетикалық бағыттар шеңберінде тарихи қалыптасқан педагогикалық тұжырымдамаларға шолу адамзат дамуының әрбір дәуірінде музыкалық-орындаушылық өнерге белгілі бір білім, негізгі – тәрбиелік мән бергенін көрсетеді.                Оқушылардың музыкалық-орындаушылық мәдениетінің дамыуы кең мағынада ғылымның дамуы сияқты заңдарға бағынады. Психология және педагогика саласындағы жетістіктер және оларды қазіргі педагогикалық практикада қолданылуы оқушы тұлғасын толық дамыту мақсатында музыкалық – орындаушылық мәдениеттің оңтайлы дамуына жағдай жасауға мүмкіндік береді [19].

• Оқушылардың жас ерекшеліктері және олардың музыкалық мәдениетті қалыптастыру процесінде пайда болу заңдылықтары 

Біздің қоғам дамуының қазіргі кезеңінде өскелең ұрпақтың рухани мәдениетін қалыптастыру міндеті ерекше өзекті. Мұнда «мәдениет» ұғымын жалпы қарастыру орынды. «Мәдениет» (cultura – өңдеу, өңдеу) – болмыс пен сананың барлық салаларындағы адамзаттың әлеуметтік – прогрессивті шығармашылық қызметі, адам тарихының байлығын тұлғаның ішкі байлығына айналдыруға, адамның маңызды күштерін Дүниежүзілік анықтауға және дамытуға бағытталған [2]. Бұл материалдық және рухани қызметтің жиынтық нәтижесі ретінде анықталатын кең ұғымдардың бірі. Мәдениет-жеке тұлғалар мен барлық адамзаттың барлық жетістіктерінің барлық салаларда және барлық аспектілер бойынша осы жетістіктер жеке тұлғаның рухани жетілуіне және жалпы прогреске ықпал ететін шамада қорытындысы. «Мәдениет» ұғымы белгілі бір тарихи дәуірлердің, қоғамдық-экономикалық формациялардың, нақты қоғамдардың, ұлттар мен ұлыстардың даму деңгейін, сондай-ақ адам өмірі мен қызметінің түрлі салаларын жетілдіру дәрежесін сипаттайды.

Мәдениеттің материалдық және рухани, қоғамдық өндірістің негізгі түрлеріне сәйкес бөлінуі кеңінен таралған. Мәдениет теориясында «тұлға мәдениеті» және «қоғам мәдениеті» ұғымдары енгізіледі, сондай-ақ өнер түрлеріне сәйкес келетін көркем мәдениеттің белгілі бір салалары және олардың ішінде «музыка мәдениеті» бөлінуі мүмкін. Отандық ғылымда «қоғамның музыкалық мәдениеті» ұғымын анықтайтын әр түрлі нұсқалар қалыптасқан.  Мысалы, «қоғамның музыкалық мәдениеті адамның өзіндік рухани-практикалық қызметінің өнімі ретінде адамдардың қоғамдық-практикалық тіршілік әрекетінің көрінісі, олардың музыкалық санасының өмір сүру және жұмыс істеу тәсілі».

Оркестрде оқушылардың музыкалық мәдениетінің проблемасын қарастырсақ, ең біріншіден олардың жас ерекшеліктеріне назар аударған жөн. Менің зерттеуімде оркестрдің орташа тобын белгіледім, соған орай оның ұйымдастыру ерешеліктерін қарастырамын. Оркестр сабақтары әрбір оқушының мінез құлқын байқауға мүмкіндік береді.  Оқушы құрдастарымен қоршалған,олармен бірге ортақ іспен айналысады және өзіне қатысты қандай да бір ерекше мұғалім қызығушылығын сезбейді. Психологиялық тұрғыдан мұндай жағдай музыкалық орындаудың сыртқы көріністерін белсендіруге ықпал етеді. Оркестрдің орындаушылық ұжымдық түрі ерекшелігі ұжымшылдық, коммуникабельділік, жайлылық сезіміне көп ықпал етеді. Жасөспірім балалар өздерінің ата-анасынан қажет етеді. Көпшілік авторлардың пікірінше, жасөспірімдердің жасы орта есеппен мектептің V–VIII сыныптарында оқумен сәйкес келеді және 11-ден 15-ке дейінгі кезеңді қамтиды, ал кейбіреулерінде 18 жасқа дейін созылады. Жасөспірімдер кезеңінің ерекше маңызы оның басқа атауларында көрсетілген: «сыни», «қиын», «өтпелі».

Жасөспірімдердің өсуінің артуы, физикалық және жыныстық жағынан жедел дамуы соңғы 10-15 жылда ерекше байқалып отыр, бұл материалдық әл-ауқаттың жақсаруымен, тамақтанудың жақсаруымен, ақпарат ағынының ұлғаюымен және т.б. түсіндіріледі. Жасөспірімдік кезеңде барлық орталық жүйке жүйесі қайта құрылады: мидың алдыңғы бөлігі қалыптасады, олардың қызметі жанданады, қабықтың түрлі бөлімдері мен мидың төменгі бөлімдері арасында жаңа көптеген байланыстар орнатылады.  Интенсивті өсу, ішкі секреция бездері қызметінің күрт күшеюі, орталық жүйке жүйесіндегі өзгерістер жасөспірім психикасының ерекшеліктерін анықтайды. Жасөспірімдер өте сезімтал, осал, тепе-теңдіктен тез шығып кетеді, қоздырғыш, тітіркендіргіш, кез келген нәрсеге тез ренжіп қалатын мінез пайда болады. Ұялшақ пен шымырлық оңай үйлеседі; жасөспірімдерде тәуелсіздікке, ата-аналардың, мұғалімдердің ықпалынан босауға ұмтылыс пайда болады. Осы жастан бастап оқушының өзі туралы түсінігі және өмірі туралы өз пікірі біртіндеп қалыптасады (құндылықтар бағыттары). Құрдастарының ортасында әрбір адам туралы қоғамдық пікір қалыптасады, ол білім берудегі жетістіктермен ғана емес, жасөспірімдер туралы педагогтардың пікірімен де, жолдастарының көзқарасы тұрғысынан жеке тұлғаның бағалауымен (жолдастарға қарым-қатынасы, сипаты, ерік-жігері, тәуелсіздігі, ақыл-ойы) анықталады. Кейбір жасөспірімдер үшін идеал нақты тұлға емес, негізінен ересек адамға немесе құрдастарына қойылатын талаптар. Жасөспірім үшін негізгі критерий болып табылатын мінсіз үлгіні іздеу болып табылады. Психиканың ерекшеліктері уайымдау, қарым-қатынас, мінез-құлық түрінде көрінеді. Жасөспірімнің өмірінде қиын мәселелер, қақтығыстар мен қайшылықтар көп. Кейде қақтығыстарға ата-аналардың кінәсінен жасөспірімнің кейбір тәуелсіздікке, бостандыққа деген қажеттілігінің шектелуі әкеледі. Ата-аналар оны түсінуге, адамгершілік мәселелерді шешуде ортақ тілді табуға, өзінің өмірлік тәжірибесін идеалдандыруға және оны жасөспірім ұстанатын критерий ретінде қабылдай алмайды. Басқа ата-аналар 12-14 жастағы жасөспірімге 7-8 жастағы балаға қатысты. Жасөспірім өзін кішкентай деп санамайды және өзіне өзге қарым-қатынасты талап етеді. Белгілі психиатр П. Б. Ганнушкин атап өткендей, жасөспірімдер көнбейтін, мазасыз, әділетсіз болады.

Қоғамның музыкалық мәдениетінің мәнін терең түсіну мақсатында оның «өнер» ұғымымен өзара байланысын музыкалық мәдениеттің көркемдік құндылықтары өнер туындылары болып табылатындығы тұрғысынан қадағалау орынды. Өнер әр түрлі: қоғамның әлеуметтік институты ретінде, қызметтің ерекше түрі ретінде, қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрі ретінде және қоғамдық және жеке сананың ерекше түрі ретінде көрінеді. Бұл өнердің барлық түрлері белгілі бір өзара әрекеттестікте. Өнер – адамның ішкі дүниесінің жеке құрылымдарын-баланың немесе ересек адамның жүзеге асыруының адамзат иелігіндегі жалғыз тәсілі. Оның тірі динамикасында жеке, сондай-ақ бұзылмайтын тұтастықты осындай іске асыру мүмкіндігінің арқасында өнердің әлеуметтік қажеттілігі мен бірегей қоғамдық мақсаты болып табылады. Көркем шығармашылық пәні шығармада қайта жасалған жағдайды қабылдамайды, оны онда өмір сүруге, шығармашылық уайымдауға, жәрдемдесуге, автордың көңіл-күй, сезімдері мен ойларының әлемін қайта жандандыруға мәжбүр етеді.                Өз жағдайын жиі асыра пайдаланатын ересектерге жасөспірімдер қарсы шығады. Өзін-өзіне сенімділік және  қарсы шығатын мінез-құлық пайда болады. Жасөспірімнің құқығын тану, оған теңдей қарау отбасындағы сенімді ахуалға әкеледі және ата-аналарға іс-әрекеттерді бақылауға, оларды басқаруға, қажетті ықпал етуге мүмкіндік береді. Жасөспірімдер өмірінің басты мазмұны-мектеп, оқу, жолдастармен қарым-қатынас. Осы кезеңде оларда жаңа қызығушылықтар, қызығушылықтар қалыптасады, ерекше жағдайда қажетті жеке тұлғаның қасиеттерін қалыптастыру ниеті пайда болады. Олар батылдықты, күш пен төзімділікті өз бетінше түсінеді, ересектердің ұсынымдарына қарсылық білдіреді,өз армандарында күнделікті шындықтан күрт ерекшеленетін дербес, ерекше өмірдің жоспарларын жасайды. Кейбір жасөспірімдерде бар мүмкіндіктер мен тілектер арасында ішкі жанжал туындайды және олар өз армандарын жүзеге асыру жолдарын іздейді. Бұл жаста қызығушылықтар танымдық сипатқа ие және оқушылар неғұрлым көп біледі, олардың қызығушылық тудыратын пән, құбылыс туралы жаңасын білу қажеттілігі соғұрлым күшті. Ересектер олардың танымдық мүдделерін бағыттауы, тереңдетуі тиіс. Жас өспірімдер адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуының жалпы процессінде маңызды фазаны алады, ол кезде жаңа сипатты құру, баланың қызметінің құрылымы мен құрамы саналы мінез-құлықтың негізі қаланады, адамгершілік түсініктері мен әлеуметтік ұстанымдарын қалыптастырудағы жалпы бағыттылық көрінеді. Ала отырып, ауыспалы сатысы арасында балалықпен және жеткіншек кезеңі, психикалық даму.  Бір жағынан, психикалық даму деңгейі мен ерекшеліктері – бұл балалық шақтың типтік дәуірі, екінші жағынан-біздің алдымызда ересек өмірдің табалдырығында тұрған, күрделі қызметінде қоғамдық қатынастардың жаңа формаларына бағытталуы нақты белгіленіп отырған, өсіп келе жатқан адам. Жасөспірімдік жаста тұлғаның дамуында осы жастағы балалардың шығармашылық қабілеттерінің дамуына әсер ететін кейбір ерекшеліктері көрінеді.  Жасөспірімнің оқыту процесінде жіктеу, аналогия, жалпылау сияқты ойлау операцияларын меңгеру талдау жеңілдігі мен талданатын ұғымдардың алыстығын анықтайтын ұғымдарды жақындастыру қабілетінің тиімді дамуына ықпал етеді, бұл көрсеткіштердің жоғары сапасы жасөспірімдерге абстрактілі идеяларды талдауға мүмкіндік беретін теориялық рефлексиялық ойлаудың ерекшеліктерімен анықталады. Бұл жасқа абстрактілі философиялық, діни, саяси және өзге де мәселелерге қызығушылық тән. Шығармашылық қабілеттерін дамыту қиял сияқты психикалық үдеріспен тығыз байланыста. Жас өспірімдердегі қиял дамуында елеулі өзгерістер Выготский Л.С. өздерінің жұмыстарында анықтаған. Абстрактілі ойлаудың әсерінен «қиял саласына кетеді» дейді ол. Жасөспірімдердің қиялына қарайтын болсақ Выготский Л.С. ол жайында былай айтқан «ол әдетте адамдардан жасырынып, тек қана ойлау, ойлау үшін субъективті нысаны болады». Балалар психологиясын зерттеушілердің айтуынша, жасөспірімдер жасындағы балалар үшін ерекше тартымды болып табандылық пен дербестікті талап ететін қызмет түрлері табылады. Осы жастағы балалар үлкендердің нұсқауларын сақтай отырып, жұмыс пен сабақ түрлерінде өз бастамасын көрсете бастайды. Олар пікірдің дербестігіне ұмтылады. Осындай ұмтылу балалардың шығармашылық белсенділігін, шығармашылыққа бағытталуын дамыту үшін ең қолайлы ерекшелік және бұл қасиеттер жасөспірімдердің оқу іс-әрекеті процесінде осы жаста айқын көрінеді.Дербестікке ұмтылу өз қадір-қасиетін өршітеді, бұл оқушылардың сабақта жиі кездеседі. Жасөспірімдер арасынан жақсы оқитын оқушылар тек қиын сұрақтарға жауап беруге ұмтылады, егер оқытушы олардан қарапайым, барлығына белгілі бір нәрсе сұраса, оларды ренжітеді деп айтқан өз жұмыстарында автор Лейтес Н.С. Бұл ерекшелік оқытушыға дамыту қызметін ұйымдастыру үшін басты шарттардың бірі – оның әлеуетті даму аймағында болуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.                 Интеллекутуалды дамудың доминантасы болып – шығармашылық рефлексивті ойлау қабілетінің дамуына өте көп ықпалын тигізеді. Осы кезеңде мәселелерді іздеудегі зеректік және ойлаудың икемділігі, тәжірибені көтере алу қабілеті, ұғымдарды жақындату сияқты шығармашылық қабілеттердің ерекше табыстылығын анықтайды.  Бұл жастағы қиял дамудың жаңа деңгейіне шығады, енді ол балалық шаққа қарағанда өнімді сипатқа ие және ойлау формасына айналады. Оны жеңу, оның өнімділігіне ұмтылу жолы бойынша қиялды дамыту бағыты-жасөспірімдердің шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін шешетін педагогиканың міндеттерінің бірі. Осы жастаға кезеңнің негізгі жаңалықтары ол «Мен-концепция». Сондай-ақ рефлексия пайда болуы және өз даралығын сезіну және ең бастысы өзін ересек деп сезіну. Осы жаңа түзілімдердің қалыптасу және даму ерекшеліктері шығармашылық процестің ерекшеліктерін – оның бағыттылығын, тиімділігін, өнімділігін және жасөспірімнің шығармашылығына деген көзқарасын анықтайды. Бұл ісіктердің пайда болуы жасөспірім санасының сыншылдығын дамыту тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. «Мен-концепциясының» дамуы барысында қарсылықтар тууы мүмкін. Осындай қарсылықтар жасөспірімнің өзін-өзі бағалауын және өз күштері мен мүмкіндіктеріне деген сенімділігін төмендету арқылы шығармашылық қабілеттерін дамытуға теріс ықпал тигізеді.                Жалпы алғанда, жасөспірімдер шығармашылық қабілеттерінің дамуына қолайлы қарсылықтар, бірақ бұл тұрғыда бірқатар ерекше ерекшеліктерге ие болады. Мектепте оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту шарттарының бірі-педагогтың өзі. Егерде педагогтің шығармашылық деңгейі төмен болатын болса,  шын мәнінде шығармашылық қызметті, шығармашылық тұлғаны дамытып, ұйымдастыра алмайды. Егер мұғалім шығармашылыққа бағыттылығы сияқты жеке тұлғаның қасиетіне ие болмаса, онда ол өз оқушыларынан тек репродуктивті деңгейдегі білімді талап етеді. Егер мұғалім өзі шығармашыл адам болса, онда ол оқушылардың шығармашылық қызметін ұйымдастыруға ұмтылады.                 Жасөспірімдер жасына қатысты жасөспірімнің көзқарасы тұрғысынан субъективті қарым-қатынас процесіндегі ұйымдастырылған шығармашылық іс-әрекет қоғамдық маңызы бар нәтижеге практикалық жету бойынша іс-әрекет ретінде көрінеді. Ол үшін жасөспірімнің қарым-қатынас қатысушыларына шын мәнінде ақпарат беру үшін өзі де ақпарат көзі болуға тиісті, ол үшін қарым-қатынастың реципиентін табу қажет. Біздің жағдайда реципиент мектеп деңгейіндегі сынып және педагог ұжымы болып табылады.                Жасөспірімдер мен жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктеріне қатысты көңіл-күйдің тепе-теңсіздігі мен тұрақсыздығын, өзін-өзі бекіту ниетімен ұштасқан сенімсіздік пен шешілмеушілікті, жоғары сезімталдықты, осалдықты, дербестікке ұмтылысты көрсету керек. Бұл жаста есте сақтау, ойлау, зейін еркін реттеу қабілеті қарқынды дамиды, өткір сезім және көру жады болады. Үлкен өзгерістер көру-моторлы үйлестіру көрсеткіштерінде байқалады, өзінің мінез-құлқын бақылау функциялары жетілдіріледі. Дәл осы жаста есте сақтау, ойлау, назар аудару, үйлестіру қызметін дамыту мен жетілдіруге бағытталған тиісті тапсырмалар беру керек. Жас дамуының осы кезеңінде тиісті жұмыстың болмауы кейіннен орнын толтыру өте қиын.                  Жасөспірімдік жаста өте жоғары даму деңгейіне барлық танымдық үрдістер жетеді. Осы жылдары адамның өмірлік қажетті жеке және іскерлік қасиеттерінің абсолюттік көпшілігі ашық көрінеді. Мысалы, балалық шағында өзінің дамуының жоғары деңгейіне логикалық, мағыналық жадыны одан әрі дамыту және жетілдіру үшін алғышарттарды жеткілікті дамыған ойлаумен бірге тікелей, механикалық жады жетеді. Жоғары дамыған, әртүрлі және бай сөйлеу, ойлау оның барлық негізгі түрлерінде: көрнекі-пәрменді, көрнекі-бейнелі және сөздік-логикалық түрде ұсынылады.  Жасөспірімдерде олар қалыптасқан ішкі сөйлеу негізінде жұмыс істейді.                Жасөспірімді практикалық және ақыл-ой (зияткерлік) қызметтің әр түрлі түрлеріне үйрету мүмкін болады, сонымен қатар көптеген оқыту тәсілдері мен құралдарын пайдалану арқылы. Жалпы және арнайы қабілеттер, оның ішінде болашақ кәсіби қызмет үшін қажетті қабілеттер қалыптасады және дамиды.  Жасөспірімдер кезеңі осы жасқа тән қайшылықтар мен жанжалдарды қамтиды. Бір жағынан, мектеп пәндерімен және басқа да істермен байланысты әр түрлі міндеттерді шешу кезінде көрсететін жасөспірімдердің зияткерлік дамуы ересектерді олармен айтарлықтай маңызды мәселелерді талқылауға итермелейді, сондай-ақ жасөспірімдердің өздері де оған белсенді түрде ұмтылады. Екінші жағынан, мәселелерді талқылау кезінде, әсіресе болашақ мамандыққа, мінез-құлық этикасына, өз міндеттеріне жауапты қарым-қатынасқа қатысты, осы, ересек адамдар мен адамдардың таңғажайып инфантильділігі байқалады. Жас өспірімдер денесінің қарқынды өсуі мен физиологиялық қайта құрылуы кезінде дабыл сезімі, жоғары қозу сезімі, өзін-өзі бағалау төмендеуі мүмкін. Бұл жас ерекшеліктерінің жалпы ерекшелігі көңіл-күйдің өзгергіштігі, эмоциялық тұрақсыздығы, көңіл-күйден уайымға және пессимизмге күтпеген ауысулар байқалады.  Туғандарына өкпелейді де, сонымен бірше өз-зіне ашуланатын да кездер болады.                  Жасөспірімдік жастағы орталық психологиялық жаңалық жас өспірімде ересек адам ретінде өзіне деген қарым-қатынасты субъективті тәжірибе ретінде ересектердің өзіндік сезімін қалыптастыру болып табылады. Дене бітімі жасөспірімге үлкендік сезімін береді, бірақ оның мектепте және отбасында әлеуметтік мәртебесі өзгермейді. Сол кезде өз құқықтарын, дербестігін мойындау үшін күрес басталады, бұл ересектер мен жасөспірімдер арасындағы қақтығысқа әкеледі. Нәтижесінде жасөспірімдер жасындағы дағдарыс пайда болады. Жасөспірімдер дағдарысының мәні осы жасқа тән жасөспірімдік мінез-құлық реакциясын құрайды. Оларға мыналар жатады: эмансипация реакциясы, құрдастарымен топтастыру реакциясы, әуестену реакциясы (хобби).                 Эмансипация реакциясы.  Бұл реакция жасөспірім ересектердің қамқорлығынан, бақылауынан, қамқорлығынан босатуға тырысатын мінез-құлық түрі болып табылады. Босату қажеттілігі дербестік үшін, өзін жеке тұлға ретінде бекіту үшін күреспен байланысты. Реакция жалпы қабылданған нормаларды, мінез-құлық ережелерін орындаудан бас тартудан, аға буынның адамгершілік және рухани идеалдарын құнсызданудан көрініс табуы мүмкін. Ұсақ демеу, мінез-құлқына шамадан тыс бақылау жасау, ең төменгі бас бостандығынан және дербестіктен айыру жолымен жаза жасөспірімдер қақтығысын шиеленістіреді және жасөспірімдерді бос қалу, мектептен және үйден кету, қаңғыбастық сияқты соңғы шараларға итермелейді.                  Құрдастарымен топтастыру реакциясы. Жасөспірімдерге ұйымшылдыққа, құрбыларымен топтасуға, әлеуметтік өзара іс-қимыл дағдылары пысықталатын және сынақтан өткізілетін, ұжымдық тәртіпке бағынуға, беделге ие болуға және қалаған мәртебеге ие болуға инстинктивтік тартылыс тән. Құрдастары тобында жасөспірімнің өзін-өзі бағалауы анағұрлым тиімді пысықталуда. Ол құрдастарының пікірін құрметтейді, ол сынын қабылдамайтын ересектердің Қоғамы емес, олардың қоғамын көреді.Әуестену реакциясы. Жасөспірімдер қызығушылығы (хобби) үшін өте тән ерекшелік. Қызығушылықтары жасөспірім тұлғасының қалыптасуы үшін қажет, себебі қызығушылықтары арқасында жасөспірімдердің бейімділігі, қызығушылығы, жеке қабілеттері қалыптасады.                 Олар келесі түрлерге бөлінеді:1.                         Интеллектуалдық-эстетикалық қызығушылықтары (музыка, бейнелеу, радиотехника, электроника, тарих т.б.)2.                         Жинақтаушы қызығушылықтар (маркалар, пластинкалар, ашық хаттар)3.                         Эксцентристтік  (жасөспірімнің басты назарда болу ниеті экстравагантты киімге құмарлыққа әкеледі)                Бұл жаста адамдардың өзара қарым-қатынасына байланысты ұйымдастырушылық қабілеттерін, іскерлік, іскерлік және басқа да пайдалы жеке қасиеттерін қалыптастыру үшін жақсы жағдайлар жасалады, соның ішінде іскерлік байланыстарды орнату, бірлескен істер туралы келісімдік, міндеттер мен т.б. Осындай жеке қасиеттер жасөспірім тартылған және топтық негізде ұйымдастырылуы мүмкін қызметтің барлық салаларында дами алады: оқу, еңбек, ойын.                 Шығармашылық қабілеттер оқу және шығармашылық қабілеттерге бөлінетін топқа жатады. Сонымен қатар, шығармашылық қабілеттер арқылы рухани және материалдық мәдениет заттарын құру процесін, жаңа идеялар, ашулар мен өнертабыстар өндірісін айқындайды. Басқа сөзбен айтқанда, шығармашылық қабілеттер шығармашылық қызметтің түрлі салаларындағы жеке шығармашылық процесін анықтайды.                 Жасөспірім жалпы бағыттаушы шығармашылық ретінде шығармашылық қабілеттерін дамытатын болса ол негізі жасөспірімділік жаста болады (11-20 жас аралығында).  Осы кезде жалпы «креативтік» ерекшеленген «креативтікке» айналады.  Шығармашылыққа қабілеттілік адам қызметінің (кері жағы ретінде, алтернатива, қосымша) белгілі бір саласына байланысты болады.  Бұл кезеңде кәсіби үлгі, отбасы мен құрдастарын қолдау ерекше маңызды рөл атқарады. Ең бастысы, оқушы өзі үшін еліктеуге ұмтылатын Жаратушының «мінсіз үлгісін» анықтайды.                 Шығармашылық тұлға адамның өнімді, жасампаз, инновациялық қызметке қабілетін және өзін-өзі жетілдіру мүмкіндігін қамтамасыз ететін қасиеттер мен қасиеттер кешені болып табылады. Шығармашылық тұлғаның құрылымы мынадай компоненттерден тұрады:А) шығармашылық әлеует шығармашылық қызметте пайда болатын және дамып келе жатқан психикалық жаңашылдықтар мен креативті қабілеттердің жиынтығы ретінде;Б)жеке-психологиялық параметрлер мінез-құлықтың, ерік-жігердің, темпераменттің, жас ерекшеліктерінің өзіндік ерекшелігі ретінде;В)шығармашылық бағыт-жеке және қоғамдық маңызды нәтижелерге деген дәлелдер, қажеттіліктер мен мақсатты ұстанымдардың үйлесімі ретінде.                Жасөспірімді әлеуметтендіру үдерісі белсенді жүріп жатыр. Оның дүниетанымы қалыптасады, адамгершілік бағдарлары, мінез-құлық қағидалары қалыптасады, олар әлі де тұрақты емес, бірақ оның мінез-құлқы мен іс-әрекеттерінде шешуші рөл атқарады. Бұл жаста қызығушылықтар жиі өзгереді. Жиі жасөспірімдер бірден бірнеше үйірмелермен айналысуға тырысады. Жасөспірімдік жас кезінде көптеген басқа да проблемалар туындайды, көбінесе олар инфантилизммен, мұғалімдер мен ата-аналар ұсынатын барлық нәрселерге немқұрайлықпен байланысты болады. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, жасөспірімдерді ұжымдық-шығармашылық жұмысқа тарту аса маңызды.                Егер оқушының қызметі шығармашылық сипатта болса, онда ол адамның дамуы үшін өте тартымды болып табылады. Шығармашылық іс-әрекет оқушының өзін-өзі бағалауын, өз күшіне сенуін, жаңа, бірегей нәрсе жасау мүмкіндігін нығайтуға мүмкіндік береді. Егер ол оңтайлы қиындық аймағында болса, онда оқушының қабілетін дамытады. Сонымен, оқушылардың жеке және жас ерекшеліктерін есепке алу өте маңызды. Өзін – өзі көрсетуге, өзін-өзі бағалауға ұмтылу, құрдастарының пікіріне тәуелділік, қарым-қатынасқа деген жоғары қажеттілік-осының бәрін педагогпен мектеп оркестрімен жұмыс істеу кезінде міндетті түрде ескеруі тиіс.                Музыкалық тәрбиенің стратегиясы мен тактикасын жаңарту процесі музыкалық өнердің бай тәжірибесін үйренген оқушының рухани күшін белсендіруге және дамытуға бағытталған. Осыған байланысты оқушылардың музыкалық мәдениетін дамытудың басты өлшемі таным дәлдігі емес, мазмұны әлем мен дыбыстың бейнелерінің бірлігі болып табылатын музыкаға ену тереңдігі болып табылады. Оқушылардың музыкалық мәдениетін қалыптастыру процесін бала үшін жеке-маңызды өмірлік мәні бар музыкада пайда болу, тереңдету және білдіру процесі ретінде сипаттауға болады. Бұл мағынаны біз музыка мен өмір сүрудің магистральдық жолы ретінде анықтадық. Бұл жол сондай-ақ оқушыларды бірыңғай тұжырымдамалық негізде музыкалық тәрбиелеудің сынып және сыныптан тыс формаларындағы тәсілдердің әртүрлілігін біріктіруге мүмкіндік береді.                Кең мағынада музыкалық мәдениетті қалыптастыру-адамның рухани қажеттіліктерін, оның адамгершілік түсініктерін, интеллектін, өмірлік құбылыстарды эстетикалық бағалауды қалыптастыру [5]. Тар мағынада музыкалық тәрбие-бұл музыканы қабылдау қабілетін дамыту. Ол адамның музыкалық қабілеттерін дамыту, музыкаға эмоционалдық ықыласты тәрбиелеу, оның мазмұнын түсіну және терең сезіну мақсатын қоятын әртүрлі музыкалық іс-әрекет түрінде жүзеге асырылады. Бұл ұғымда музыкалық тәрбие – адамның музыкалық мәдениетін қалыптастыру.Музыкалық мәдениетті қалыптастыру музыкаға қосылған адамның субъективті уайымымен объективті, әлеуметтік, қоғамдық музыкалық ортаның арақатынасын болжайды. Музыкалық мәдениетті қалыптастыру осы саладағы ғана емес, басқа да салалардағы жұмысқа дайындау мақсатында музыкалық қызметтің қоғамдық-саяси тәжірибесін жаңа ұрпаққа беру процесі ретінде түсініледі. Бұл музыкалық-эстетикалық іс-әрекет тәсілдерін меңгеру баланың тұлғасын жан-жақты байытады.                      Музыкалық тәжірибені беру барысында мақсатты және ұйымдасқан әсер ету жүйесі қолданылады. Олардың екі жақты тағайындалуы: білім алуға, іс-әрекет тәсілдеріне үйрету және баланың тұлғасын, оның музыкалық қабілеттерін қалыптастыруға әсер ету. Көрнекті педагог В. А. Сухомлинский музыканы эстетикалық тәрбиенің күшті құралы деп атады. Музыканы тыңдау және түсіну-эстетикалық мәдениеттің қарапайым белгілерінің бірі, онсыз толыққанды тәрбие беру мүмкін емес. «Музыкалық мәдениет, жазды В. А. Сухомлинский, – мұқтаж тыңдаушы, способном сыни түсіну үшін көркем музыкалық құбылыстар емес, пассивном созерцателе» [6].                Осылайша, оқушының өзіндік шығармашылыққа деген ұмтылысын барынша қолдау қажет, өйткені бұл болашақ шығармашылық өнімді қызметінде жақын даму аймағын кеңейту үшін алғышарттар жасайды.

• Балалар оркестрі сабағында оқушылардың орындаушылық дағдылары ерешеліктерінің қалыптасуы 

Оқушылардың сабақта және сабақтан тыс сабақтарының өзара байланысы мәселесі оқу-тәрбие процесінің тұтастығының педагогикалық проблемасымен байланысты. А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинским, С.Т.Шацким ғалымдары педагогикалық процесстің концептуалдық негіздерін қалаған.  Осы өткен жүзжылдықта осы педагогтармен тәжірибе жүзінде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу процестерінің бірлігі мен өзара байланысының мәні ашылды. Олар жеке тұлғаны тұтас тәрбиелеу қажеттілігі туралы тұжырымдамалық ұстанымды негізге алды. Алайда, тұлғаны тәрбиелеу тұтастығы, ең алдымен, мектептегі білім беруді өмірмен, әлеуметтік ортамен байланыстыруды көздейді. Педагогикалық процессте қолданылатын сабақтан тыс жұмыстары мектеп, үйірмелер, мектеп мұғалімдері мен оқушылар, олардың ата-аналары, қосымша білім беретін балалар мекемелерінің, мәдени және спорт мекемелерінің қызметкерлері педагогикалық үдерісіндегі шығармашылығы үшін жағдай жасайды.  Оқу-тәрбие процесіндегі оқу және сабақтан тыс жұмыстардың өзара байланысы үш негізгі байланыстармен қамтамасыз етіледі: өзара іс-қимыл, ұйымдастыру және басқару. Сабақтан тыс іс-әрекет саласындағы зерттеушілер сабақтан тыс педагогика әдістерін әлем мен онда тұратын адамды тану және қайта құру жолы ретінде анықтайды. Бұл әдіс-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдіс-тәсілдерінің жиынтығы және олардың көмегімен мұғалім қойылған педагогикалық міндеттерді шешеді. Сабақтан тыс іс-әрекет ұйымдастыруда оқушылармен ынтымақтастықтың келесі әдістерін бөледі:

• Ойын;
• Театр әдістері;
• Жарыстар;
• Ынтымақтастық әдістері;
• Тәрбие жағдайларының әдістері;
• Импровизация [24].

Ойын әдістері оқушылардың қызығушылығына негізделген және баланың барлық жоғары психикалық функцияларын дамытады. Ойын әдістері ойын және ойын тренингі арқылы жүзеге асырылады. Ойын-бұл оқушылар үшін өзіндік және маңызды қызмет түрі. Ол ойын емес қызметтің нысаны, істің элементі бола алады, яғни оқытудың формасы бола алады. Бұл жағдайда ойын балалардың танымдық әрекетін ынталандырады, оларды шындықтың әр түрлі құбылыстарын тану барысында қызықтырады.  Ойынды пайдалану оқушының әлеуетіне бағытталған. Ойын түсінікті және жақын, онда оқушылар өздерінің қызықты, өзіндік мәнін көрсетеді, сыртқы ниетпен өзін-өзі көрсетеді. Ойыншыға оқушылар таңдайтын, құрдастарынан қалайтын оқушылардың көңіл-күйін және антипатиясын оңай тексеруге болады, ойындар оқушылардың ұйымдастырушылық қабілеттерін көрсетеді.

Театрализация әдістері оқушылардың шығармашылық қиялын, актерлік дағдысын дамытуға және олардың рөлінде көрсетілген түрлі әлеуметтік қатынастарға түсе білуін қалыптастыруға ықпал етеді. Театрализация әдістеріне қайта сіңіру мен еліктеуді жатқызуға болады.  Оқушылардың бос уақыты шексіз сюжеттер мен әлеуметтік рөлдерге ие. Балалардың бейресми қарым-қатынасы кеш, мектеп кафесі, теңіз кают-компаниялары, театр қонақжайы, ұлттық тағамдар кештері, этикет кештері, ұжымның туған күні, мерекелік кеш түрінде ұйымдастырылуы мүмкін. Театрализация әдісі костюмдеу, қарым-қатынастың ерекше сөздігі, ойын-сауық аксессуарлары, рәсімдер, рәсімдер арқылы жүзеге асырылады. Театрализация оқушыларды өмірдің түрлі сюжеттерімен таныстырады. Жарыс әдістері балалардың дене белсенділігін, ептілігін, төзімділігін және салауатты бәсекелестік рухын дамытады.

Жарыс әдістеріне физикалық және зияткерлік мәні бар жарыстар жатады. Сайыс оқушының шығармашылық қызметінің барлық салаларына әсер етеді. Жарыс бәсекеге қабілетті тұлғаның қасиеттерін қалыптастыруға ықпал етеді. Бұл әдіс оқушылардың көшбасшылыққа, бәсекелестікке табиғи бейімділігіне негізделеді. Жарыс барысында оқушы жолдастарымен қарым-қатынаста белгілі бір табысқа жетеді,жаңа әлеуметтік мәртебеге ие болады. Жарыс тек белсенділікті ғана емес, өзін-өзі тәрбиелеу әдісі ретінде қарастыруға болатын өзін-өзі белсендендіру қабілетін қалыптастырады.

Ынтымақтастық әдістері ересектер мен оқушылардың теңқұқылы рухани байланысынан тұрады. Оларға: бірлескен талқылаулар, пікірталастар, жұптардағы қарым-қатынасты белсендіретін пікірталастар жатады, яғни «ересек-бала».  Ынтымақтастық әдістері балалар мен ересектердің » тең » бірлескен қызметіне негізделген. Педагогтар мен балалар – демократиялық, еркін қарым-қатынасқа негізделген мектеп клубтарының, драмалық ұжымдардың, хордардың, шығармашылық бірлестіктердің мүшелері. Импровизация әдістері шығармашылық іскерлікпен және оқушылардың шығармашылық күштерін белсендірумен көрінеді.

Импровизация-саналы емес және алдын ала дайындалмаған іс-әрекет, экспромт. Ол адамды практикалық және шығармашылық кәсіпқойлыққа шығарады. Импровизацияда оқушылар үшін өте маңызды Имитациялық мінез-құлық механизмі салынған. Импровизация өнері – өнер, шығармашылық іс. Импровизация өзінің авторлық бастауының қатысуымен еліктеу синдромына негізделген.

Сабақтан тыс қызметте оқыту мен тәрбиелеу аспектілері тығыз байланысқан фактіге сүйене отырып, оқушылардың бос уақытын ұйымдастырудың әрбір әдісі ішінде педагогтар тікелей пайдалана алатын тәрбиелеу әдістерін қарастыру қажет. Қазіргі тәрбие жүйесі, педагог пен бала педагогикалық үрдістің субъектілері болып табылатын жеке тұлғаға бағытталған өзара іс-қимыл моделін мойындаумен қатар, педагогикалық әсер ету әдістеріне де белгілі бір рөл бөледі. Педагогтердің практикалық қызметінде олар ең маңызды орын алады. Шартты түрде тікелей және жанама педагогикалық ықпал ету әдістерінің топтары бөлінеді. Аталған әдістер топтары қосымша білім беру жүйесінде оқушылардың бос уақытын ұйымдастыру процесінде белсенді қолданылады.

Тікелей педагогикалық әсер ету әдістері оқушының дереу немесе кейінге қалдырылған реакциясын және оның өзін-өзі тәрбиелеуге бағытталған тиісті әрекеттерін болжайды.

Жанама педагогикалық ықпал ету әдістері оқушылардың өзін-өзі жетілдіруге, мұғалімдердің, жолдастардың, қоғамның қарым-қатынасы жүйесінде белгілі бір ұстанымды әзірлеуге тиісті қондырғы қалыптасатын қызметті ұйымдастыруда осындай жағдай жасауды көздейді.

Сендіру әдістері қандай да бір ұғымның, адамгершілік ұстанымның, болып жатқан жағдайды бағалаудың қисынды дәлелдемесін болжайды. Ұсынылған ақпаратты талдай отырып, оқушылар ұғымдарды және пікірлерді ғана емес, педагогтардың өз ұстанымын қалай баяндауының қисындылығын түсінеді. Бұл ретте оқушылар алынған ақпаратты бағалай отырып, немесе өз көзқарастарында, позицияларында бекітіледі немесе оларды түзетеді. Айтылғанның дұрыстығына көз жеткізе отырып, оқушылар бейбітшілік, қоғам, әлеуметтік қарым-қатынасқа деген көзқарастар жүйесін қалыптастырады.

Бүгінгі әлеуметтік-мәдени жағдайда сабақтан тыс қызмет қоғамдық саналы қажеттілік ретінде көрінеді. Қоғам адамдардың бос уақытын тиімді пайдалануға – жалпы біздің өміріміздің әлеуметтік-экологиялық дамуы мен рухани жаңаруына мүдделі. Бүгінгі күні бос уақыт мәдени демалыс саласы болып табылады, онда жастар мен жалпы қоғамның шығармашылық және рухани әлеуетін жүзеге асыру жүзеге асырылады. Сабақтан тыс іс-әрекет жағдайында оқушылардың қарым-қатынас формаларының барлық алуан түрлілігін келесі негізгі белгілер бойынша жіктеуге болады:

• Мәні бойынша (ойын-сауық, білім беруші);
• уақыт бойынша (қысқа мерзімді, мерзімдік, жүйелі)
• сипаты бойынша (пассивті, белсенді);
• бағыттағы контактілер бойынша (тікелей және жанама).

Уақыт жүргізудің ең жоғарғы мағынасы-құнды, сүйікті және бос, қажетсіз бөлісу немесе жою. Мұнда жас адам үшін бос уақыт өмір салтына айналады, бос уақытты әр түрлі, мазмұнды іс-әрекет қорытындыларымен толықтырады. Жастардың мәдени демалуының негізгі ерекшеліктері-мәдени-техникалық жабдықталудың жоғары деңгейі, заманауи технологиялар мен формаларды, әдістерді пайдалану, эстетикалық тұрғыдан бай кеңістік және сабақтан тыс процестің жоғары көркемдік деңгейі.

Әрбір жасөспірімде бос уақытты шешудің жеке стилі, қандай да бір сабақтарға байланыстылығы, әрбір бос уақытты өткізуді ұйымдастырудың өзінің принципі – шығармашылық немесе шығармашылық емес. Әрине, әркім өз мүмкіндіктері мен шарттарына сүйене отырып, өз бетінше демалады. Алайда, толыққанды болу үшін бос уақыт үшін жауап беретін бірқатар жалпы талаптар бар. Бұл талаптар бос уақытты ойнауға арналған әлеуметтік рөлден туындайды.

Музыка балалар мен жасөспірімдер өнерінің ең сүйікті түрі ретінде рухани-адамгершілік белсенділіктің жолын және жан күші мен құмарлыққа және өмірдің мерзімділігіне қарсы тепе-теңдікті үйлестіруді ұсынуға қабілетті, тек музыка қандай мәселе ғана.  Еуропалық музыкалық мәдениеттің барлық ұлы жетістіктері сенім мен дінмен тығыз байланысты болды.  Қазіргі замандағы қарқынды өзгермелі әлемнің оқушысы бұрынғыдан өзгеше. Ол өзінің ізашарларынан физикалық дамудан озады, бірақ рухани-адамгершілік жағынан артта қалады. Сонымен қатар, қазіргі өмірдің жаңа жағдайлары балалардың рухани денсаулығына ықпал етпейді. Музыкалық білім беру жоспарында сабақтан тыс іс-әрекетке рухани-адамгершілік екпін қажет.

Мектеп жасындағы оқушылардың музыкалық білім беруде музыкалық аспаптарды пайдалану мәселесі белгілі педагог-музыканттардың жұмыстарында бірнеше рет көтерілді. Олар Б.В.Асафьев, Б.Л.Яворский, Н.М.Гольденберг, Карл Орф,  Н.А.Ветлугина, Лаптев И.Г., Ковалив В.Я., Кунцевич В.Н., Ремизовская Е.Р., Тютюнников Т.Э.  Әсіресе, балалардың музыкалық дамуында балалардың музыкалық аспаптарында ойнау әдісін пайдалану жемісті деп танылды (әсіресе Карл Орфа музыкалық тәрбиелеудің жүйесі).

Алайда, Қазақстанның жалпы білім беретін мектептері мен қосымша білім беру мекемелерінде балалар оркестрлері мен музыкалық аспаптар ансамбльдерін құрудың оң теориялық және практикалық алғышарттарына қарамастан, әлі күнге дейін қалыптасу кезеңінде қалып отыр. Мұндай жағдай бірқатар объективті факторларға байланысты: оркестрлерді ұйымдастыруда жүйелі тәсілдің, тиісті бағдарламаның, қажетті құрал-саймандар мен репертуардың болмауы, әдістемелік материалдардың жеткіліксіз әзірленуі және мұғалімнің осы саладағы жұмысқа әзірлігі.

Дәстүрлі мәдениетке құралдардың қатаң стандарттарының болмауы тән. Олар көзді түрлі формалар мен өлшемдермен қуантады. Адам аспапқа бағынбауы керек, өйткені әрбір аспапты шебер дене бітімінің жеке ерекшеліктеріне, аспап функцияларына, репертуарына сүйене отырып нақты орындаушы үшін жасайды. Шілкілдек деп аталатын шағын көлемді арнайы домбыра сақталған. Кішкентай өлшемдер авторды техникалық қиындықтарды жеңуге алаңдатпай интонациялық материалды іздестіруді жеңілдетеді.

Қазіргі уақытта балалар оркестрінің құрамына кіретін қазақ музыкалық аспаптарының 50-ден астам түрі белгілі. Олардың шығу тарихын, олардың сипаттамасын немесе ескертулерін біздің күнге дейін жеткен әр түрлі әдеби көздерде, суреттерде, фотосуреттерде кездестіруге болады. Қазақ музыкалық аспаптарындағы білім, тәжірибе ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа берілді. Қазақ музыкалық аспаптарының кейбір түрлерін Қазақстан, Мәскеу және Санкт-Петербург мұражайларында кездестіруге болады.

Қазіргі оркестрді ұйымдастырудың мақсаты кез келген жастағы оқушылар үшін бірлескен музыкалық іс-әрекетке, аспаптық орындауға жол ашу болып табылады. Оркестрде өткізілетін барлық іс-әрекет оқушылардың шығармашылық белсенділігін, музыкалық қабілеттерін, музыкаға деген қызығушылықтары мен сүйіспеншілігін дамытуға, олардың музыкалық білімін тереңдетуге, тиісті шеберліктері мен дағдыларын қалыптастыруға бағытталған.

Оқушылардың орындаушылық мәдениетін қалыптастыру күрделі көп қырлы процесс болып табылады. Ол оқытудың барлық кезеңдерінде әр түрлі бағыттардағы мұқият жұмысты қамтиды және дамыту сипатында болуы тиіс. Аспапта ойнауды оқыту принциптері құрал табиғатына сүйеніп, танымға терең көзқарасқа негізделуі тиіс.

Бір нәрсеге үйрену мақсатында, педагогика ғылымында әдіс-тәсілдер мен ақпаратты өңдеу жиынтығын қолданады, осы ретте бірден технология (techne – өнер, шеберлік, дағды және грек. logos — сөз, оқу) терминін түсініп, пайдаланған жөн. «Технология» ұғымында әр түрлі ғылыми салалар бір-бірімен бірге тоғысады және өзара іс-қимыл жасайды, ол қатаң анықталған іс-әрекеттерді кезең-кезеңімен орындаумен және осы технологиялық процесте қолданылып жүрген заңдарды нақты сақтауымен байланысты.

Оқушылардың орындаушылық мәдениетін қалыптастыру технологиясы туралы айта келе, кез-келген іс-әрекет неғұрлым тиімді өтіп, сапалы нәтиже беретіндігін атап өту керек, егер жеке тұлғада күшті, жарқын, терең мотивтері бар болса, белсенді әрекет етуге, күш-жігерді толық бере отырып, қиындықтарды, қолайсыз жағдайларды және басқа да жағдайларды еңсеруге, белгіленген мақсатқа табанды түрде ілгерілетуге ұмтылады. Басқаша айтқанда, мектеп оркестріне қатысушының орындаушылық мәдениетін қалыптастыру іс-әрекеттің уәждемесімен байланысты.

Оқушылардың орындаушылық мәдениетін қалыптастыру технологиясы педагогикадағы тұлғалық-бағдарлы, іс-әрекет, көркемдік-тәрбие тәсілдеріне сүйенеді. Музыкалық-педагогикалық әдебиетті талдау бірқатар принциптерді анықтауға мүмкіндік берді, оларды қолдану оркестр сабақтарында оқушылардың орындаушылық мәдениетін дамыту үдерісін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Бағыттылық принципі. Оркестрантты оқытуда көркемдік-педагогикалық процесс орындаушылық табиғатты (орындау техникасын) дамытуға, сондай-ақ тәрбиелік міндеттерді шешуге, ой-өрісін кеңейтуге, оқушылардың зияткерлік деңгейін көтеруге бағытталуы тиіс.

Оркестр сабағында аспаптық орындаудағы педагогикалық тәсілдер мектеп ұжымы қатысушыларының эмоционалды-сезімтал табиғатын жандандыруды көздеуі тиіс. Мұндай белсендіруді стилистикамен, орындалатын шығармалар жанрының ерекшеліктерімен, көркем бейненің тікелей мазмұнымен байланыстыру қажет.

Оқушылардың орындаушылық мәдениетін дамытудың тиімділігі білім алушылардың барлық ақыл-ой операцияларымен тығыз байланысты қабылдау, ұсыну, ойнату процестерін тереңдетуге педагог жұмысының бағытталуына, олардың жалпы ойлауын дамытуға байланысты болады .

Қызығушылық принципі көп жағдайда оқу үдерісін ұйымдастыруды анықтайды, орындаушылық аппаратты жетілдіру жұмыстарын табиғи, қалаулы етеді,ол қиын, стереотиптік бастауды белгілейді. Егер оқу-тәрбие процесінің педагогикалық формуласында қызығушылық болса, онда қол жетімділік, қызығушылығы, түсіну, мақсатқа ұмтылу сияқты қосылыстар бар, бұл музыкалық-шығармашылық процесті жүзеге асыру үшін өте маңызды. Қызығушылық принципін тек көркем қызметтің әртүрлі түрлері, оқу процесінің мазмұны мен тақырыптық спектрін тереңдету негізінде ғана емес, қолдану керек. Жаңа білім алуға, оқушылардың эстетикалық қызығушылығын жандандыруға ұмтылатын пәнаралық байланыстарды табу маңызды.

Қызығушылық принципі мектеп оркестріне қатысушылардың орындаушылық құзыреттілігін қалыптастыру процесімен тікелей байланысты. Тарихи-теориялық білімді, репертуарлық бағдарламаларды игеру оқыту пәнінде даму элементтерін (жаңа білімді), сондай-ақ қызығушылық элементтерін меңгеруді көздейді. Даму мен қызығушылық компоненттерінің оңтайлы үйлесімі жоғары көркемдік-педагогикалық нәтиже береді.

Сана принципі жеке және іс-әрекет деңгейлерінде ұғыну үдерістерін белсендіруді қамтиды. Орындаушылық қызметке саналы көзқарас, оқу процесінде қиындықтарды жеңу қажеттілігін түсіну, сондай – ақ білімді, шеберлікті және дағдыларды саналы игеру-білім алушылардың жетістігінің кепілі. Ол үшін мүмкіндіктер аспаптық-ансамбльдік өнерге деген қызығушылықты қалыптастыру деңгейінде, сондай-ақ өзін-өзі бақылау негізінде оның барлық көріністерінде есту қабілетін дамытуда ашылады. Аспаптағы ойындарды дамыту бойынша барлық міндеттер, егер оқушылар өз дыбысталуын саналы түрде бақылауды, сондай-ақ стиль, жанр, бірыңғай көркемдік бейнені ескере отырып, дыбыс түзуді естуді үйренсе, табысты шешілуі мүмкін.

Перспективалық принципі. Музыка мұғалімінің міндеті-үнемі шығармашылық ізденісте болу, оқыту барысында да, мектеп оркестріне қатысушыларды тәрбиелеу барысында да барлық жаңа және жаңа перспективаларды ашу. Бұл бағыт оқу-тәрбие жұмысын жоспарлау, оның кезеңдерін анықтау кезеңінде де өзінің маңыздылығын көрсетеді.

Егер педагогикалық арсеналда білім алушылардың аспаптық-орындаушылық мәдениетін қалыптастыру жолында жоспарлы, жүйелі дамуын қамтамасыз ететін нысандар мен әдістер жүйесі болмаса, музыканттың қалыптасу үрдісі перспективасыз болып табылатынын атап өткен жөн. Даму үдерісі көп жағдайда білім алушылардың оқу перспективаларын іздестіруге, шығармашылық өсуге себепші болады. Перспективалық принципі оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру, оның әдістемелік жабдықталуын ғана емес, ол білім алушылардың орындаушылық шеберлігін, жалпы орындаушылық мәдениетін дамытудың барлық тетігіне белсенді әсер етеді.

Біртіндеп, үздіксіздік принципі. Мектепте оқыту деңгейінде орындаушылық дағдыларды дамытуда ойнатуға, орындаушылық амалдармен жұмыс істеуге қосылған репертуарды, нұсқаулық-жаттығу материалдарын (жаттығулар, технологиялық тапсырмалар) біртіндеп күрделендіріп қана қоймай, ойын аппаратының негізгі қасиеттерін, орындаушылық шеберлігі мен дағдыларын дәйекті дамыту үлкен маңызға әсер етеді. Қолдың (саусақтардың) қозғалғыштығы мен икемділігін үнемі дамыту және қолдау қажет екендігі белгілі, өйткені бұл қасиеттер сабақ болмаған кезде жеңіл жоғалады. Осыған байланысты тұтас оқыту жүйесінің маңызды бөлігі – оқушылардың өзіндік жұмысының маңыздылығы болады. Оқушылардың өзіндік жұмысы мен олардың концерттік практикасы мектептің тұтас оқу-тәрбие процесінің кезеңдерін ғана емес, сонымен қатар, олардың өзіндік жұмысы мен концерттік практикасы екенін түсіну керек. Олар сонымен бірге аспаптық орындаушылық саласындағы балалардың деңгейіне қатты әсер етеді.

Жеке тәсіл принципі. Бұл қағиданы қолдану қажеттілігі табиғи жеке айырмашылықтардың алуан түрлілігімен түсіндіріледі. Әр баланың табиғатынан әр түрлі музыкалық мәліметтер, саусақтардың «тізбегі», темперамент бар.  Осы жерден практикада байқалатын оқушының тәрбиесі мен дамуы бойынша қандай да бір міндеттерге және оның деректеріне байланысты оқытудың тәсілдері мен әдістерінің әртүрлілігі. Сондықтан музыкалық білім беру педагогикасы оқыту мен тәрбиені шығармашылық процесс ретінде қарастырады.

Музыкалық репертуар – орындаушылық дағдыларды қалыптастырудың маңызды құралы болып табылады. Қандай да бір шығарманы таңдаған кезде дирижер оның көркемдік құндылығын, ұжымдағы пьесаны меңгеру мүмкіндігін, сондай-ақ қатысушылардың онымен жұмыс істеуге қызығушылығын ескеруі тиіс. Қатысушылардың шығармаға деген қызығушылығы оны тез меңгерудің маңызды факторы болып табылатыны белгілі. Репертуарға қазақстандық және шетелдік классиканың шығармаларын енгізу қажет. Әрине, олар үлкен уақыт пен шығармашылық шығындарды талап етеді, бірақ мұндай шығармалар жоғары көркемдік талғамның қалыптасуына ықпал етеді, дыбыс мәдениетін тәрбиелейді. Сондықтан оркестрдің репертуарында халық музыкасымен қатар классикалық шығармалардың болуына қамқорлық жасау қажет.

Репертуарды іріктеу кезінде пьесаның идеялық және көркемдік – эстетикалық бағыттылығы мен құндылығын; оның осы оркестрде көркемдік және техникалық орындау мүмкіндігін; қатысушылар мен жетекшінің өзі үшін пьесаның қызықты екенін ескеру қажет. Орындалатын әрбір шығарма оркестранттардың техникалық шеберлігі мен көркемдік талғамын жетілдіруге, ансамбльдік ойын дағдыларын нығайтуға және дамытуға, эстетикалық талғамдарды дамытуға, музыканы түсінуге, рухани әлем мен адамгершілік мәдениетін байытуға, оркестранттардың халықтық аспаптық музыкаға, ұжымдағы сабақтарға қызығушылығын дамытуға, концерттік практиканы кеңейтуге ықпал етуі тиіс.

Оқу жұмысы үшін қиын емес пьесалар, әуенді халық әндері мен жеңіл өңдеудегі билер жақсы. Мұндай талаптарға көптеген партитуралар жауап береді.  Бұл пьесалар оркестрлердің техникалық шеберлігін жетілдіруге ықпал етеді, ансамбльде ойнау дағдыларын бекітеді, халық музыкасына, ұжымдағы сабақтарға қызығушылығын дамытады, рухани әлемді, ішкі мәдениетті, эстетикалық талғамды байытады, жан-жақты дамыған музыкантты тәрбиелейді. Олар оқушылар қызығушылықпен орындайды және үлкен техникалық және көркемдік қиындықтарды тудырмайды және музыкалық – орындаушылық дағдыларды қалыптастыруға ықпал етеді.

Репертуары қолда бар құралдардың санымен, оқушылардың дайындық деңгейімен, сондай-ақ құрал-саймандау саласындағы жетекшінің дағдыларымен анықталады. Туындыларды таңдау кезінде балалардың белгілі бір музыкалық туындыны оқуға деген ниеті ескеріледі. Басында оқушыларды музыкалық пьесамен таныстырады, содан соң оқушы оны өзі орындайды немесе жазбада тыңдауды ұйымдастырады.  Репертуарлық тізімге халық аспаптары оркестріне арналған шығармалар, оркестрдің сүйемелдеуімен солистке арналған шығармалар кіреді. Оркестрлік сынып жетекшісі өз қалауы бойынша оны жаңа, жаңадан шығарылған шығармалармен, оқушылардың музыкалық-орындаушылық мүмкіндіктеріне сәйкес толықтыра алады, мектепте оркестр құрамы үшін шығармаларды өңдеп, қайта орналастыра алады.

Оркестрдің дайындық деңгейіне сәйкес келетін қажетті, қызықты ноталық материалды таңдау – оның табысты жұмысының маңызды факторларының бірі болып табылады. Оркестрде әртүрлі сынып оқушыларының болуын және олардың әр түрлі дайындығын ескере отырып, басшы әрбір оркестр үшін мазмұны мен техникалық қиындықтары бойынша қолжетімді шығармаларды таңдап алуы тиіс. Репертуарды арттыру оқушылардың шаршау және қызықсыз жұмысқа тиелуіне әкеледі, бұл олардың сабаққа деген қызығушылығын едәуір төмендетеді.

Оқу жылы бойы оркестрлік сыныпта 4-6 туындыны үйрену қажет. Оркестр сабақтарында оқушылардың ноталарды парақтан оқу дағдыларын дамытуға көп көңіл бөлу керек. Бұл дағдыны біртіндеп және жоспарлы дамыту мақсатында жеңіл шығармалардан, альтерация белгілерінің ең аз санымен және қарапайым ырғақты суреттермен жұмысты бастау ұсынылады. Ноталарды парақтан оқыған кезде орындалатын жұмыстың мазмұны мен нысаны туралы дұрыс түсінік алу үшін осы партитураның қарапайым талаптарын орындау қажет. Пысықталған шығармалардың саны, жанры, формасы, фактурасы және сипаты бойынша олардың әртүрлілігі білім алушылардың музыкалық ой-өрісін кеңейтуде ғана емес, сонымен қатар парақтан ноталарды оқу дағдыларын дамытуда да үлкен маңызға ие екендігін есте сақтау маңызды.

Күрделі пьесаларды талдау және жаттықтыру ерекше назар қажет. Оларды орындау музыкалық-тәрбиелік маңызы зор және есту көріністері мен музыкалық ойлаудың дамуына ықпал етеді. Оркестрдің репертуарында бай полифонияны, сондай-ақ отандық классиктердің шығармаларын және заманауи композиторлардың үздік шығармаларын кеңінен қолдану ұсынылады.

Халық оркестріндегі сабақтар нәтижесінде оқушыларда ұжымдық көркем қызмет түрі ретінде аспаптық орындаушылыққа тұрақты қызығушылық және осы қызметке қажеттілік қалыптасуы тиіс.

Жұмыстың қолданылатын түрлері мен әдістері әсер етеді:

• оқушылардың ұйымшылдығын, ұйымшылдығын қалыптастыру және жалпы идеяны ұстану;
• оқушылардың мектепте оқыту үдерісіне және музыка сабақтарына, атап айтқанда;
• елдің музыкалық мәдениетіне жалпы және музыкалық – орындаушылық қабілеттері мен қызығушылығын дамыту.

Халық оркестрінде сабақ барысында оқушылар келесі білімді, ептілікті және дағдыларды меңгеруі тиіс:

• құралдарды сақтау және пайдалану ережелерімен танысу;
• аспаптарда ойынның қарапайым тәсілдерін меңгеру;
• ән және аспаптық миниатюраларға күрделі емес партитураларды жазуға бағдар ала білу;
• ансамбльдік орындау дағдыларын меңгеру, әр түрлі партия жолдастарының орындалу сапасын түзету;
• басшының дирижерлік қимылдарын, дыбыс шығару мен дыбыстанудың мәнерлі ерекшеліктерін түсіну.

Халық оркестріндегі ойын балаларды шығармашылыққа белсенді тартып, оның ішкі әлеміне, психологиялық ұстанымдарына, эмоционалдық-адамгершілік мәдениетіне әсер етеді. Оркестр балалардың айналасындағылармен жақсы қарым-қатынасы, сөйлеу мәдениеті, сыртқы келбеті, өз бос уақытын дұрыс әрі қызықты өткізу, өзін-өзі бақылау сияқты мінез-құлықтарының жақтарын қалыптастыратын фактор ретінде әрекет етеді. Ұжымға барған жасөспірімдер музыканы жақсы көреді,олардың өмірі қызықты, бай әсер алды. Музыкамен айналысу, сабақтардағы және концерттердегі ұжымдық іс – әрекет-осының бәрі балаларды жақсырақ етеді, олар өздерін қоғамда ұстауға, жақын жерде тұратын адамдарға мұқият қарауға үйренеді.

Кез-келген оркестр немесе ансамбльдің алдына қойылған мақсат-аспапта ойнауға үйрету, болашақ атақты өсіру, оқушы тұлға ретінде дамитын, оның қабілеті мен дарындылығы дамитын ортаны құру.  Музыка балалардың өмірін толған, мағыналы етеді. Ол әдемі әлемге енгізеді, сұлулық заңдары бойынша өмір сүруге, шындықты жаңаша қабылдауға үйретеді.

Халық оркестрі тек сол кезде ғана адамды көтеріп, әрбір адамның өз қадір-қасиетін, өз-өзіне деген құрметін сезімде тәрбиелеуші күшке айналады. Оркестрде немесе ансамбльде орындау балаларға әлемді тануға көмектеседі және оларды тәрбиелейді, сонымен қатар олардың көркемдік талғамы мен шығармашылық қиялын ғана емес, өмірге, табиғатқа, өз Отанына деген сүйіспеншілігін де тәрбиелейді.

Оркестрдің дайындық деңгейіне сәйкес келетін қажетті, қызықты ноталық материалды таңдау оның табысты жұмысының маңызды факторларының бірі болып табылады. Оркестрде әртүрлі сынып оқушыларының болуын және олардың әр түрлі дайындығын ескере отырып, басшы әрбір оркестр үшін мазмұны мен техникалық қиындықтары бойынша қолжетімді шығармаларды таңдап алуы тиіс. Репертуарды арттыру оқушылардың шаршау және қызықсыз жұмысқа тиелуіне әкеледі, бұл олардың сабаққа деген қызығушылығын едәуір төмендетеді. Оркестр сабақтарында оқушылардың ноталарды парақтан оқу дағдыларын дамытуға көп көңіл бөлу керек. Бұл дағдыны біртіндеп және жоспарлы дамыту мақсатында жеңіл шығармалардан, альтерация белгілерінің ең аз санымен және қарапайым ырғақты суреттермен жұмысты бастау ұсынылады.

Ноталарды парақтан оқыған кезде орындалатын жұмыстың мазмұны мен нысаны туралы дұрыс түсінік алу үшін осы партитураның қарапайым талаптарын орындау қажет. Пысықталған шығармалардың саны, жанры, формасы, фактурасы және сипаты бойынша олардың әртүрлілігі білім алушылардың музыкалық ой-өрісін кеңейтуде ғана емес, сонымен қатар парақтан ноталарды оқу дағдыларын дамытуда да үлкен маңызға ие екендігін есте сақтау маңызды. Күрделі пьесаларды талдау және жаттықтыру үшін ерекше назар қажет. Оларды орындау музыкалық-тәрбиелік маңызы зор және есту көріністері мен музыкалық ойлаудың дамуына ықпал етеді. Оркестрдің репертуарында бай полифонияны, сондай-ақ отандық классиктердің шығармаларын және заманауи композиторлардың үздік шығармаларын кеңінен қолдану ұсынылады. Педагогикада музыкалық оқыту мен тәрбиелеу музыкалық мәдениеттің әр түрлі формаларына айналған әлеуметтік тәжірибенің негізгі элементтерін ұйымдасып меңгеру процесі ретінде түсіндіріледі. Біздің зерттеуде музыкалық мәдениет дегеніміз-түрлі музыкалық жанрларда, стильдер мен бағыттарда бағдарлай білу, музыкалық-теориялық және эстетикалық сипатты білу, жоғары музыкалық дәм, сол немесе басқа музыкалық шығармалардың мазмұнына эмоциялық көңіл аудару қабілеті, сондай – ақ Шығармашылық-орындаушылық дағдылар-ән айту, музыкалық аспаптарда ойнау және т. б.

Қазіргі жағдайда, музыкалық индустрияның дамуы, жасөспірімдердің музыка саласындағы бағдарлануы арқасында, ең бастысы, бұқаралық коммуникация және құрдастарымен қарым-қатынас құралдарының ықпалымен қалыптасады, бұл музыкалық үлгілердің қабылдауының жеңілдігіне (әуен, би ырғағы, гармоникалық тілдің қарапайым қарапайымдылығы, мәтін мазмұнының тақырыбы жақындығы) байланысты таңқаларлық емес талғамға есептелген әрқашанда жоғары сапалы қолданылуына әкеп соқтырады [9]. Классикалық, халықтық және қазіргі академиялық музыка, сондай-ақ белгілі бір мағыналық жүктеме алатын джаз және рок-музыканың шығармалары жасөспірімдердің назарын тыс қалдыра отырып, эстрадалық ән, ЭҮП, «диско» және басқа да таза ойын-сауық бағыттары сияқты заманауи музыканың түрлері болып табылады.

Оқушының музыкалық мәдениетін қалыптастыру эстетикалық қатынастардың қарапайым, төменгі формаларының көрінуінен және қабілеттерінен неғұрлым күрделі және жоғарыға өту деп түсініледі. Егер осы қарым-қатынастар мен қабілеттерде жаңа қасиеттер алынса, онда музыкалық даму туралы айтуға болады. Ақыл – ой және дене дамуының үйлесімді үйлесімі, адамгершілік тазалығы және өмір мен өнерге эстетикалық көзқарас-тұтас тұлғаны қалыптастыру үшін жағдай. Дұрыс орындалған музыкалық даму әрқашан оқушының көптеген қасиеттері мен қасиеттерін жетілдірумен байланысты.

Музыкалық өнердің күрделі түрлерін толық қабылдау және орындау үшін белгілі бір ішкі дайындық қажет, ең аз тыңдаушы тәжірибе қажет. Алайда, музыканың мәнін дұрыс қабылдау үшін, осы өнердің ерекшелігі қандай екендігі туралы анық есеп беру керек. Музыка көбінесе басқа өнер түрлерінен ерекшеленеді – оның мәнерлі құралдары мен бейнелері соншалықты айқын емес. Музыка таза эмоционалдық әсер ету құралдарына операция жасайды, көбінесе адамдардың сезімдері мен көңіл-күйлеріне жүгінеді. Ол адамдардың көңіл-күйін өте жалпыланған және арнайы шартты дыбыстық образдарда беруге тән. Ассоциативті салыстырулар, ерекше көркем намектер арқылы музыка кеңістік пен қозғалыс, қара және ашық реңктер, орасан зор немесе фантастикалық миниатюралар туралы жанды түсінік жасайды. Музыкалық бейнелерді, интонациялар мен дыбыстардың үйлесімін тіл құраушылыққа аударуға болмайды, олар әрдайым белгілі қабылдау мен түсіндіру еркіндігіне жол береді. Міне, сондықтан музыкада жиі басқа өнердегі бейнелер сияқты дыбыс өрнегін алады.

Мектеп жасындағы оқушылардың музыкалық шығармаларды түсінуі дүниетаным мен адамгершілік идеалдарды қалыптастыруға, музыкалық өнермен жүйелі қарым-қатынас жасауға, көркемдік талғамның дамуына ықпал етеді. Талғам мәдениеті мәдени факторлардың жиынтығынан құралады және тұлғаның барлық мәдениетін – ойлау және іс-әрекет мәдениетін қамтитын, тұлғаның тұтастығы сияқты маңызды сапасы пайда болатын кең ауқымды шарт болып табылады [36]. Тек сол кезде тыңдаушы үшін жұмыстың мағынасы толық ашылады. Осылайша, оқушының музыкалық мәдениетін қалыптастыру талғамның дамуын да қамтиды деп айта аламыз.Ойлау туралы айтатын болсақ, жасөспірім жасында формальды ойлау пайда болады деп айтпауға болмайды. Жасөспірім өзін нақты жағдаймен байланыстырмай, пайымдаудың логикасы бойынша әрекет ете алады. Бала қызметтің нәтижелерін өзі талдай алады. Рас, бұл пайымдаулар рефлексия деңгейі жоғары және танымдық белсенділігі жоғары балалар үшін қолайлы. Назар, есте сақтау және қиял жасөспірім кезінде дербестікке ие болады. Жасөспірім өзінің назарын ерікті және еріксіз шоғырландыра алады, ал кіші мектеп жасындағы балалардың қандай да бір қызмет түрін басып алған және бала өз назарын бірден шоғырландырып, оған батқан. Жасөспірімдік жаста есте сақтау өз сипатын өзгертеді-механикалық есте сақтаудан мағынаға дейін, онда міндетті түрде ойлау қолданылады. Жасөспірім оны психикалық функциялардың басқа түрлерімен біріктіре алатын қиял қызметтің еркін түріне айналуы мүмкін. Қиял эмоционалдық-ерік аясына әсер етеді, сол арқылы танымдық белсенділікке әсер етеді. Осы жастағы балалардың физикалық жүктемелері мен психологиялық мінез-құлқын көтере білу қабілеті жоғары (жарысуға және құрдастарының арасында беделге ие болуға ұмтылу) олардың спорттық ойындарды таңдаудағы қалауын түсіндіреді. Оларға кедергілерден өту арқылы қиын эстафеталар, Күрес және кедергі элементтерімен, түсім және өзара көмек көрсету қызықты. Ойындардың ұзақтығы мен қарқындылығы артады, бірақ жүйке және физикалық кернеуден аулақ болу керек.

Жасөспірімдердің осы психофизиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, осы жастағы музыкалық іс-әрекет бір уақытта ойын-сауық және басқа адамдармен өзара іс-қимыл жасаудың кейбір ережелерін меңгеру тәсілі, сондай-ақ қоршаған орта туралы білімді дамыту тәсілі туралы қорытынды жасауға болады.

Музыкалық мәдениеттің қалыптасуының әрбір кезеңі көркем әлем бірлігіне, оқушының тұтастығына ұмтылыспен белгіленген. Бірақ бұл тұтастыққа тек үйлесімді дамыған жеке тұлғаның негізінде толық көлемде қол жеткізуге болады. Музыкалық мәдениетті қалыптастыру тәжірибе алудан басталады,оның құрамдас бөлігі оқушылардың музыка мен шығармашылығын орындау болып табылады. Шығармашылық еркіндік пен жаңалықтарға, приключения мен түпнұсқа көріністерге ие. Музыкалық қызмет шығармашылық, егер оған белсенді қатысса, мүмкін. Оқушылардың шығармашылық түсінігін түсіндірудің теориялық негізі оқушыларда қызметте өздігінен және тәуелсіз анықталатын туа біткен есіктердің болуын мойындауға құрылады. Көптеген жағдайларда шығармашылық көздері-өмірлік құбылыстар, музыканың өзі, оқушы сүйетін музыкалық тәжірибе. Сонымен, музыкалық мәдениеттің мәні туралы айтқанда, ол оқушының рухани қажеттіліктерін қалыптастыруға көмектесетінін, оның адамгершілік түсініктерін кеңейтетінін, интеллектін дамытатынын, өмірлік құбылыстарға эстетикалық баға бере алатынын атап өту қажет.

2. Жалпы білім беру мектебінде халық оркестрін ұйымдастыруда эксперименталдық жұмыс 

• Халық оркестрі сабағында қолданылатын әдіс-тәсілдер 

Сабақтан тыс қызметте халық оркестрін ұйымдастыру жеке оқушының музыкалық – орындаушылық дағдыларын дамыту үшін де, сондай-ақ барлық оқушыларды музыкалық тәрбиелеу үшін де маңызды. Балалар оркестрі ұйымдастырылған кезде оркестрді жинау және жинақтау оқушылардың музыкалық-есту деректерін тексергеннен кейін жүзеге асырылады. Тексеруден оң нәтижемен өткен оқушылар оркестрге қабылданады.

Оркестрде ойнау барысында келесі міндеттер шешіледі:

– музыкалық аспаптардың әртүрлерімен танысу, олардың ойын тәсілдерін меңгеру;

– музыкалық сөйлеу элементтерінің мәнерлі мәні туралы түсінік және музыкалық мәнерлілік құралдарын қалыптастыру, ноталық грамотаны меңгеру;

– аспаптық және шығармашылық қызметке қызығушылықты ояту;

– ұжымшылдық пен өзара көмек сезімін, серіктестікті, әдептілікті, достық пен жауапкершілікті тәрбиелеу;

– оқушылардың музыкалық қабілеттерін дамыту (ритм, лада, қарқын, дыбыс шығару, гармониялық, полифондық, тембрлік, динамикалық есту), шығармашылық потенциалын, ұжымдық ойын дағдыларын дамыту;

– ұлттық музыкалық мәдениетке көркемдік талғам мен қарым-қатынасты қалыптастыру.

Оқытудың негізгі түрі аралас нұсқадағы сабақ түрі болып табылады. Осыған байланысты жеке және топтық (жеке партиялар, оркестрлік топтар бойынша) сабақтар өткізу көзделеді. Ондағы сағат саны қатысушылардың санына, халық оркестрі құралдарының құрамына және мекеме жұмысының жағдайына байланысты есептеледі. Мүмкіндігінше топтық және жеке сабақтар жалпы дайындық өткізілетін күні өткізіледі,әр тоқсанның немесе жарты жылдың аяғында сабақтар-концерттер көзделеді. Қажет болған жағдайда сыныптан тыс қызметтің өзге де дәстүрлі емес түрлерін қолдануға болады («Музыкалық аспаптар еліне» экскурсия, ертегі-сабақ, ойын-сабақ және т.б.).

Жұмыстың негізгі әдістері практикалық, көрнекі және шығармашылық әдістер болып табылады. Бұл әдістер оқушылардың тұтас дамуына, олардың практикалық дағдылары мен іскерліктерін қалыптастыруға, есту түсініктерін кеңейтуге, музыкалық қабілеттерін дамытуға ықпал етеді.

Ойыншылардың жалпы шығармашылық әлеуетін арттыру, олардың қызметін ынталандыру үшін ұжымның дербес, сондай-ақ қосымша білім беру мекемесінде жұмыс істейтін басқа да музыкалық үйірмелердің (вокалдық, хор, би) қатысушыларымен бірлесіп концерттік қойылымдарды ұйымдастыру маңызды сәт болып табылады.

Оркестрді ұйымдастырудың маңызды шарттары:

– жұмыс жоспарының болуы;

– сабақ өткізуге болатын музыкалық аспаптар мен аудиториялар жиынтығының болуы;

– оқушылармен жүйелі сабақтар;

– жетекшінің әр аспаптың жеке сипаттамаларын және техникалық ерекшеліктерін жақсы білуі , аспаптарға арналған орындаушылық тәсілдерді, шығармаларды жаттықтыру әдістемесін, музыкалық туындыларды тиісті құрамға аранжировкалау дағдыларын меңгеруі;

– оқуға арналған шығармаларды біртіндеп қиындату;

– жас ерекшеліктерін есепке алу, әр балаға жеке қарау, қиын жағдайды түсінуге көмектесу.

Оркестрлік ойын өнерін меңгеру кезінде нақты ойластырылған педагогикалық тактикаға ерекше мән беріледі. Бұл тактикада, егер психологиялық-педагогикалық ғылымның жалпыға танылған жолдарын ұстанса, музыкалық – орындаушылық қабілеттерді дамытуға негізгі көңіл бөлу көзделіп отыр, академик Б. М. Теплов «базалық» қатарына музыкалық-орындаушылық қабілеттерді қамтитын күрделі психологиялық білімді жатқызады:

– музыкалық-репродуктивті қабілеті (есту қабілеті);

– музыкалық-ырғақтық сезім;

– оның компоненттеріндегі музыкалық есту-дыбысты және ырғақ.

Музыкалық орындаудағы табыс жеке тұлғаның жеке сапасымен емес, бірнешеуін біріктірумен қамтамасыз етілуі мүмкін, өйткені бұл қасиеттер мен қасиеттердің барлығы музыкалық дарындылықты құрайды. Музыкалық-орындаушылық дағдыларды дамыту-бұл, ең алдымен, әлеуетті қабілеттерді көру ғана емес, сондай-ақ тиісті қызметте, атап айтқанда оркестрлік орындаушылықта қалыптаса бастаған, бар мүмкіндіктерді сапалы құраушы қайта құру процесі. Жас оркестрлерді оқыту мен тәрбиелеудегі жұмыстың маңызды кезеңі бастауыш кезеңде халық аспаптары оркестріндегі әрі қарай сабақтарға және тәрбиеленушілердің бастапқы шеберлігінен, орындаушылық және эстетикалық мәдениетінен басқа қалыптастыруды ынталандыру болып табылады. Сондықтан педагог осы кезеңде балаларды қадамдық оқыту технологиясын жетілдіріп қана қоймай, сонымен қатар жоғары білім, орындаушылық және тіпті актерлік шеберлікке ие болу, балалардың алдында үлкен әріппен кәсіпқой болуға ұмтылу өте маңызды.

Осылайша, оқушылардың музыкалық-орындаушылық және жалпы мәдениетін дамытуға белсенді әсер ететін музыкалық ұжымдық қызмет ретінде оркестрлік орындаушылыққа келесі оң ерекшеліктер тән:

– жалпы іске қатысу оқушының қарым-қатынасын, өз іс-әрекеттерін объективті бағалай білуін қалыптастырады, музыкалық (есту және дауыс сапасы, ән айту шеберлігі мен дағдылары), сондай-ақ мінез-құлық кемшіліктерін түсінуге көмектеседі.;

– ұжымдық оркестрлік қызметте, оқушы барлығын есте ұстағанда, ол басшы мен құрдастарының алдында ашылады, оны зерттеу, оқыту және жіберу оңай;

– Аспаптық-орындаушылық қызмет, белсенді және әлеуметтік-құнды, оқушының санасында бірлік қажеттілігі қалыптасуын қамтамасыз ететін маңызды фактор болып табылады;

– оркестр сабағында жұмыс істей отырып, оқушы ұжымда жұмыс істеуге қажетті оң тұлғалық қасиеттерді қалыптастырады, өз күштерін, музыкалық қабілеттерін және өзіне және оркестр үшін пайдасымен икемділігін қолдануды үйренеді;

Оркестр құрамына қарай топтар бойынша бөлінеді:

І топ 8-10 жастағы оқушыны біріктіреді.

Бұл топтағы жұмыс үш бағыт бойынша жүргізіледі:

– музыкалық сауат ашу;

– ансамбльдік ойындар дағдыларын меңгеру;

– музыкалық аспапты меңгеру (жабдықтау, құрылыс);

ІІ топ орта сынып оқушыларын 15 жастағы оқушыларды  біріктіреді.

Бұл топта:

– музыкалық жанрлармен, композиторлардың шығармашылығымен танысу;

– музыкалық аспаптарды меңгеруде техникалық мүмкіндіктерді одан әрі жетілдіру, ойынның жаңа тәсілдерін енгізу есебінен репертуарды қиындату;

– халық аспаптарында музыкалық шығармалардың үздік орындаушыларымен танысу, олардың граммофильмдерде ойнауын тыңдау.

Келесі музыкалық-тәрбиелік міндеттер шешіледі:

– гармониялық және тембрлік есту қабілетін дамыту;

– ырғақтың, музыкалық есте сақтау сезімінің, музыкалық қойылымдардың, музыкалық ойын техникасының дамуы;

– музыкалық есту, есту қабілетін дамыту;

– құрал-сайманмен еркін отырғызуды өндіру;

– есту өзін-өзі бақылауды дамыту, саусақтар қозғалысының ептілігі, дыбысталу сапасы, аспаптарда ойнау кезінде қолды үйлестіру;

– ұтымды қимылдарды, дұрыс дыбыс шығару, шығармаларды мәнерлеп орындау дағдыларын меңгеру;

– әуенді қабылдау және орындау дағдыларын дамыту;

Оркестрдің үйлесімді дыбысталуы үшін оқушылармен үлкен алдын ала жұмыс жүргізіледі-алдымен жеке, содан кейін шағын топтармен, ансамбльмен және соңында оркестрдің барлық құрамымен. Қажетті тақырыпты алдымен бір аспаптар, содан кейін – басқалары (музыкалық фразалар немесе ұсыныстар бойынша) ойнайды. Дыбыс біркелкі болмауы үшін, ырғақтық пульсацияны бірнеше аспаптар кезектесіп орындайды. Оркестр шығарма фактурасының әр түрлі элементтерін (тән ритм, әуен екпіні, бас) мәнерлі дыбыстап айту үшін тембрі бойынша ерекшеленетін аспаптарға көңіл бөлу керек. Оркестрдің құрамын, әр топтағы аспаптар санын музыканың өзіне қарай анықтайды. Халық әуендерін орындау кезінде халық құралдарын көбірек енгізу керек.

Балалар арасында партияларды оркестрде бөлу кезінде олардың қабілеті мен мүдделері ескеріледі. Әуенді естімейтін балаларға әуенді аспаптар партиясын тапсырады. Ырғақты ұстау үшін жақсы сезімге ие болу маңызды, сондықтан әуеннің ырғақты суретін орындау, метрикалық пульсация ырғағы дамыған балаларға тапсырылады.

Оркестрде ойнауды оқыту әдістемесі жеке ойын мен ансамбльде оқыту әдістемесімен ұқсас. Дыбысы бар аспаптарда ойнайтын балалар әуен қозғалысының бағытын ұғынудан бастап өз партияларын үйренеді. Олар әуенді сөзсіз және сөздермен ойнатады, әуен қозғалысының бағытын анықтайды, дыбыстардың қозғалысын қолмен көрсетеді, әуеннің ырғағын суреттеп, әуенді елестенген клавиатурада ойнайды, бір мезгілде ән шырқайды және содан кейін оны музыкалық аспапта ойнатады.

Халық оркестрінің өнері мәселелерін теориялық зерттеу барысында оқушылармен жұмыс істеу тәжірибесі біртіндеп қорытылады. Оркестрде орындаушылық міндеттерді шешу оның мазмұнының жолдарын болжаудан, мүмкін болатын нәтижені болжаудан басталады. Музыкалық-орындаушылық дағдыны қалыптастыру ойлы ойлау және нақты іс-әрекеттерді жоспарлау жеке тұлғаның шығармашылық қасиеттерін қалыптастырудың басты міндеттерінің қатарына жатқызуға болады.

Мәселелерді, нақтылауларды талқылай отырып, біз алдағы жұмыс міндеттерін түсіну үшін келесілерге ықпал етеміз:

• ноталық мәтінді дыбыстау.
• аккомпанементті нақтылау;
• әр түрлі аспаптардың үнін сипаттау;
• «әлсіз» орын, қателер қай жерде болуы мүмкін екенін елестету;
• қандай аспапты партияларда басты тақырып естілетінін анықтау;
• әрбір аспаптық партияның тембральді ерекшеліктерін анықтау;
• аппликатураны, штрихтарды нақтылау.

Оркестрде оқыту 3 жыл мерзімді құрайды, оның 1 жылы оқушыларда: елестету, білім, білік және дағды қаситтерін дамытады. Атап айтқанда: оқушылар соққы-шулы және «табиғи» аспаптардың дыбысының сипаты; музыкалық мәнерлілік құралдары (динамика, қарқын және т.б.), музыкалық шығарманың нысаны, ансамбль туралы түсініктері болуы тиіс.

Оқушылар ырғақты ұзақтықты талдау, ырғақты жазу және күрделі емес музыкалық сүйемелдеулерді ән мен пьесаларға үйрету дағдысын қалыптастыруы тиіс.  Оқушылар аспаптарда ойнау принциптерін білуі, оларға арналған ойын тәсілдерін меңгеруі тиіс. Оқушылар мазмұнының ерекшеліктерін, мағыналық екпіндерді және эмоциялық реңктерді ескере отырып, мәтіндерді оңтайландыра білуі тиіс; ырғақты сүйемелдеуді өз бетінше құрастыра білуі тиіс; партияда және оркестрде ойынды біріктіре білуі тиіс.  Оқушылар қарапайым музыкалық шығармаларды мәнерлеп, көркемдік орындау дағдысын меңгеруі керек.

2 оқу жылында үйренетін білім, білік және дағды.

Оқушылар секвенцияны жоғары және төмен ойнай білуі тиіс, орындалатын дыбыстарды ойда унисон, терция, секстерге бөліп айтуы тиіс. Динамикалық түстер. Аспапқа күтім жасау. Оқушылар пернелі-шымшымалы аспаптардық құрылымын білуі тиіс (гитара, қобыз т.б.) және оларды ойный білуі тиіс.

Құралдың жағдайы. Қолды дұрыс қою- дыбыс шығарудың негізгі тәсілдері.  Динамикалық реңктер. Оркестрлік дағдылар. Екі, үш және төрт дольді мөлшерде дирижерлік қимылдарды түсіну. Дыбысты енгізуге және түсіруге арналған қимыл. Ойынның басталуы мен аяқталуы. Әр түрлі оркестрлік топтар мен жекелеген аспаптардың дыбысын енгізу және түсіру. Такт сыртында ойнау кіріспесі. Топтарда және барлық ансамбльде партиялар бойынша келісілген ойын. Штрихтар: стаккато және нон легато. Оқушылар құрал-саймандардың құрылысын білуі және оларды ойнау тәсілдерін меңгеруі, құрал-сайманның жағдайын білуі тиіс. Қолды қою дыбыс шығарудың негізгі тәсілдері (жалғыз соққы, ауыспалы соққы, екі қолмен бір мезгілде соққы, айыр тәрізді соққы, айқасқан соққы, тремоло, глиссандо, форшлаг).

3 жылдағы оқытудың білімі, шеберлігі мен дағдылары: музыкалық дамудың жалпы деңгейін көтеруді қамтиды. Әр түрлі топтар мен жекелеген аспаптардың дыбысын енгізу және түсіру. Такт сыртымен кіріспе жасау. Техникалық дағдыларды жетілдіру. Орындалу сапасын арттыру. Негізгі музыкалық қабілеттерін одан әрі дамыту. Ансамбльдің барлық құрамының ойынының бір мезгілде басталуы және аяқталуы. Бірлік тәсілдерін қолданып дыбыс шығару. Түрлі оркестрлік топтарда динамикалық реңктер. Қарқынды бәсеңдету және жеделдету кезіндегі дирижерлік қимылдарды түсіну. Репертуардың күрделенуі.

Егер оркестрдің ұйымдастырылуын әдіснамалық құрылым ретінде қарайтын болсақ, ондағы басшының жұмысы үшін тақырыптардың мазмұны мынадай болады:

Тақырып 1. Кіріспе.

Оркестр жұмысын жоспарлау.   Қызметті ұйымдастыру – жоспарланған іс-шаралар: оркестрді жинақтау, активті таңдау, оркестр туралы ережені қабылдау.

Оқу-шығармашылық жұмысы: оркестр қатысушыларының орындаушылық дағдыларын арттыру бойынша іс-шаралар; техникалық дағдыларды жетілдіру; ұжымдық, топтық және жеке сабақтар; дайындық жұмыстарын жүргізу;оқу және концерттік репертуары.

Тәрбие және білім беру жұмысы: концерттік қойылымдарға қатысу; экскурсиялар; мінез-құлық мәдениеті мәселелері бойынша дәрістер мен әңгімелер.

Тақырып 2. Оркестрде ойнаудың бастапқы сабақтары.

Оркестрлік ұжымдағы музыкалық оқыту және тәрбиелеу. Практикалық (техникалық, музыкалық-орындаушылық, ансамбльдік) дағдыларды қалыптастыру. Ұжымдық (ансамбльдік), топтық және жеке орындаушылық. Музыкалық қабілеттерін тексеру (ладалық сезім, есту қабілеті, музыкалық-ырғақтық сезім және т.б.).  Құралдар бойынша оқушыларды бөлу.

Сабақтарды есепке алу, білімді тексеру және бағалау. Ансамбльді материалдық қамтамасыз ету. Музыкалық аспаптарды сақтау ережесі.

Тақырып 3. Көркем-техникалық дағдыларға оқыту. 

Оқушыны дұрыс отырғызу. Аспаптарды дұрыс баптау дағдысы.

Қарапайым 2 және 3 жеке формадағы шығармаларды баяу немесе қалыпты қарқынмен зерттеу. Күрделі емес әндердің, романстардың аккомпанементі болып табылатын шығармаларды зерттеу. Полифониялық фактураның жеке элементтерімен шығармаларды зерттеу.  Ансамбльде бір дауыстан екіншісіне әуенді суретті беру техникасын пысықтау. Негізгі штрихтарды, синкоп және ферматтарды бірлесіп орындау техникасын өңдеу.

Тақырып 4. Көркем-техникалық дағдыларға оқыту.

Ансамбльдік ойлауды дамыту: оқылатын шығарманы қарапайым талдау принциптері (әуен, гармония, подстолоски, метроритм және т. б.); өз партиясын интонациялау тазалығын тұрақты есту бақылауын жасау; ансамбльдік ойынның бастапқы дағдыларын меңгеру.

Жеке дауыстар, топтар және оркестрдің барлық құрамы бойынша сабақтарды үйлестіру.

Техникалық материалда «форте» және «пиано» түсініктерін өңдеу. Шығарманы баяу және қалыпты қарқынмен орындау дағдысы.

Тақырып 5. Музыкалық-көркемдік репертуары-оқу-тәрбие үдерісінің негізі

Репертуар мәселесі. Музыкалық шығарманың жоғары көркемділігі және руханилығы – репертуарды таңдаудағы негізгі принцип. Қазақ халық музыкасы-шағын жанрдағы өнер.     Репертуарды таңдау принциптері: шығармалардың көркемдік және эстетикалық құндылығын ескеріп таңдау. Қабылдау үшін, орындау үшін қол жетімділік. Оқу және концерттік репертуары.

Тақырып 6. Дайындық жұмысы.

Дайындық – барлық оқу, ұйымдастыру, тәрбие және білім беру жұмысының негізгі буыны. Дайындық өткізу жоспары. Құралдарды баптау. Дайындық жүргізу: гамма мен жаттығуларды ойнау, парақтан оқу, репертуармен жұмыс. Оркестрдің дайындық ережелері.  Оркестрлік тәртіп. Ноталарда барлық нұсқауларды нақты орындау. Сап тазалығы. Айқындылық, дыбыс шабуылының біртектілігі, дыбысты бір уақытта тоқтату.

  Тақырып 7. Көркем репертуармен жұмыс

Көркем репертуармен жұмыс. Пьесаның мазмұнын, оның негізгі тақырыптарының сипатын ашу. Нысаны шығармалары. Күтілетін қиындықтар, оларды жеңу жолдары. Пьесаны жаттықтыру мақсаты. Жазбаны тыңдау. Пьесаны барлық ансамбльмен таныстыру. Бөліктермен жұмыс істеу. Концерттік шығармалар. Фразамен, қарқынмен, агогикамен жұмыс істеу. Кіші формадағы пьесалар (марш, ән, би).

Репертуарға қосу және ойнату туралы мәселе кез келген ұжымның басты және айқындаушы қызметінде. Шығармаларды шебер таңдаудан оның даму болашағы, ұжым шеберлігінің өсуі, орындаушылық міндеттермен, яғни қалай ойнаумен байланысты. Орындаушылардың дүниетанымын қалыптастыру, олардың өмірлік тәжірибесін кеңейту репертуарды ұғыну арқылы жүзеге асырылады, сондықтан ұжымдық орындауға арналған қандай да бір шығарманың жоғары көркемдік және руханилығы репертуарды таңдауда бірінші және негізгі қағидат бар.

Әсіресе халық аспаптар оркестрінде репертуарды таңдаған кезде абайлап қарау керек. Репертуарға ең алдымен қазақ халық музыкасы қосылады.   Онсыз бағытталған музыкалық тәрбие мүмкін емес. Халықтық әннің ырғақтық суреттің айқындығы, көлемі жағынан шағын мотивтердің қайталануы, форманың көпмәдениеттілігі және вариациялығы сияқты қасиеттері оны әртүрлі жастағы оқушылардың музыкалық тәрбиесінде ерекше құнды материал ретінде жасайды. Классикалық музыкалық мәдениеттің көзі болып табылатын халық әні-оқушылардың негізгі музыкалық қабілеттерін дамытудың таптырмас құралы.

Репертуардың міндеті-ұжым қатысушыларының музыкалық-бейнелі ойлауын, олардың шығармашылық белсенділігін ұдайы дамыту және жетілдіру, сондай-ақ интонациялық тыңдаушылық тәжірибені, қоғамдық музыкалық жадыны байыту. Бұл тек музыкалық материалды жаңарту және кеңейту арқылы мүмкін.  Мазмұны тереңдігімен ерекшеленіп, қазақ және шетелдік классиканың шығармалары көркемдік талғамды байытады, оқушылардың қызығушылығы мен қажеттілігін арттырады.  Классикалық музыканың үлкен қорлары репертуарды қалыптастырудың маңызды көздерінің бірі бола алады.

Пьесаларды таңдауда құрал-саймандардың сипаты мен сапасын мұқият зерттеу қажет. Пьесалар ұқыпсыз аспаптардан кейін өздерінің көркем қасиеттерін жоғалтады, музыка дауыстап естіледі. Құрал-саймандарды мұқият таңдау қажеттілігі бұл – туындылар кең аудиторияға жақсы таныс. Әрине, олардың әрбір жаңа орындалуы тыңдаушылардың қызығушылығын ғана емес, сонымен қатар қатаң талапшылдықты, ақылдылықты да тудырады. түпнұсқалық шығармашылық түсінігін дәлелдеген кезде техникалық жағынан жақсы жұмыс істеп қана қоймай, сонымен қатар-мұндай пьесаларды тыңдаушылардың сотына шығару.

Оқу жұмысы үшін жеңіл пьесалар, әуенді халық әндері мен жеңіл өңдеудегі би, сондай-ақ балаларға жазылған танымал пьесалар алу керек. Бұл пьесаларды оқушылар қызығушылықпен ойнайды және әдетте, үлкен техникалық және көркемдік қиындықтары білінбейді. Ұжымның репертуарына енгізілетін шығармалар музыкалық тілдің интонациялық нақтылығымен, көркем бейнелердің ерекше көрнекілігімен, мәнерлілігімен ерекшеленуі тиіс. Бұл талаптарға орыс халық аспаптарының ұжымдары үшін арнайы композиторлар жасаған шығармалар жауап береді.  Кезінде инструменттік пьесалар үшін ісін жаңа бастаған ұжымның домбра және баян тапсырылады. Қалған-музыканттар аспапты қалай меңгергеніне байланысты-аккомпанементті немесе әуенді тапсыруға болады.

Бұл белгілі бір мағынада аспаптар бойынша партияларды стандартты бөлу. Қатысушылардың әуенді естуінің жылдам дамуына, ноталарды парақтан оқу дағдыларына ықпал етеді, дирижердің қолынан ойнауды жеңілдетеді. Практикада оқу репертуары проблемасын негізінен бірінші жұмыс кезеңінде шешуге тура келеді, қатысушылар құралды игеріп, ұжымдық ойын дағдыларын игеріп, басшы мен қатысушылар арасында тығыз өзара түсіністік орнайды.  Бұдан әрі дербес сабақтар, дайындық, оқу процесі ұжымның концерттік репертуарын құрайтын пьесаларды жаттықтыру үшін құрылады.

Ұжымдағы музыкалық шығармаларды іріктеудің негізі- олардың көркем және эстетикалық құндылығы болып табылады. Шынайы көркем шығармалар оқушылардың эмоцияларын айтарлықтай күштірек оятады: музыка мазмұны қызығушылық тудырады, балалардың қабылдауын ушықтырады, олардың шығармашылық қабілеттерін оятады. Бұл шығармашылық қызмет музыкалық орындаушылықтың тәрбиелік функциясы, атап айтқанда, жоғары көркемдік туындыларды репродукциялау процесінде ғана табысты жүзеге асырылуы мүмкін.  Әуені анық жазылған музыкалық шығармалар музыкалық ілтипаттардың табысты қалыптасуы мен дамуына ықпал етеді, оларды музыкалық сауатты тәрбиелеуге үлкен мүмкіндік береді.

Орындалатын репертуарға қойылатын тағы бір маңызды талап –орындау үшін қолжетімді болуы тиіс. Музыкалық шығармалар оқу мен тәрбиелеудің осы кезеңінде оқушылардың орындаушылық және оркестрлік дағдыларын ескере отырып іріктеледі. Орындаушылық бағдарламаларға енгізілетін шығармалар көлемі (музыкалық материал саны) бойынша, сондай-ақ фактуралық қиындықтар бойынша қолжетімді болуы тиіс.  Ұжым мен оның әрбір қатысушысы үшін репертуардың қол жетімділік дәрежесі-балалар оркестрінің жемісті жұмыс істеуінің, оның өсуі мен оқушылардың көркемдік-шығармашылық дамуының тиімділігінің негізгі факторларының бірі. Іріктелетін шығармалар бірінші кезекте қабылдау үшін қол жетімділік талаптарына жауап беруі тиіс. Яғни, репертуарды таңдау кезінде мыналар ескеріледі: қатысушылардың жалпы дамуы, жасы,қоршаған орта туралы білім мен түсінік шеңбері, музыканы қабылдау дағдыларының деңгейі, оған деген ықыластылық дәрежесі, музыкалық мәнерлілік құралдарын түсіну.

Музыкалық репертуарды дұрыс таңдаудың келесі шарты-оның педагогикалық мақсаттылығы, яғни ол нақты оқу-тәрбие міндеттерін шешуге ықпал етуі, оқушылардың музыкалық дайындығының белгілі бір кезеңдерінде әдістемелік талаптарға сәйкес келуі тиіс. Орындалатын репертуар өзара тығыз байланысты ұжымдық ойын дағдыларын және орындаушылық дағдыларды әзірлеуі тиіс. Бір үлгідегі материалда әр түрлі дағдыларды меңгеру мүмкін емес болғандықтан, оқу (орындаушылық) бағдарламасына әр түрлі сипаттағы шығармалар енгізіледі. Осылайша, көп қырлы қағидат жұмыс істейді. Бұл ұжымның музыкалық-эстетикалық тәрбиесі үшін де өте маңызды, өйткені көркем шығармалар жанрлары, мазмұны, стильдік ерекшеліктері бойынша оқушылардың жан-жақты музыкалық дамуына мүмкіндік береді. Әлбетте, музыкалық шығармалардың мазмұны музыкалық бейнелердің жарықтылығымен ерекшеленуі, қызықты, эмоционалды қызықты болуы керек. Басшы қатысушылардың алдында барлық жаңа көркем-орындаушылық және танымдық міндеттерді қоя отырып, орындалатын шығармаларға үнемі қызығушылық танытуы тиіс. Сондай-ақ репертуарды қалыптастыру негізінде қызығушылық принципі соңғы орын алмайды. Музыкалық шығармаларды таңдау кезінде оқушылардың тілектерін ескеру қажет: тәрбиелік және оқу міндеттерін шешу, орындалатын пьеса балалардың қызығушылығын тудырғанда айтарлықтай жеңілдетіледі.

Жайдан күрделіге дейінгі жол-оқушыларды оркестрлік өнерге баулудың басты принципі. Зерттелетін шығармалардың күрделілігі біртіндеп, дәйекті және үздіксіз өсуде. Нәтижесінде ұжымның орындаушылық деңгейінің айтарлықтай өсуіне әкеледі. Осылайша, репертуардың мәселесі әрқашан ұжым шығармашылығында негіз мәселе болады. Репертуармен өнердің көркемдік бағыты ғана емес, орындау стилі де байланысты.  Репертуар барлық оқу-тәрбие үдерісіне әсер етеді, оның базасында музыкалық-теориялық білім жинақталады, ұжымдық ойын дағдылары пысықталады, ансамбльдің (оркестрдің) көркемдік-орындаушылық бағыты қалыптасады. Жалпы алғанда әрбір оркестрде уақыт өте келе белгілі бір репертуарлық бағыт жасалады, оқушылар құрамына, орындаушылық мәнерге, шығармашылық міндеттерге сәйкес келетін репертуарлық багаж жинақталады.

Репертуар – музыкалық ұжым орындайтын шығармалардың жиынтығы ретінде, оның барлық қызметінің негізін құрайды, қатысушылардың шығармашылық белсенділігінің дамуына ықпал етеді, дайындық немесе концерт, ұжымның шығармашылық жолының басы немесе шыңы болсын, жұмыстың түрлі нысандары мен кезеңдерімен үздіксіз байланыста болады. Белгілі бір шыңдарға жетіп, шеберліктің жаңа өсуі үшін жеткілікті әлеует жинақтап, шығармашылық ұжым күрделі репертуарда өзінің дамуы үшін негіз іздейді. Бұл мағынада репертуар әрқашан болашаққа бағытталуы тиіс, оны үнемі белгілі бір мағынада қарастыру керек

Балалар оркестрінің жұмысында аспаптар топтары бойынша ұжымдық және жеке жұмыс өте маңызды. Домбыра тобында оқыту мысалында келесі әдістерді ұсынуға болады:

Тақырып № 1. Бағдарламаға кіріспе (2 сағат)

Практикалық жұмыс: домбырамен әуенді тыңдау.

Тақырып № 2. Ұлттық музыкалық мәдениеттің ерекшеліктері (6 сағат)

Жанрлар және орындау мәнері.

Практикалық жұмыс: қазақ халқының әуендерін, орындау жанры мен мәнерін тыңдау.

Тақырып № 3. Ұлттық халық аспаптары. Домбыра тарихы (4 сағат)

Аспаптың ерекшеліктері (материал, дыбысталу, шығу тегі). Музыкалық аспаптарды жасау үшін ағаш, қамыс, қамыс, тері, сүйек, мүйіз, жылқы шашы қолданылды.

Практикалық жұмыс: домбырада әуендер мен шығармаларды жазу.

Тақырып № 4. Ноталық грамота (10 сағат)

Ноталардың ұзақтығы. Аспаптың грифінде дыбыстардың орналасуы. Белгілері альтераций. Динамика, дыбыстану.

Практикалық жұмыс: дәптерге ноталық станды жазу, 1 және 2 октава.

Тақырып № 5. Домбырада ойнауды үйрету

Құралдың негізгі бөліктері: корпус-тұғырық, резонатор; гриф-ладалар, гриф басы-шанақты баптау механизмі.

Құрал құрылысы ре соль – 1 октавада. Ол тұтас ағаштан жасалған, көбінесе екі өткір. Домбырада екі ойын бар: қолдың барлық саусақтарымен ішекке соққы және ішекті жұлып алу.

Практикалық жұмыс: жаттығулар-жай мөлшерде (2/4) ашық перне бойынша соққылар. Аппликатура-саусақтарды домбра грифімен және нота орнымен орналастыру. «Во саду ли в огороде» әнін, «Қарлығаш», «Жұлдыз» Қазақ халық әндерін жаттықтыру. Айнымалы штрих бар жаттығуларды жаттықтыру.

Тақырып № 6. Қазақ композиторларының шығармашылық ерекшеліктері (6 сағат)

Т. Серіковтың, А. Қоразбаевтың Әндері. «Айналайын-ай», «Сағындым Алматымды» әуендері А. Қоразбаев.

Практикалық жұмыс: мәтіндерді, әуендерді үйрену. Концерттерге қатысу. Композитор туралы дидактикалық материалдарды дайындау.

Тақырып № 7. Қорытынды сабақ (3 сағат)

Оқушылардың ұжымдық және шығармашылық жеке жетістіктері. Қорытынды диагностика.

Оқу соңында оқушылар білуі тиіс:

– ұлттық музыкалық аспаптар: шертер, қобыз, сыбызғы;

– А. Қоразбаев, Т. Серіков және т. б. қазақ композиторлары шығармаларын;

– есту бойынша домбыраны ажырату;

–  сабақтардағы тәртіп ережелері.

– домбыра аспабын құру, қазақ музыкалық мәдениеті тарихының ерекшеліктері;

– құрал грифіндегі дыбыстардың орналасуы;

– ойын кезінде отыру, оң және сол қолды қою;

– терминдер мен ұғымдар: ноталық стан, ноталардың ұзақтығы, аппликатура, айнымалы штрих, нүктелі, төмен, жоғары соққылар.

Білуге тиіс:

• Ноталық дәптерге жаттығуларды жазып білу, ноталық дәптерге қарап музыканы орындау;
• Шағын шығарманы нота бойынша құрылымға ажырату;
• Техникалық жаттығуларды ойнау.

Туындыны талдау кезінде түрлі талдаушылар ынталандыратын аналитикалық-синтетикалық жағдайлар қажет: көру, эмоциялық, есту, қозғалыс. Бір-бірін толықтыра отырып, өзара әрекет ете отырып, олар тақырыпты, дыбыс күшін, оның бояуын естуге және сезінуге мүмкіндік береді. Жалпы түрде әлі ойламаған шығарманың бейнесін алдын ала анықтап, музыкалық-орындаушылық бейнені жасау қажет.

Музыкадағы эмоционалдық жағдайларды беру үшін біз осы жағдайларды тудырған құбылыстарға шолу жасаймыз. Музыкалық фразаның, үзіндінің, мәтіннің мәні ұқсастықтар мен айырмашылықтарды табу әдісін қолданғанда ойнату үшін әрқашан қол жетімді болады. Осылайша, тембрді суретшінің бояғышымен (қара, жарқын, жарқыраған) салыстыруға болады, музыканың сипаты – нәзік, ойнаған, қатал – адамдардың мінез – құлқымен (әйелдер, бала, қарттар), нюанстар – тыныш, қатты – белгілі бір өмірлік жағдайларда сөйлеу мәнерімен, екпін – баяу, орташа, жылдам-жүру, жүгіру және т. б. түрлерімен салыстыруға болады.

Шығарманың ойының ашылуында көріністерді жинақтау бойынша тапсырмаларды қолданамыз. Балалар «көреді», және сен, таңғы көлдің тегістігі, алыстағы өшіп бара жатқан жаңғырық «көреді». Мусоргскийдің «Богатырские ворота», Чайкиннің «Юмореска», Чайковскийдің «Осенняя песня» шығармаларының атауында қойылған толық емес ақпарат белгілі бір көмек көрсетеді. Ноктюрн, скерцо, онда айтылатын атаулар жоқ, ерекшеліктеріне, жанрға, шығарманың құрылу тарихына қараймыз. Г. Свиридовтың «үштік» жазуының мән-жайларымен танысу балалардың оның орындалуына деген көзқарасын өзгертті. «Верное» дыбысы Пушкиннің «боран» повесінен көрініс тудырған көріністі табуға көмектесті. Жұмыста біз қиялдың әр түрлі даму деңгейін ескердік,дегенмен, біреулерден емес, » өз » ұғымдарынан баруға кеңес бердік.

Тәжірибе оқушының шығармашылық қасиеттерін дамыту үшін оны музыкалық-орындаушылық міндеттерді шешуде импровизациялауға жиірек реттеу қажет деп сендіреді.  Мысалы, белгілі «Елочка» әнін балалар оркестрде түрлі стильде ойнады. Әдіс идеясы берілген гармониялық фактурасын біртіндеп күрделендіруде болды.  Жаңа ырғақта бірнеше рет ойнай отырып, оған үйреніп, біз төртінші нотаны нүктемен ұлғайту есебінен әуенді өзгертуді өтіндік және (нүктелі ырғақты пайда болды). Бұл әдіс, сондай-ақ интонациялық-технологиялық әдіс (интонациялық буындарды орындау тәсілдерін түрлеу) сияқты қозғалыс-моторлы дағдылардың тұрақтылығы мен ұтқырлығын, орындаушылық еркіндік сезімін, орындаушылық мәдениеттің жоғары деңгейіне қол жеткізу үшін қажетті мүмкіндіктерді дамытуға ықпал етеді.

Музыканың ән бастауына сүйенер әуенді фразалар құрылысының дұрыс әзірленуін жасайды. Оркестрантты әуенді интондау оның музыкалық дамуының маңызды жағы болып табылады.  Оркестрде мәнерлеп орындаудың дамуына инструменталистерді аспапта ән айтуға үнемі түрткі болады.

Оркестрде ішекті және шертпелі аспаптарда ән айту өнерін жасауда орындаушылық аппараттың қимылдарын үйлестірудің маңызы зор. Позициядан позицияға ауысқан кезде, өтпелі дыбыстар (әсіресе сол қолдың аз күшті саусақтарына келетін) штрихты қатынаста бөлінгенде (қысқарады), Орындаушының «сол қолға жеңіл»қол жеткізуі маңызды сәт болып табылады.

Оқушылардың орындаудағы ең көп таралған кемшілігі – динамикалық біртектілік. Оркестр РР-дан ff-ға дейін дыбысты шығаруға мүмкіндік беретін кең динамикалық диапазонға ие.     Бірнеше орындаушылардың табиғи, бәсеңдемеген дыбысталуының нәтижесінде оркестр – fortissimo нюанстарының жаңа мәні пайда болады. Барлық құралдардың бірлескен дыбысы әрқайсысына қарағанда күштірек болады.  Осындай ескертулер ең аз дыбысқа қатысты-рр. Осы екі нюанстардың арасында ноталық мәтінде тек жалпылама түрде тіркелетін көптеген градациялар бар: р, мр, mf және т. б.

Тыныш және мұқият ойнату әрдайым оңай. Осы себепті оқу оркестрлері әдетте MP, mf аймағында ғана динамикаға ие. Кәсіби ансамбльдің мәдениетін рр мәнерлі дыбысталуына қол жеткізе білу бойынша анықтауға болады. Оркестрлік орындаудың динамикалық диапазоны жеке ойында қарағанда кең болуы тиіс, өйткені ансамбльде бірнеше партиялардың болуы тесситураны толық пайдалануға мүмкіндік береді.

Бірлескен орындаудағы ырғақпен байланысты мәселелер ерекше орын алады. Ритм-музыканың орталық элементтерінің бірі. Ырғақты сезімді қалыптастыру міндеті музыкалық педагогика үшін маңызды. Оркестрлік сыныптардың ерекше міндеті-ұжымдық ырғақты тәрбиелеу. Ол әр түрлі сипаттағы шығармаларды зерттеу процесінде әріптестердің жан-жақты байланысын тұрақты жүйелі дамыту арқылы ғана шешілуі мүмкін. Оқушылардың ойнату және өлшегіш пульсацияны тәрбиелеу дағдысы қарқынның дамуына негіз қалыптастырады. Кейде оқушылар пьесаларды баяу қарқынмен атқаратыны құпия емес-бұл қарқынның дұрыс сезімін деформациялауы мүмкін.

Парақтан оқу. Музыкалық қабілеттердің бүкіл кешенін дамытатын ең тиімді формалардың бірі-парақтан қарап ойнау. Тәжірибелі педагогтар жақсы мәнерлеп оқудан қандай икемді аппарат екенін біледі, және оркестр ойынында бұл дағдыны дамытудың бір түрі болып табылады. Парақтан оқу кезінде түзетуге, қиын жерлерде тоқтатуға болмайды, себебі бұл серіктестермен қарым-қатынастың бұзылуына әкеледі. Ойын процесінің бүтіндігін қамтамасыз ете отырып, бірнеше алға келе жатқан зейінді ұзақ шоғырландыруға және бірқалыпты үздіксіз ойлауға қол жеткізу керек. Орындаушыларды шығарманы толығымен қамтуға, яғни ең маңыздыға назар аудару қажет.   Тым жиі тоқтау парақтан ойын қуанышын бұзады, сондықтан ол үшін музыкалық материалды оңай таңдау керек. Ойыншылардың бірі басқасын тоқтатқан кезде ойынды тоқтатпауы керек.  Бұл екінші Орындаушыны тез бағдарлауға және ойынға қайта қосылуға үйретеді.

Оқушылардың музыкалық мәдениетін қалыптастырудағы оң нәтиже кәсіби оркестрлердің орындауында музыканы тыңдау (аудиожазба) сияқты әдіс береді. Тыңдағаннан кейін балалар сурет салады, өзінің жеке қабылдауына сәйкес келетін әсерлерімен алмасады. Орындаушылық дағдыларды қалыптастыру аспектісінде жас оркестранттармен жұмыс істеу нысандары нәтижелі, кәсіби орындаушылар мен қаланың және облыстың басқа да оркестрлік ұжымдарының концерттеріне бару.

Бұл орындау тәсілі мен техникасына, музыкалық шығарманы талдау дағдыларына үйретуге, сондай-ақ орындаушылық мәдениетті тәрбиелеуге ықпал етеді. Мектеп оқушыларына оқытудың алғашқы кезеңдерінен бастап, олар неге ұмтылуға, қандай қасиеттерге және қандай техникаға ие болу керек, табысты орындаушы-музыкант болу үшін орнату ұсынылады. Сонымен қатар, педагог басқаларды тыңдау және есту қабілетін дамыта отырып, талқылау барысында оркестрде жұмыс істеуге бас назар аударады.

Басшы әр оқушыға мұқият болуы керек. Кейбір балалар әуендерді басқалардан оңайырақ таңдайды, сондықтан оларға барлық дайындық жаттығуларын қажет етпейді. Дыбыс тәртібі жоқ ұрмалы аспаптарда ойнағандар өз партияларын әнге, сүйемелдеуге үйретеді және біртіндеп басқалармен біріктіріледі.

Халық оркестрінің аспаптарында ойнауды оқытудың әдістері мен тәсілдері:

– Орындаушының жасы және оның алдында қойылған міндеттер;

– Орындаушының физикалық, музыкалық, эмоционалдық даму деңгейі;

– аспапта ойнауды оқыту үшін жағдайлар (материалдық, уақытша, ұйымдастырушылық) болуы.

– құралдың белгілі бір жіктеу тобы мен кіші тобына тиесілігі;

– дыбыс шығару принципі;

Кез келген музыкалық аспапта ойнауды оқыту әдістемесі келесі кезеңдерді қамтуы тиіс:

1. Орындаушылық шеберлікті дамыту-музыкалық шығарманы көркем-мәнерлі, эмоциялық, музыкалық-сауатты және техникалық жағынан жетілген орындаумен жұмыс жасау;
2. Орындау аппаратын – корпусты, қолды, құралды және т. б. қою;
3. Дыбыс шығарудың негізгі тәсілдерін меңгеру;
4. Құралмен танысу-құрылу тарихы, орындаушылық мүмкіндіктері; конструктивтік ерекшеліктері,
5. Музыкалық шығармамен жұмыс.

Ойын тәсілдері-бұл аспаптың дыбысталу сипатын қалыптастыру үшін қолдар мен саусақтардың мақсатқа сай қозғалысы. Ойынның барлық тәсілдері үшін критерий оларды қолданудың музыкалық – көркемдік мақсаттылығы, ойын қозғалысының қарапайымдылығы мен ыңғайлылығы, яғни энергияның ең аз жоғалуы және ең жоғары әсерге қол жеткізу болуы тиіс. Ойынның қандай да бір тәсілдерін қолдану осы аспаптың құралдарымен музыкалық бейнені анықтауға ықпал етеді,мәнерлеп орындауға көмектеседі.  Домбырада дыбыс шығару тәсілдерінің атаулары басқа пернелі аспаптар практикасына ұқсас берілгеніне назар аудару керек.  Ойын барлық алдыңғы ойындармен тығыз байланысты.

Соққылармен ойнау-дыбысты соққылармен және тремоло алу кезінде, әсіресе стаккато орындау кезінде музыкалық мәнерлі қабылдау. Итеру-бір медиатордың пернемен түйісуінің қысқа уақыты.

Ойнау кезінде басу драмалық речитативті орындау кезінде пайдаланылады, атап айтқанда, сфорцандо. ұзын уақытымен Бір жаққа қолдың ішекпен түйісуі. Кейбір дыбыстар қайғылы естіледі, ал тремоло қысқа.

Ойын тәсілдерін түрту және басу арқылы үйрену-  дыбысталу палитрасын байытады. Саусақтардың екі пернеде сырғуы- лигалық ноталар үшін орындалады. Саусақтардың үш пернеде сырғуы – арпеджато  (итал. Arpegiato – арфа апабында ойнау). Бұл қабылдау аккорд тік толқынды сызықпен белгіленеді немесе Arpege сөзімен жазылады. Түрлі ойын жолдары:

Бөлшек – оң қолд саусақтарының қозғалу соққылардың белгілі бір ауысуы. Тік бөлшек-саусақтары барлық пернеден төменге қарай қозғалысы. Кері бөлшек – жоғары қозғалыс.

Пиццикато- перне музыкалық аспапта (саусақпен) шымшу арқылы дыбысты шығару. Ең көп таралған әдіс – пиццик, үлкен саусақпен. Арпеджио және пиццикато pizz дыбысын ажыратсақ, соңғысы ықшамдалған.

Вибрато (итал. Vibrato – вибрация) – ішекті аспаптарда қолданылатын әдіс. Сол қол саусағының ішекте ауытқуынан, бұл дыбыстың биіктігін шағын шектерде өзгертеді. Домрада сирек қолданылады. Бұл ішек тербелісінің жылдам басуымен байланысты, өйткені домбырада ішектің керілуі басқа ішекті аспаптарға қарағанда күшті.

Гитаралық әдіс –екі саусақты бірдей қысып ойнау – үлкен саусақ – төмен, екінші саусақ –жоғары тұрады. Демпферлік pizza-бір немесе бірнеше ішекті оң қолының білегімен қысып алақанды басу арқылы басып ойнаудан тұрады.

Ішектің әр түрлі нүктелерінде алынатын дыбыстың әртүрлі тембралды бояуы бар. Орындалатын жұмыстың сипатына байланысты тәсілдер өте әсерлі әрі әртүрлі ассоциациялар тудыруы мүмкін («хайп–тарма «Спендиаров»). Тембрлердің ең жарқын контрасты грифте және тұғырда ойнау кезінде көрінеді, ал соңғы жағдайда ерекше, өте өткір, тез сөнетін дыбыс бар.

Қысылған ішектер – немесе ішектер бойынша қолдың бүйірлік бөлігі бойынша ойын. Жел шуының әсері, домбыра толқыны қолмен көтеріліп, дека еденге параллель болатындай етіп өзімізге бұрылады; дауысқа үрлеп, күшті дыбыс алу үшін ең жақсы резонаттау нүктесін іздейміз. Ішекті аспапта ойнаудың осы тәсілдері мен әдістері Қазақстанның музыкалық мәдениетін зерттеуде, атап айтқанда, күйлердің орындауында негіз қалаушы болып табылады.

Сондай-ақ оркестрді ұйымдастыру кезінде аспаптардың құрылу тарихына қатысты теориялық материалды, аспаптардың болуына байланысты дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды, осы аспаптың бейнесі туралы көрнекі көрнекілікті оқыту қажет.
Мысалы:

Қобыз-көптеген қияқты аспаптардың атасы. Оның мұрагерлері – Фидель, Ребек (араб тілінен), оларды қалтаға салып жүруге болатындығына байланысты (фр тілінен аударғанда Pochette-қалта) өз атауын алды. Ребекте сияқты, онда да тік қалыпында  алақанмен ұстап, ойнайды, доға тәрізді қияқты жоғары ұстап тұрады. Гитара формасына жақын Виоланың пішіні кішкентай контрабастқа ұқсайды. Оның бейнесі қайта өрлеу дәуірінің суретшілерінің суреттерінде жиі кездеседі.

Біздің ата-бабаларымыз құстар мен аңдардың дауыстарын еліктейтін қобызға аруақтар, ата-бабалардың рухтары келеді деп сенген. Ал қобыз, қазақтың аңыздары бойынша, атақты жырау-ертегіші, музыкант, ақын – Қорқыт ата жасаған. 

Жетіген-жылқы қылынан, жеті ішегі созылған, тікбұрышты ағаш корпусы бар музыкалық қазақ аспабы.    Жеті ұл, жеті ішек, жеті күй… Бұл импровизацияланған әуендер бізге «Жетігеннің жетеуі» («Жетігеннің жеті күйі») атты аспаптық пьеса-күй түрінде жетті. Жетіген қазға ұқсайды. Оның тарихы бір қарт кісінің жұт кезінде жеті ұлының жоғалғаны турады ескі аңызбен байланысты. Ұлдарының өлімін қайғырған қарт ,  құрғаған ағаштың бір бөлігін жұлып, оған ішекті тартып, өзінің алғашқы «қарағым» («Родной мой») күйін орындады. Қазіргі уақытта жетіген халық оркестрлері мен ансамбльдерінде ән шырқайтын және сүйемелдейтін құрал
ретінде пайдаланылады.

Домбыра – Қазақ халқының екі ішекті, шымшымалы музыкалық аспап. Сондай-ақ, ноғай халқының ұлттық аспабы. Қазақ халық музыкасында сүйемелдеуші , жеке, сондай-ақ негізгі құралы ретінде қолданылады. Қазіргі заманғы орындаушылар осы аспапта оте көп ойнайды.

Алмұрт тәрізді пішінді, корпус ұзын, грифі музыкалық мәнерлерге бөлінген. Ішектер әдетте кварта немесе квинтке тең. Қазақ музыкалық мәдениетінің, оның ішінде домбырадағы музыканың дамуына үлкен ықпал еткен, қазақ халық музыканты және композитор Құрманғазы болып табылады: оның «Адай» музыкалық композициясы Қазақстанда және шетелде танымал.

Домбыра-ең танымал қазақ музыкалық аспабы.   Домбыра тәрізді музыкалық аспаптары қазақтарда ғана емес, көптеген халықтарда аналогы бар. Орыс халқында біздің домбыраға ұқсаған  домра деген аспабы бар. Өзбектреде- дутар формасына ұқсаған  Думбыра бар,  таджиктерде — Думрак, түркмендерде-  Дутар, Баш, Думбыра,  ногайлықтарда (азовмаңында) — Домбыра, азербайжан-түрік мәдениетінде — Саз, Якутияда — Таҥсыр,  Башқұртстанда — Думбыра. Тек олардың айрмашылығы- ішектер санында: кейбіреулерде ішеуден болады; материал бойынша: нейлон, металл.

Шертер – ежелгі қазақ және ежелгі түрік ішекті шертпелі аспап. Шертер де домбыра сияқты ойнайды, бірақ шертер домбырадан әлдеқайда аз болады — оның грифі қысқа болып келеді және күшті дыбыспен ерекшеленді.

Әдетте, құрал тек бір ғана құлаққа ие болды, сондықтан екі ішектің оның басы арқылы өткізіп, содан кейін олардың біреуін құлаққа, ал екіншісін — басына тура бекітіп отырды. Шертер басына бекітілген Ішекті қолмен созған, екіншісін бірінші ішектің дыбысының биіктігіне сәйкес бұрап тұрғызған. Сыртынан шертер қобызға ұқсайды, оны ағаштың тұтас бөлігінен жасап, оған иілген пішін берді, ал корпусы жылқы қылынан екі ішекті тартып, терімен қаптаған.

Керней – ұрыс кезінде жауынгерлердің жауынгерлік рухын қолдайтын көне үрмелі қазақ музыкалық аспабы. Осы қазақ музыкалық аспап табынның артынан келе жатқан жалғыз қойшының көңіл-күйін көтерді. Қамыс және мүйіз шикізаттары (қамыс сырнай, қамыс сырнай)  пайдаланылып, жасалды.

Сыбызғы – халық тұрмысында кең тараған қазақтың музыкалық аспабы. Қамыстан, ағаштан, сирек металдан, жіппен толық жақтары бекітілетін екі ағаш науа түрінде жасалған.

Саз сырнай – көне үрмелі қазақ музыкалық аспабы. Басқа да ежелгі қазақ аспаптары сияқты саз сырнайдың қайта өрлеуі-  қазақ музыкалық аспаптарын зерттеуші және жинаушы, профессор, Құрманғазы атындағы Қазақ консерваториясының оқытушысы Болат Сарыбаевтың еңбегі. 1971 жылы XIII ғасырда өртелген Отырар қаласының қазба жұмыстары кезінде екі тесігі бар, қаз жұмыртқасына ұқсас зат табылды. Бұл саз сырнай болды. Бүгінгі күні оның тембрі – қуаныш пен қайғыны, құстардың ән айтуын және дала желіннің бұрылуын жеткізе алатын жұмсақ және жылы, ұлттық өнер нышандарының бірі болды.

Узкирик-үрмелі қазақ музыкалық аспабы. Қалықтаған құс сияқты,  свирель түрінде, саз сырнайға ұқсас аспап. Балшықтан жасалған. Дыбысы жел дыбысына ұқсас болғандықтан, оны  «жел ысқышы» деп те атайды. Поволжье өңірінде тұратын түркі халықтарында балалар ойыншығы секілді,  саз сырнайға жақын құралдар, ысқырықтар бар. Ұқсас тар аспап башқұртта да сақталды.   Моңғолияда тұратын қазақтардың аңшылық тәжірибесінде тарқик деген аспап қолданылады. Оның ысқырық дыбысы түлкі аулау кезінде керек.

Шаңқобыз – кішкентай лираға ұқсайтын, металл тілі бар қазақ музыкалық аспабы. Шаңкобыз дыбысы көптеген орауыштармен ерекшеленеді, бұл оған адам дауысына ұқсастық береді, сондай-ақ көптеген дыбысты еліктеуге мүмкіндік береді.  Шаңкобызда ойнаған кезінде резонатор қызметін ауыз атқарады. Дыбыстардың әр түрлі биіктігіне орындаушы тілінің орын ауыстыруымен байланысты.   Сондай-ақ ағаштан, бамбуктан, сүйектен жасалған шанқобыз Еуразияның көптеген халықтарында әртүрлі атауларда таралған. Бұрын шамандар шанкобызда ойнаған кезде табиғат дыбыстарын: көкек, ат шабу, жаңбырдың шуы, желдің шуы, судың жарылуы және т. б. елестетеді.

 Даңғыра – ежелгі қазақ музыкалық аспабы. Ол бір жағынан терімен қапталған жиек, оның ішінде металл сақиналар мен пластинкалар, шынжырлар ілінген. Ежелгі кезде шамандардың сиқырлы ғұрыптары данғырсыз өткен емес.

 Дабыл (дауылпаз) – литавра түріндегі Қазақ ұлттық ұрмалы аспап. Ежелгі қазақтарда дабыл, дауылпаз және шындауыл сияқты соққы құралдары кеңінен таралған, олар аң аулау кезінде, діни жоралар кезінде, алдағы көшпенділер туралы хабарлауда қолданылған. Екі жағынан терімен қапталған, сабы бар жиек. Дабыл нұсқаларының бірі мыс дулыға тәрізді корпусқа ие. Құралдың диаметрі-шамамен 30 см. дабылдың сыртқы түрі табаға ұқсайды.  Дәстүр бойынша далада қолмен ойнаған. Қазіргі уақытта оркестрлік дабылдардың екі түрі бар: ағаш корпусы бар кіші және мыс корпусы бар үлкен. Үлкен дабылды орнату механизмі бар. Дабыл қатты дыбыс бар және бұрын соғыс сигналдарын, мысалы, шабуыл сигналын беру үшін қолданылған.   Қазіргі заманғы аспаптарда жұмсақ ұштықтары бар ағаш колотушкалар ойнайды.

Күй ұлттың барлық эпосын өзіне сіңіріп, кемелденген, жоғары дамыған өнер болып табылады.  Күй ата-бабалардың музыкалық формада жазылған қасиетті хаты ретінде де қабылданады. Күй жанрының танымалдығы XIX ғасыр басталды. Күй бағдарламалық сипатқа ие. Бағдарламалық дегенді былай түсінуге болады: белгілі бір тақырыбы немесе әдеби алғы сөзі бар, композитордың өзі жасаған немесе таңдаған музыкалық шығармалар жатады. Бағдарламалық музыка нақты мазмұнның арқасында тыңдаушыларға қолжетімді және түсінікті, ал оның мәнерлі құралдары бедерлі және жарқын.

Бұрын күйдің алдында музыканттар ауызша әңгімеде оның мазмұнын баяндаған. Бұл ретте әңгіме мен музыка көркемдігінің маңыздылығы тең болды. Музыканттардың шеберлігі –  ойынның сапасымен ғана емес, аспаптық импровизацияның талантымен де, сөз шеберлігімен де бағаланды. Бірте-бірте тарихи даму барысында аспаптық музыка жай ғана иллюстрация және құрал болудан қалды.   Музыканың өзі жоғары көркемдік құндылыққа ие болды, ол өз бетінше мазмұнды алып, әр түрлі мінездер мен көңіл-күйді аша бастады.

Домбыра күйлерінің көптеген ерекшеліктері орындаушылық әдістермен тығыз байланыста. Осы тәсілдерді қалыптастыруда Б. Сарыбаев екі факторлары атап өтеді: объективті және субъективті. Объективті факторлар- құралдың конструктивтік ерекшеліктеріне байланысты. Субъективті орындаушылық шеберлікпен және домбыраның импровизациялық тапқырлығымен байланысты. Автор кейбір штрихтардың атауын оң қолдың ойын қимылдарын сипаттайды. Мысалы, ілме-қағыс, шалдырыш – қағыс, тырнама-қағыс, шашырма-қағыс, саулама-қағыс және т.б. сияқты штрихтер. Аталған штрихтерге сәйкес қолдардың ойын қимылдарын ноталарда көрсету өте қиын, ал онсыз музыкада көп жоғалады.

Аспапты музыканың дамуы екі факторлардың өзара әрекеттесуімен ынталандырылады: аспапты жетілдіру және музыкалық ойлау эволюциясы. Заманауи музыкалық тәжірибе көрсеткендей, халық аспабының бұл жақтары әрдайым органикалық байланыста болмайды. Көбінесе, аспапты жетілдіру, әсіресе, бұл процесс сырттан байланған кезде, музыкалық ойлаудың спецификалық формалары саласындағы шығындармен қатар жүреді. Домбыра музыкасының кейбір түрлеріне қатысты осылай болды. Бірақ бүгінгі таңда домбыра өнері қазақ музыкалық мәдениетінің аса көрнекті және жарқын символы болып табылады.

• Халық оркестрі ұйымдастыруда тәжірибиелік жұмыстың кезеңдері 

Оқушыларды ұйымдастыру бойынша эксперименталды жұмыс М. Хакімжанова атындағы №20 орта мектеп базасында өткізілді. Практикалық жұмысты өткізу үшін 5 сынып оқушылары таңдап алынды. Олардың психологиялық, физикалық, музыкалық даму деңгейі оқушылардың орта жасына және олардың психофизиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес келеді. Практикалық жұмыс оқу жылы бойы жүргізілді. Мен сабақтан тыс қызметті ұйымдастыру үшін халық оркестрін оқу процесінде жүзеге асырылу керек екендігін анықтадым. Оқушылардың орындаушылық мәдениетін дамыту деңгейінің негізгі өлшемдері:

-түсініктілік – информативтік- оқуының тез ұғынуы шеберлік пен дағдыларды қолдануға қатысты;

-Операциондық – орындаушылық іскерліктер мен дағдыларды практикалық меңгеру;

-Креативтілік – алынған білімі мен дағдыларын пайдалана білу,  атқарушылық дағдылар;

Музыкаға (халықтық және кәсіби) қызығушылықты қалыптастырудағы шығармашылық процесс келесі қызмет түрлерінде дамиды:

– оқушылардың аспапта өз ойынына деген мұқтаждығы байқалатын шығармаларды орындауда, ойынды жетілдіру бойынша жұмыс жоспарын құрастыруға қатысу;

– тыңдалған Музыка және оның орындалу сапасы туралы пікірлерді тұжырымдау кезінде: өз ойларын қисынды және негізді тұжырымдай білу және шығарманы, сезімді қабылдауға байланысты пайда болған бағалай білу;

– музыкалық шығармаларды қабылдау және орындау процесін саналы реттеу жолымен іздеу белсенділігіне негізделген жасөспірімдердің өз шығармашылығында.

Практикалық жұмыс барысында оқушылардың оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың келесі әдістері мен формалары қолданылды:

а) оқушыларды бақылау (олардың ауызша жауаптарының сапасын бақылау);

б) есту талдауы-бақылау сұрақтары түрінде;

в) ауызша-әңгіме, талқылау, диалог;

д) сабақтан тыс жұмыс – өзіндік музыкалық қойылымдарға қатысу, жеке музыкалық сабақтарға қатысу;

е) музыканы орындау (музыкалық аспапта ойнау, репертуарды жаттықтыру).

Экспериментте бесінші сыныптың 25 баласы қабылданды. Музыкалық мәдениеттің даму деңгейін бағалау бес балдық жүйе бойынша жүргізілді. Оқушылардың оркестрдегі ойынға деген қызығушылығын қалыптастыру процесін зерттеу әдістердің көмегімен қызығушылықты қалыптастыруға жасы ғана емес, бұқаралық коммуникация құралдары, оқушының даралығы әсер етеді, олардың өмірлік тәжірибесі, әртүрлі қызметте алынған қарым-қатынас.

Бірінші констатациялық кезең бірінші тоқсанның соңында оркестр ойынындағы оқушылардың мотивациясы аяқталған соң өткізілді. Кезеңді өткізу процедурасы төмендегідей болды: оқушыларға оркестр сабақтарына дайындық деңгейін және музыкаға деген қарым-қатынасты тыңдау барысында қызығушылықты, білімділік арқылы көрсету ұсынылды. Нәтижелер кестеге енгізілген.

1 Кесте. 

Бірінші кезеңнің нәтижелері (констатациялық) 

Көрсеткіштер	Деңгейлер
	жоғары	орташа	төмен
Музыка туралы, аспап туралы білімнің болуы	5 адам 46%	12 адам 27%	8 адам 27%
Музыкалық аспапта ойнаудың қажеттілігі	2 адам 48%	15 адам 18%	7 адам 24%
Оркестр сабақтарында шығармашылық белсенділікті көрсету	8 адам 46%	10 адам 27%	7 адам 27%

Бірінші кезеңнің басты міндеті оқушылардың қызығушылығын, ынтасын, эмоционалдық қарым-қатынасын, білім алушылығын, аспаптарда ойнаудағы әуестігін анықтау болып табылады.  Дайындық жұмысында әртүрлі қызмет түрлері қолданылды: аспаптық талғамды анықтау үшін әңгімелесу, әр түрлі аспаптарда қарапайым жаттығулар, оқушылардың музыкалық ой-өрісінің болуы.  Жетекші, жасөспірімдерде музыкалық аспаптармен танысу кезінде эмоционалдық қайырымдылықты және қызығушылықты тудыруға ұмтыла отырып, шығармаларды қабылдауды ұйымдастыруда және олардың сипаты мен мазмұнын талдауда мәнерлілік құралдарының толық арсеналын (жеке сәттердің техникалық көрсеткіші дирижерлік қимыл) пайдаланды. Оқушылардың оркестрдегі кейінгі қызметке дайындығын анықтау мақсатында талдау жүргізу оқушыларды олардың шығармашылық көріністеріне жауап беретін үш деңгей бойынша бөлуге мүмкіндік береді:

1-ші-жоғары-балаларда болашақ іс-әрекетке қызығушылық, музыка туралы пайымдаудың болуы, белсенділік құралы туралы білімдердің болуы байқалады. Музыкалық мәнерлілік құралдарымен (ырғағы, мәнерлігі, тембр және т. б.) танысу, дербестік, жаңа жағдайларда білім мен дағдыға ие болу қабілеті бар.

2-ші-орташа-белсенділік пен қызығушылық жекелеген тапсырмаларды орындау кезінде, қозғалыс негізінен музыка сипатына және музыкалық мәнерлілік құралдарына сәйкес келеді, жаңа жағдайда білім мен дағдыларды қолдануда салыстырмалы дербестік байқалады.

3-ші-төмен-белсенділік пен бастама дерлік көрінбейді, жеке тапсырмалар қызығушылық тудырмайды, имитациялық қозғалыстар, еліктеу басым.

Сонымен қатар, балаларға арналған балалар оркестр қызметіне дайындық тұрғысынан сауалнама жасалды:

1. Сізге қандай аспап ұнайды және неге?
2. Оркестр үшін қандай шығармаларды тыңдайсың және білесің?
3. Бос уақытында қандай музыканы тыңдайсыз?
4. Сен қандай көрнекті орындаушыларды білесің?
5. Оркестрде қандай аспаптар тобын білесің?
6. Қандай көрнекті композиторларды білесің?
7. Сіз қандай да бір аспапта ойнайсыз ба?
8. Сіз аспапты зерттеуге көп уақыт қажет екенін түсінесіз бе?
9. Оркестрде ойнауды үйрену үшін ұзақ және тынымсыз еңбек етуге дайынсыз ба?
10. Балалар оркестрінің болашағы қандай?

Бірінші кезеңде оқушының қандай да бір аспапта ойнау ниетін анықтау үшін көрнекі және сөздік әдіс қолданылды –  Кейбір оқушылар ұлттық аспаптарда ойнауда тәжірибесі бар, бірақ өздігінен білім алды және ойын техникасын білмейді. Сонымен қатар, қалған оқушылар қандай да бір аспапта ойнауға мүмкіндігі болмады, бірақ шеберлердің орындауында шығармаларды қуана тыңдап, ойнауды үйренгісі келеді. Олармен әңгіме жүргізіліп, жұмыс тәртібі мен аспапта ойнау перспективасы түсіндірілді. Сонымен қатар, барлық оқушылар оркестр ойнауды үйренуге ниет білдірді, себебі оқушылар өмірінде ұжымдық бастау үлкен маңызға ие.

Осылайша, практикалық жұмыстың бірінші кезеңі оркестрді ұйымдастыру бойынша жұмыста оркестр қатысушыларының техникалық жабдықталуына, сондай-ақ музыкалық ой-өрісінің кеңеюіне ықпал ететін әдістер мен тәсілдерді қолдану қажет деген қорытынды жасауға мүмкіндік берді.

Эксперименталды жұмыстың екінші кезеңі музыкаға көру және есту қабілетін дамытуға, эмоционалдық пікір туғызуға және шығармалардағы құндылықты қатынасты анықтауға бағытталған. Оқушылар шығармаларды эмоционалды және мәнерлі орындауды ғана емес, сонымен қатар шығармада қойылған тақырыптық мағынаны анықтауды да үйренді.  Мысалы, «ұлы қазақ композиторлары» тақырыбын түсіндіруде эмоциялық драматургия әдісі қолданылды.  Мысалы, Құрманғазы-ұлы халық композиторы-күйші, домбыраға арналған көптеген тамаша шығармалардың авторы және олардың тамаша орындаушысы. Халық арасында оны «күйдің әкесі» деп атайды – сол арқылы қазақ музыкалық мәдениетінің тарихында оның шығармашылығының ерекше рөлі атап өтіледі. Құрманғазы Орал облысында туған. Ерте жастан бастап ол айналадағы шеберхананың домбырадағы ойынына таң қалдырды. Құрманғазы күй өнеріне қосқан алғашқы ұстаз-күйші Ұзақ болды.  Құрманғазы Бөкей Ордаының атақты күйші – Байжума, Шеркеш және т. б. шығармаларын жаттап, шеберлікті жетілдірді. Бұл оның болашақ тағдырын анықтады, Құрманғазы кәсіби домбырашы болады. Қазіргі уақытта 60-тан астам күйлер жарияланды.

Құрманғазы өз Отанын құмарлықпен сүйіп, оның шығармашылығының шыңы «Сары Арқа» күйі деп санауға болады, бұл аудармада «Алтын дала» дегенді білдіреді. Бұл тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл әлемде де танымал болған Құрманғазы туындысы.

– Музыка сипаты қандай? (Жарқын, көңілді, шапшаң, жоғары).

– Музыканы тыңдаңыз, музыкалық аспаптың дыбысталуына, музыканың жарқын және көңілді сипатына назар аударыңыз. Музыканы тыңдау ( Құрманғазы «Сары Арқа» күйі), домбыра орындау.

– Күйді қандай аспап орындайды? (Домбыра).

– «Сары Арқа» шығармасын қалай сипаттай  аласыз? (Музыка жарқын, әсем, Алтын қазақ даласының шексіз кеңдігін бейнелейді және қозғалысты бейнелейді). Музыка алтын даланың сұлулығын ғана емес, еркіндікті бейнелейді, халық жанының жеңіс әнін береді.

– Құрманғазының күйлері кімге арнаған? (Табиғат) Неге солай ойлайсыз?  Қазақ музыкалық мәдениетінде ән немесе күй арнау деп аталады.

– Домбыра туралы не айта аласыз? (Қазақ ұлттық ішекті музыкалық аспап (шертпелі). Аспаптың ұзындығы 800-1300 мм. домбыра ағаштан жасалады: шырша, қарағай, жаңғақ, тал, қайың, самырсын.

– Домбыра қалай естіледі? (жарқын, ырғақты, жігерлі,).

– Музыканы композиторлар тағы кімге арнай алады? (Арнау досының, мұғалімнің, сүйікті атының, құстың құрметіне құрылған, анама, туған табиғатқа, сүйікті қызға және т. б. арналған).

Көркем қауымдастықтар әдісін «Қазақстанның көрнекті шығармалары» тақырыбын түсіндіруде қолдануға болады.

Бүгін біз табиғатқа арналған бір музыкалық шығармамен, күймен танысамыз. Оны Тәттімбет – көрнекті композитор-күйші жазды. Композитордың портретін көрсету. Тәттімбет күйші-композиторы ғана емес, атақты әнші-импровизатор, жасанды шешен (шешен), ежелгі әдет-ғұрыптардың, аңыздар мен аңыздардың білгірі және би (төреші) болды. Осындай жан-жақты қызметінің арқасында Тәттімбет халық танымалдығына және халық  махаббатына ие болды. Тәттімбет қазіргі Қарағанды облысы Егіндібұлақ ауданында шаруа отбасында дүниеге келген. Тәттімбеттің музыкаға құштарлығын анасы тудырды. Домбырада ойнауды ол ағасынан оқыды. Тәттімбеттің атасы оның болғанын қалады, сондықтан ата-анасы оны белгілі биге оқытты. Тәттімбеттің басына оқу оңай қонды, ол дала заңдарының жиынтығын тез меңгеріп, шешендік өнердің негіздерімен танысты. Көп ұзамай Тәттімбет өзінің жас жасына қарамастан, дербес сот тәжірибесін бастайды. Ол түрлі шағымдарды талдайды, дауларды шешеді, сот шешеді. Тәттімбет барлық айнала бойынша танымал би болды.  Дегенмен Тәттімбет музыка сабағын қалдырмайды. Ол ән және аспаптық жарыстарға домбырашы ретінде қатысады, сондай-ақ көп күйлерді шығарады.

1855 жылы Тәттімбет өмірінде ерекше оқиға орын алады: қазақ делегациясының құрамында ол Александр II патшасының тәжіне қатысады.  Патшаның қабылдауында Тәттімбет өзінің күйлерін ойнайды, ол үшін күміс медальға ие болады. Тәттімбет-40-тан астам күйдің авторы. Бүгін біз бірге «Саржайлау» күйін тыңдаймыз. Оны Тәттімбет шығармашылығының жауһарлары деп санауға болады. Күй тыңдаушыларды ерекше әуенмен таң қалдырады. Бұл шығармада композитор жайлау бейнесін береді. Күйдің әуені қазақ даласының шалғындары, жайылымдары, айналы көлдері бар бейнесін туғызды. Музыканы тыңдап, музыкалық аспаптың дыбысталуына, музыканың жарқын және лирикалық сипатына назар аударыңыз.

Музыканы тыңдау (Тәттімбет «Саржайлау» күйі), домбыра орындау.

– Бұл музыканы тыңдай отырып, сіз не ұсындыңыз?

– Тәттімбет күйін кімге арнады? (табиғат).

– Музыка сипаты қандай? (ашық, көңілді, лирикалық, нәзік, жоғары).

– Күй кім үшін жазылған?

Домбыраның 2 негізгі түрі бар – батыс және шығыс. Қазақстанның батыс аудандарында таралған домбыралар салыстырмалы түрде үлкен өлшеммен ерекшеленді, корпустың сопақ формасы мен жұқа грифі болды. Шығыс облыстарының домбыралары үшін көлемі аз. Шығыс домбыра корпусы тегіс, ал грифі – қысқа және кең болды. Домбыраға екі жол тартылған, олар бұрын жіңішке ешкі немесе қой ішектерінен жасалған. Домбраның корпусы мен грифі ою-өрнекпен безендірілген. Батыс Қазақстан домбыра негізінен жеке аспап ретінде қолданылады (оның репертуарын негізінде күйлер құрайды), Шығыс Қазақстан домбырада көбінесе ән шырқайды.

Домбыраның әр түрлі формалары екі орындаушылық дәстүрдің ерекшеліктерімен шартталды: шертпе, төкпе.

– Музыканы тағы да тыңдаңыз және Құрманғазы музыкасының дыбысында не өзгереді?

– Бұл күйлердің ұқсастығы мен айырмашылығы неде?

Қазақ халық аспаптары оркестрінің орындауында Құрманғазы «Сары Арқа» күйін, Тәттімбет «Саржайлау» Күйін қайталап тыңдау, домбыра орындау.

– Оркестр деген не? (Қазақ халық аспаптар оркестрі-қазақ халық музыкалық аспаптарында ойнайтын музыканттардың үлкен ұжымы).

– Құрманғазы музыкасының дыбысында не өзгерді? (көптеген аспаптар естілді, музыка одан да әдемі, түсті болды). Біз қазақ халық аспаптар оркестрінің орындауында Құрманғазы «Сары Арқа» күйін естідік.

– Бұл күйлердің ұқсастығы мен айырмашылығы неде? (Күйлер қазақ композиторларымен құрылған). Қазақ халық музыкалық аспабы – домбыра үшін күй жазылған. Күй табиғатқа арналған. Айырмашылықтар: Құрманағзы-Батыс Қазақстан дәстүрілік домбыра мектебінің өкілі. Тәттімбет- Орталық Қазақстан дәстүрілік домбыра мектебінің өкілі. Домбырада ойын әдісі әртүрлі. Құрманғазы күйінің сипаты шапшаң, еркі; Тәттімбет күйі – әуенді, әнші.

– Тәттімбет музыкасының дыбысы өзгерді ме?

Оқушылардың есту қабілеті арқылы шығармалары туралы қосымша білім мен музыкалық әсер алып, музыканы қабылдаудың эмоционалдық саласын, өз көзқарастарын, мүдделерін, дүниетанымын кеңейте отырып, жетекшінің ұсыныстары сабақтан тыс орындалды.

Интонациялық-тақырыптық әдіс оқушылардың тақырыптық фольклорлық цитаталарды, коллаж және музыкалық шығармалардағы интонациялық дыбысталу тәсілдерін педагогикалық ұйымшылдықпен ұғынудан тұрады, оқушылардың ұлттық музыкалық дәстүр ішінде халық және композиторлық шығармашылықтың өзара іс-қимыл процестерін меңгеруіне ықпал етеді, әр түрлі ұлттық мәдениет пен дәуір композиторларының шығармашылығындағы диалог.  Мысалы, қазақ музыкасының жанрларымен танысу кезінде «музыкадағы әңгіме» тақырыбы, мақсаты – лирикалық және эпикалық музыкалық жанрлардың мазмұнды мәнін ашу. Репертуары: халық Күйі – аңыз, «Нар идірген», С. Прокофьевтің «Серуен»

Жануарлар, өсімдіктер, табиғат, құстар, заттар мен құбылыстар туралы әңгімелейтін музыка туралы әртүрлі тақырыптық әңгімелер оқушылармен өткізу. Бұл олардың бейнелі ойлау қабілетін дамытады, оларда қиял, жасайды.  Осыған байланысты психологтар балалардың нақты кескіндерді ойлауға бейімділігін бірнеше рет көрсетті, олар ерте жастан бастап айналасындағылардың өмірлік құбылыстарын, заттарын бейнелеу арқылы беруге үйренеді деп санайды.

«Қазақстанның музыкалық өнері» тақырыбындағы сынып сағатында көрініс тапты, онда шара басында оркестр қазақстандық авторлардың бірнеше шығармаларын орындады. Бұл іс-шара сценарий және әдеби мәтінмен сүйемелденді.

Пәнінің мұғалімі. Құрметті балалар, бүгін біз Қазақстанның дәстүрлі музыкалық мәдениетінің ғасырлар тереңіне қызықты саяхат жасаймыз. Сіз қазақ халқының вокалдық және аспаптық музыкасының қалай пайда болғанын білесіз. Сабақ үстінде мұқият болыңыз, өйткені соңында кроссворды шешу керек.

Қазақ халқы ежелден музыкаға деген сүйіспеншілікпен танымал. Қазақтарда музыканың шығу тегі туралы тамаша аңыз бар.

Оқушы.  Ежелгі уақытта біздің жерімізді мекендейтін бірде-бір халық өлең немесе әннің не екенін білмеді. Сол уақытта мерекелер мен тойлар болған жоқ. Сонда Құс-музыка деген сиқырлы жан болды. Бір күні ол жер үстінен ұшып кетті. Ол аспанға жоғары ұшып, кейде жерге төмен түсіп, қайтадан көтерілді. Құс-Музыка төмен түсіп кеткен жерде адамдар басқа болып өзгере бастады: олар ән айтуды, музыкалық аспаптар жасауды және оларды ойнауды бастады.  Музыкадан адамдар мейірімді, қуанышты болды. Олар ән айтып, жұмыс істеп, бір-біріне сыйлықтар мен әндер сыйлады.

Оқушы. Қазақтың музыкасы өмірмен, тұрмыспен, әнмен, күймен, термемен тығыз байланысты. Қазақ халқы ұзақ жылдар бойы көшпенді өмір сүрді. Көшпелі тұрмыста ән айту, өзіне, достары мен туысқандарына арналған аспаптарда ойнау дамыды. Халық арасында әншілер: «менің қошарым бос болсын, бірақ әнім бай болсын» деп айтады. Әндерден адамдар қоршаған әлем, құстар, жануарлар туралы мәліметтер алды.

Мұғалім: «қазақтар-музыкалық халық, олар өз бетінше әндерді жақсы көреді… біреулер домбыра алып, ән айтатын болса, төменгі жағынан және жоғарғы жағынан, сегіз жасар баладан сексен жасқа дейінгі қарт кісілерге дейін, адамдар әншіні қосылып тыңдайтын болады… ол әншінің өлеңдерін ұзағынын тыңдап отыруға дайын болады.»-деп жазды Сұлтанмахмұт Торайғыров.

Оқушы. Қазақ әні-халық даналығының сарқылмас қазынасы. Онда еңбек қызметінің әр түрлі жақтары, тарихи оқиғалар, жан дүниесінің нәзік уайымдары көрініс тапты. Ән салт-дәстүрлер мен адам ақауларын толық түрде ашып, әсемдікпен сипаттайды. Әсіресе, Абай Құнанбаев, Біржан Қожағұлов, Жаяу Мұса, Кенен Әзірбаев, Ақан-сері сияқты әншілер- ерекше үлес қосты. Кәсіби халық әншісі әдемі күшті дауысқа ие болуы керек, музыкалық аспапты меңгеруі керек. Қазақ мәдениетінде әншілер –әнші деп аталады. Ал суырып салма әншілер-ақын деп аталады.

Оқушы.   Әлем есігі сен үшін ән ашты,

Ән жерге, қайғы-қасірет әкеледі,

Ән – мәңгілік серігі, қуаныш жері,

Сонымен внимай оған мұқтаждарына ілтипатпен және цени, сүйе отырып.

Пәнінің мұғалімі. Қазақ халық шығармашылығында лирикалық әндер ерекше орын алады. Олар Отанға, табиғатқа, адамға деген махаббат сезіміне арналған.

Әртүрлі халықтарда сияқты, қазақтарда да балаларға арналған әндер бар. Біз сіздермен бірге музыка сабағында да қазақ әндерін шырқаймыз. (біз де вокалдық шығармашылықпен айналысуды жақсы көреміз) (ән шырқайды).

Қазақ халқының вокалдық шығармашылығымен қатар аспаптық өнер де дамыды. Ал ол бірінші құралдың пайда болуымен туылды. Бірінші қандай құрал пайда болды? Біреулері-қобыз, басқалары домбыраны талап етеді,ал үшіншісі- үрлемелі аспаптар. Мүмкін, ғалымдар ұзақ уақыт бойы бұл туралы таласқа түседі. Бірақ бізге қандай құрал бірінші болғаны маңызды емес. Әр құралдың тарихын білу, оның дыбысын тыңдау әлдеқайда қызықты.

Қазақтарда ең көп тараған құрал-домбыра. Қиын көшпелі өмірде ол сүйікті құрал болды. Бұрын қабырғасында домбыра ілінбейтін бірде-бір киіз үй болған жоқ. Ол туралы ұлы музыкант Ахмет Жұбанов былай деді: «бұл туралы оның күміс дауысы ғана емес. Оның ішектері жүзжылдықтың музыкалық даналығын сақтайды. Домбыра-көшпелі тайпалардың тарихы» (домбыра туралы фильм). Домбыра талантты орындаушының қолында адам тілін, сезімдерін, көңіл-күйлерін жеткізе алады, табиғат суреттерін салып, қызықты оқиғалар туралы айтып бере алады. Домбыра адамдардың өмірін қалай сақтағаны туралы аңызды тыңдаңыз.  Домбыра туралы аңыз.

Бірақ ең жұмбақ құрал-қобыз. Оны ұлы музыкант – Қорқыт ойлап тапты.  Бұл құралдың дыбысын тыңдайық (қобыз туралы фильм).

Және тағы бір құрал қызықты тарихы бар. Бұл-Жетіген.

6 оқушы: «Жетіген» құралының атауы – жеті ішекті білдіреді. Ежелгі заманда бір ауылда қарттар өмір сүрді. Оның жеті ұлы болды. Бір күні суық қыста жұттың салдарынан адамдар тамақсыз қалды, қарттар үйінде қайғы-қасірет болды. Әр ұлының өлімінен кейін қария ат қылынан ішекті тартып, күй ойнады, қайғы-қасірет пен қайғы-қасірет толы. Осылайша, жеті ішекті тартып, қарттар өз ұлдарына арнаған жеті түрлі күй орындады. Жетіген қазға ұқсайды, жұмсақ, ән айту дыбысымен ерекшеленеді (жетіген туралы фильм).

Мұғалім: бұл аспаптардың пайда болу тарихының аз бөлігі ғана. Күй қалай пайда болады? Оның жазылуына не себеп болады? Бір күні бір адам көлдің жағасында отырып, оған жақын маңындағы суда жүзіп жүрген аққуды бақылап отырды. Ол құстар оған өте ұнады. Олар қандай әдемі, әсем болды. Үйге оралғаннан кейін адам күй жазып шығарды, онда көргенін, сезгенін, құстардан қандай күшті әсер алғаны туралы сипаттады. Өкінішке орай, автордың аты сақталмады, сондықтан күй халық ауыз күйі болып атаынып кетті, оны тыңдайық және көлге серуендеу («Аққу» туралы фильм, талқылау) туралы пікірімізді айтамыз.

Біз Сіздермен бүгінгі саяхатты аяқтаймыз. Соңында біз сұрақтарға жауап береміз.

1. Ең кең тараған қазақ аспабы?
2. Композитор, күй шығарушы кім? (Құрманғазы)
3. Тағы қандай ішекті аспаптарды білесіз?
4. Әнші-импровизатор ол кім?
5. Аспаптық музыканы орындайтын кім?
6. Аспаптық сайыс ол не?
7. Белгілі күйшілерден кімдерді білесіндер? (Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Дина, Жаяу Мұса т.б. )
8. Аңыз бойынша 7 ішегі бар аспаптың аты?
9. Тілдік аспап ол не?
10. Қандай күйші әйелді білесіңдер?
11. Ақындар жарысын қалай атаймыз?

Тәжірибелік жұмыстың қорытындысы, үшінші кезеңінде алдыңғы екі кезеңде тапсырмаларды орындау кезінде алған дағдылары одан әрі кеңейіп, тереңдетілді. Оқушылар орындаушылық міндеттерге және өздері қабылдайтын шығармалардың бейнелі мазмұнын бағалауға саналы және эмоционалды түрде жақындады. Алдыңғы кезеңіндегідей, зерттеудің осы кезеңі жаңа, неғұрлым күрделенген есептің қойылымымен сипатталды – оқушыларды өз бетінше музыкаға талдау жасай отырып, шығармаларды орындауда шығармашылық белсенділік танытуға үйрету. Музыкаға эмоционалды-саналы көзқарасты қалыптастыруда оқушылар оркестр ұжымының ойынына қатысуға үлкен мән берді.

Сонымен, өзара байланысты үш кезең процесінде бір мезгілде халық оркестрін ұйымдастыру бойынша мақсатты жұмыстар жүзеге асырылды.

Балалар оркестрін ұйымдастыру бойынша зерттеу нәтижелерін анықтау мақсатында оқушылардың қорытынды бақылау «кесу» жүзеге асырылды. Ол осы зерттеудің негізінде жатқан теориялық ережелердің негізділігін тексеруге және оның міндеттері қаншалықты тиімді шешілгенін көрсетуге тиіс еді.

Тапсырмалар мен әдістемелік ұсынымдарды орындау барысында алынған қорытынды эксперименталды «кесіндінің» нәтижелері халық оркестрінде оқу кезеңінде оқушылармен болған оң сапалы өзгерістер туралы куәландырады.   Басшының жұмыс әдістемесі оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың проблемалық және дамыту тәсілдеріне сүйенумен ерекшеленеді. Музыкалық шығармаларды тыңдау және орындау барысында оқушылардың шығармашылық белсенділігінің артуы байқалады. Әсіресе, жасөспірімдермен музыкалық жұмыста музыка сабағында жартылай өңделген туындыларға эмоционалдық және ұқыпты қарау дағдылары бұрын кеңеймегені және бекітілмегені байқалады.

Осылайша, теория мен тәжірибені жинақтау, сондай-ақ оркестр сабақтарында педагогикалық процестің өзіндік ерекшеліктерін талдау негізінде халық оркестріне қатысушылардың музыкалық мәдениетін қалыптастыратын бірқатар заңдылықтарды анықтауға болады:

1. Оркестр сабақтарындағы педагогикалық процесс шығармашылық тұлғаны қалыптастырудағы музыкалық өнердің қажеттілігімен, өсіп келе жатқан мүмкіндіктерімен байланысты.
2. Оқыту процесінің нәтижелілі болған жағдайларға (эстетикалық, материалдық, моральдық-психологиялық) объективті тәуелділігі.

3.Музыкалық-тәрбие процесінің мазмұны оркестр қызметінің стратегиялық және тактикалық мақсаттарымен анықталады. 

2 Кесте.  Үшінші (қорытынды) кезеңнің нәтижелері 

Көрсеткіштер	Деңгейлер
	жоғары	орташа	төмен
Музыка туралы, аспап туралы білімнің болуы	10 адам 46%	12 адам 27%	3 адам 27%
Музыкалық аспапта ойнаудың қажеттілігі	12 адам 48%	10 адам 18%	3 адам 24%
Оркестр сабақтарында шығармашылық белсенділікті көрсету	18 адам 46%	7 адам 27%	–

Сабақтан тыс уақытта бір жыл бойы оқушылар «қазақтың көрнекті орындаушылары», «қазақ аспаптарының тарихы», «қазақ музыкалық мәдениеті» сияқты музыкалық тәрбиені қалыптастыру үшін бүгінгі өзекті тақырыптармен танысты. Сонымен қатар оқушылар облыс көлемінде күнтізбелік күндерге арналған концерттерге қатысты.

3 кезеңнің нәтижесі оқушылардың музыкалық ой-өрісінің және талғамының өсуін көрсетті.  Төмен деңгейге сәйкес келетін жасөспірімдер практикалық жұмыстың басталуымен салыстырғанда 2 есе аз болды.  Оқушылардың тек 20% – ы ғана жеткіліксіз деңгейде болды. Бірақ орта және жоғары деңгейдегі оқушылар саны айтарлықтай өсті.

Жалпы қарастырғанда бастауыш музыкантта кәсіпқой болу мақсатына жетуде сенімділік пайда болады, сонымен қатар өте күйзеліссіз атмосферада (жеке концерттерге, конкурстарға және т. б. қарсы) ұжымдық жағадайда қосылып ойнағанда; сахналық орындау қуанышын сезінуге, құттықтауларды (қол шапалақтап) қабылдауға мүмкіндік береді, оркестрдегі ойын оқушылардың психикалық-эмоционалдық жағдайына жағымды әсер етеді; әртүрлі әлеуметтік мәртебедегі балалар қатысса (денсаулығына байланысты ауытқуы бар көп балалы отбасынан шыққан балалар), қойған мақсаттары бір отрақ болғандықтан, барлығы да теңеледі.

5 сынып оқушыларының музыкалық мәдениеті мен музыкалық-эстетикалық ой-өрісін қалыптастыру қорытындысын шығара отырып, халық оркестрін ұйымдастыру әдістерінің практикалық тиімділігін атап өткім келеді.   Айта кету керек, оқыту сапасы – (яғни музыкаға деген қызығушылықтары жоғары оқушылар саны) маңызды фактор болып табылады, ал оқушылардың көпшілігі мен олардың ата – аналары үшін ол-оқытудың табыстылығының көрсеткіші. Эксперимент барысында біз оның динамикасын бақыладық және жасөспірімдердің сабақтан тыс іс-әрекетін ұйымдастыруда осы әдістемені қолданудың тиімділігіне күмәнсіз оң әсер ету туралы қорытындыға келдік.

• Халық оркестрін ұйымдастыруда тәжіребиелік жұмыстың нәтижелерін талдау 

Музыкалық аспаптағы жеке сабақтарға музыкалық есту және есте сақтауды дамыту, жазу және оқу дағдылары, музыканың негізгі элементтерімен танысу және, әрине, аспапты зерттеуге арналған жаттығулар кіреді. Олар баланың музыкалық өсуін қолдайды, сонымен қатар музыкаға жақсы дәм береді, жүйелі жұмыс жасауға дағдыландырады, өзін-өзі тәртіпті, шыдамдылық пен бөлшектерге көңіл бөледі.

Ансамбльде немесе оркестрде топтық сабақтар музыкалық оқытудың тағы бір түрі. Бұл мықты тәрбие құралы. Олар балалардың әлеуметтік дағдыларын дамытады,қарым-қатынас жасауға, бір командада ойыншы болуға, басқалардың мінез-құлқымен нәтижелі өзара іс-қимыл жасауға үйретеді. Музыкалық деңгейде олар айналасындағыларды есту, жалпы музыкалық құрылымда өз орнын табу, өз әріптестерімен және аудиториямен қарым-қатынас жасау қабілетін дамытады.

Музыка-бұл жан-жақты тіл, оны үйрену балаларға ең жақсы әлеуметтік дағдыларды және одан да көп мүмкіндіктерді береді. Балаға болашақ мамандығы ретінде музыканы таңдайсыз ба немесе басқа жолды таңдайсыз ба. Екі жағдайда да музыкалық және жалпы мәдениеті дамитын болады. Музыкалық білім басқа пәндерді оқуға қалай әсер етеді?

Музыкалық аспапта оқыту өзін-өзі тәртіпті, бөлшектерге назар аударуды, нақты мақсатқа жету үшін мақсатты түрде күш-жігер жұмсауды, қол жеткізген нәтижеден қанағаттануды дамытады. Бұл қасиеттер әр пәнді оқытудың кілті болып табылады. Осы мағынада музыкалық қызмет баланы дамыту мен оқытудың жалпы үдерісіне елеулі үлес қосады. Біз сондай-ақ музыканы адамдар арасындағы қарым-қатынас тілі ретінде көре аламыз. Музыка шын мәнінде өз грамматикасы, лексикасы, айтылу және т. б. бар эмоционалдық тіл болып табылады.

Мүмкін, осы себепті көптеген зерттеулер музыка мен шет тілін оқыту арасындағы байланыста шоғырланған. Бұл бағыттағы нәтижелер өте айқын. Мысалы, 12 жастан асқан 160 баладан тұратын зерттеу музыка тыңдаушыларының шет тілін үйренудегі үздік нәтижелері болғанын көрсетті.  Ерте музыкалық білім 5-6 жасқа дейінгі балалармен жұмыс мұғалім үшін үлкен проблема болып табылады. Мен музыкалық білім беруді баланың жалпы дамуынан және оның жеке тұлға ретінде қалыптасуынан ажыратуға болмайтынына сенімді басшылыққа аламын.

Менің тәжірибемнің басында ең кішкентай оқушыларға дұрыс жол табу қиын болды. Неге оларға музыкалық аспапты үйренуге ұнайды? Әлбетте, мен бұл сұраққа 5-6 жастағы баладан жауап күте алмадым. Шешім іздеуде мен психологиялық зерттеулерге жүгіндім, әсіресе мотивация саласында. Музыкалық білім беру баланы жайлы сезінуге, шешім қабылдауға, оқыту арқылы өзін білдіруге мәжбүр етеді. Ерте жаста ол әлі білмейді. Бірақ процесс жүріп жатыр. Осылайша, бала оқу процесін қанағаттандыру көзі және оны жүзеге асыру тәсілі ретінде қабылдайды.

Аспаптарда ойын шағын және ірі бұлшық дамытатын бірнеше күрделі қозғалыс комбинациясына негізделген. Кейбір аспаптарда қолдар синхронды, ал басқаларында қарама-қарсы бағытта қозғалады. Ойынға дененің басқа бөліктері қатыса алады. Ағзаның мұндай көпжақты қызметі физикалық үйлестіруді ғана емес, сонымен қатар түрлі ми процестерінің қызметін де өте қуатты жаттықтырады.

Баланы музыкаға оқытудың қажетттілігінің 10 себептері:

1. Балалар музыка мектебінде оқыту баланың дене, психикалық және адамгершілік дамуына жақсы әсер етеді.
2. Музыкамен айналысу назар аударуды және көптеген ақпарат арналарын басында ұстай білуді үйретеді, бұл көптеген заманауи мамандықтарды меңгеруде қажет. Әрбір адам бірден оң және сол қолмен әр түрлі қимылдарды бір уақытта жасай алмайды, сонымен қатар динамикалық реңктерді, ырғақты суретті, аппликатураны, музыкалық түрде, ән немесе нотаның сөзін дауыстап, байқай алмайды.
3. Музыкамен айналыса отырып, бала математикалық қабілеттерді жаттықтырады және кеңістіктік ойлауды дамытады. Нота ұзақтығы, қиын ырғақтық сурет, көркем бейне және жүзеге асыру, осының барлығы миды жаттықтырады.
4. Музыка ми жұмысын ынталандырады, аналитикалық қабілеттерін қалыптастыруға көмектеседі. Жұмысты орындау үшін үлкен тынымсыз және саналы жұмыс жүргізу керек, талдау және жүйелеу және қорытынды жасай білу керек.
5. Музыка балалардың зияткерлік өсуіне жақсы әсер етеді, ойлауға үйретеді. Біз композиторлардың шығармашылығымен, әр дәуірдің музыкасымен танысып, ой-өрісін кеңейтеміз.
6. Музыка, сөйлеу және саусақтардың моторикасы-өзара байланысты. Музыкалық сабақтар тілді үйренуде, оқу дағдыларын меңгеруде, сондай-ақ сөйлеу ауруларын емдеуде көмек көрсетеді. Бұл өз кезегінде сөйлеуге жауап беретін саусақтардың, моториканың, мидың тиісті аймақтарының дамуы. Сондықтан мамандар жиі саусақтардың жүгіртуі сөйлеудің дамуына және ақыл-ойдың дамуына әсер ететінін айтады.
7. Музыкалық балалар-рухпен және ерік-жігермен күшті, көп нәрсені көреді және жақсы сезінеді,оларды ашуландыру қиын және олар үрейге ұшырамайды. Сахналық толқуды оңай еңсере алады, сұхбат бере алады, аудитория алдында сөйлей алады.
8. Музыкалық оқушының үлгерімі аз-бұл шындықты психологтар мен педагогтардың бақылаулары растайды.
9. Музыкалық сабақтар өзін-өзі тәртіпке салуға ықпал етеді және өз бос уақытын дұрыс ұйымдастыруға үйретеді. Балалар коммуникативтік,топта жұмыс істей алады.
10. Ойнау-бұл дәстүрді ұстану. Музыка адамды рухани бай етеді. Аспапта ойнай білу сәнді және беделді!

ҚОРЫТЫНДЫ

Мектеп жұмысының басты бағыттарының бірі – әлеуметтік және жас ерекшеліктеріне қарамастан білім беру процесінің барлық қатысушыларын біріктіретін қуатты ынталандыру. Тәрбиелеудің ең тиімді түрі ретінде ұжымдық әуендеу болып табылады.

Оқушылардың сабақтан тыс қызмет жүйесінде халық оркестрін ұйымдастыру жұмысының атқаратын рөлі өте маңызды. Оркестр сабақтарында қазақ музыкалық фольклорын тануын, сондай-ақ қазақ музыкалық мәдениетінің қазіргі заманғы түрлерін меңгеруге, өзінің және басқа халықтардың музыкалық дәстүрлеріне деген сүйіспеншілік пен құрметке тәрбиелеуге бағытталған оқушылардың шығармашылық музыкалық қызметі процесіе ұйымдастырылады.

Қазақ музыкалық фольклоры жанрларының үздік үлгілеріне сүйеніп жалпы музыкалық білімнің мазмұнын құру, оларды толығымен игеруде ұлттық музыкалық өнердің тәрбиелік әлеуетін арттырады. Ұлттық опералар мен балеттердегі халық аңыздары, батырларының «өмірінің» сан қырлы көрінісі, өзара іс-қимыл арқылы оқушылардың ұлттық дүниетанымның өзіндік ерекшелігін түсінуін тереңдетеді, этно-мәдени құндылықтарды жоғарлатады, қазақ ұлттық мәдениетіне деген қызығушылығын арттырады.

Халық оркестріне қатысу – музыкалық мәдениетті қалыптастырудың дұрыс жолы. Музыкалық білім беру процесін бағыттайтын арнайы әдістер мен тәсілдер кешені бар. Олар келесілер:

• интонациялық-стильдік модуляция, стильдік үлгілеу әдістері негізінде музыкалық өнердегі мәдениетаралық, ұлтаралық қарым-қатынас тәсілдерін меңгеру;
• ұлттық музыкалық стильдердің интонациялық-тілдік ерекшеліктерін музыкалық шығармаларды интонациялық сапаға түсіру әдістері арқылы меңгеру, интонациялық-стильдік талдау, көркемдік ұқсастықтар;
• орындаушылық интерпретация және музыкалық спектакльдер әдістерімен оқушылардың шығармашылық қызметін ұйымдастыру.

Халық оркестрін ұйымдастыру бойынша эксперименталды жұмыстың нәтижелері арнайы әдістер мен тәсілдерді қолдану негізінде арнайы ұйымдастырылған елеулі әсерін көрсетеді. Олар:

• Оқушылардың Қазақстан Республикасының аумағында тұратын өз және басқа да халықтардың ұлттық дәстүрлеріне оң көзқарасын тәрбиелеу, қазіргі қоғамда мәдени көркем дәстүрлердің жұмыс істеуі;
• Қазақ ұлттық музыкасының білім сапасын тереңдету, музыкалық шығарманың класында оқылатын тақырыптық маңызы бар үзінділердің үлкен көлемде және Ұлттық боялған интонациялық-мағыналық уәждермен жұмыс істеу қабілеттілігінде.;
• Музыка сабақтарында қазақ халық және кәсіби музыкасының мәнерлі мүмкіндіктері мен мазмұны туралы толық түсінік алу нәтижесінде қазақ композиторларының классикалық музыкасының оқушыларының музыкалық талғамдарын арттыру;
• Белсенді музыкалық шығармашылық іс-әрекеттің әр түрлі формаларына оң көзқарасты қалыптастыру.

Осылайша, зерттеу халық оркестрін ұйымдастыруда арнайы әдістер мен тәсілдерді жүзеге асыру оқушылардың музыкаға деген қызығушылығын әлемдік және отандық музыкалық классиканың жетекші дәстүрлерімен өзара әрекеттестікте қалыптастыруға ықпал ететінін және оқушылардың қазақ музыкалық мәдениетіне деген қызығушылығын дамытуға ықпал ететінін көрсетті. Зерттеу барысында осы мақсатқа қол жеткізілді.  Оқушылардың музыкалық білім беру процесі – қазақ музыкалық мәдениетіне қызығушылығын дамытуға бағытталуына және олардың музыкалық шығармашылығының әлеуметтік маңыздылығын қамтамасыз етеді, мектептегі және одан тыс музыкалық сабақтарға уәждемені қалыптастырады, жалпы қоғамда музыкалық өнердің қызмет ету жүйесі туралы оқушылардың түсінігін кеңейтеді.